MİNİstrliGİ qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

 
Bakterial entomopatogen preparatlar alıw texnologiyası. 
Bakterial preparatlar ken’ qollanıladı. Entomopatogen bakteriyalar ishinde grammmusbat 
bakteriya Bac.  5h748ng8ens8s tolıq u’yrenilgen bolıp, olar spora payda etiwden basqa bakteriya 
nasekoma ishine tu’sse, o’siw dawamında bir qatar ziyanlı birikpeler payda etedi. Bunday 
za’h’a’rli o’nimlerden to’rt komponent ajıratıladı. 
1. a-ekzotoksin yamasa fosfoligaza S -  bul o’siwshi bakteriya nasekomalardag’ı o’nim. 
Bul zat nasekoma tkanındag’ı fosfolipidlerdin’ ıdırawına alıp keledi, bul o’z gezeginde 
nasekomanın’ o’limine alıp keledi. 
2. v-ekzotoksin yamasa termostabil toksin. O’cip atırg’an kletka kulturası suyıqlıqta 
simbiont h’alda toplanadı. Tokisn ta’rtibinde adenin, riboza h’a’m fosfor birdey qatnasta 
ushıraydı. Onın’ ta’siri nukleotidaza h’a’m DNK-baylanıslı RNK polimeraza sintezin 
ingibirleydi, bastıradı. Bul bolsa RNK sintezin toqtatadı. Toksin ken’ ta’sir spektrine iye bolıp, 
nasekomanın’ rawajlanıwının’ baslang’ısh etapında ku’shli ta’sir etedi. 
3. ekzotoksin - jaqsı u’yrenilmegen. 
4. @–endotoksin yamasa parasporal kristallik endotoksin. Spora payda etiw stadiyasında 
bul toksin a’dette  8 mu’yeshli kristall formasında payda boladı. Kristallardın’ sintezi kulturanın’ 
statsionar fazasında 3 caat dawamında o’sirgende payda boladı. Olar a’dette suwda jaqsı 
erimeydi, biraq sproalardan ajıratılg’annan keyin rN 11,5 bolg’anda jaqsı eriwi mu’mkin. 
Kristallar 100
0
S da 30-40 minut qızdırılg’anda ıdıraydı h’a’m o’z aktivligin jog’altadı. 
Kristall quramında Sa, Mg, S8, Fe, N8, Zn, C7, Mn, titan, alyuminiy, xrom tabılg’an. 
Entobakterin-poroshok h’alında, suyıq h’alda islep shıg’arıladı. Toksobakterin Bac. 
5h848ng8ens8s  endotoksindi kristalları, sporaları tiykarında islep shıg’aradı.     
1940-jıldan 1960-jılg’a shekem toqımalardı 8n v854o sharayatında o’stiriletug’ın 
o’simlikler sanı ashıp 142 jetti. Uzaq uaqıt o’setug’ın o’simliklerdin’ h’a’r qıylı organ h’a’m 
toqımalarınan alındı. Bunda o’siriw ortalıq quramı jetistirilip, mikro- h’a’m makroelementlerdin’ 
o’siriwdegi a’h’miyeti anıqlandı.  
1960-1975-jıllarda tamır toqımaları h’a’m pomidor miywesinen pektiolitik h’a’m 
 
tsellyulitik fermentler aralaspası ta’sir ettirip izolyatsiyalang’an protoplast alıw usulı payda  
boldı.  İzolyatsiyalang’an protoplastlardı o’stiriw sharayatı aniqlanıp,  bunda olar jan’a kletka 
diyualı payda boldı. 
Tayanısh so’zler 
Abstsizat kislota – o’simlik garmolnı. O’cimlik japırag’ı h’a’m miywelerinin’ to’giliwin 
tezlestiriwshi, tuxımlarının’ tınıshlıq da’wirin payda etip, uzaytırıwshı, sondayaq o’siwdi 
pa’seytiriwshi zat. 1-ma’rte paxta go’reginen ajıratıp alıng’an. 

 
117
Vektor – retsipient (qabıl etiwshi) genomı yamasa plazmonına ko’shirilgen, g’a’rezsiz 
qayta tiklene alıw qa’siyetine iye genetikalıq sistema (DNKnın’ belgili uzınlıqtag’ı kesindisi). 
Vitaminler – da’rman da’riler- tiri organizmlerdin’ tirishilik iskerligi ushın ju’da’ za’ru’r 
bolg’an, kishi molekulalı organikalıq birikpeler. Tiykarınan o’simliklerde h’a’m 
mikroorganizmlerde payda boladı. Adam h’a’m h’aywan organizmindegi fiziologiyalıq, 
bioximiyalıq protsesslerdin’ normal keshiwin ta’miyinleydi. 
Gen – genetikalıq (irsiy) faktor. DNK (viruslarda RNK) molekulasının’ bir bo’legi. 
Na’sillik (irsiy) informatsiyanın’ strukturalı h’a’m funktsional birligi. 
Genofond – tu’r yamasa populyatsiya individlerinde bar genler toplamı. Usı topar 
organizmlerine ta’n mutatsiyalardın’ tez-tez qaytarılıwı menen sıpatlanadı. Bul termindi ilimge 
A.Serebrovskiy 1928-jılı kiritgen. Genofond populyatsiyanın’ allel ta’rtibin belgileydi. 
Gormonlar – qozg’atqıshlar-organizmnin’ ishki sekretsiya bezleri qang’a ajıratıp 
shıg’aratug’ın, fermentativ protsesslerdi tezletiw yamasa pa’seytiw jolı menen organizm 
iskerligine ta’sir etetug’ın ku’shli biologiyalıq aktiv zatlar. 
Degeneratsiya – buzılıw, aynıw, tiykarınan sheginiw-organizm ontogenezde organ h’a’m 
toqımalar strukturasının’ a’piwayılasıwı yamasa reduktsiyası, mısalı, iyt balıqtın’ baqag’a 
aylanıwında quyrıg’ının’ jog’alıwı. 
Kallus – bu’rtik-o’simliklerdin’ jaraqatlang’an (kesilgen) bo’limindegi kletkalarının’ 
ta’rtipsiz bo’liniwi h’a’m o’siwinen payda bolg’an qatlam yamasa bu’rtik. Ko’binese o’simlik 
toqımaları yamasa kletka o’siriwde paydalanıladı. 
Kapsid – virustın’ beloklı perdesi, qabıg’ı. 
Klon –jınıssız jol menen bir a’wladtan payda bolg’an individ, a’wlad yamasa kletkalar 
toplamı. 
Kofaktorlar – belok bolmag’an birikpeler. Ko’pshilik fermentler aktivliginin’ tolıq 
ko’riniwi ushın za’ru’r. 
Meristema – o’simlik toqıması bolıp - kletkalar bo’liniw qa’siyetin uzaq uaqıt saqlaytug’ın 
payda etiwshi toqıma. Meristema o’simliktin’ o’siwin ta’miyinleydi h’a’m basqa toqımalardı 
payda etiwde qatnasadı. 
Plazmidalar – kletkanın’ xromosomaları menen baylanıslı bolmag’an na’sillik faktorlar.  
Tkan – kelip shıg’ıwı, du’zilisi, h’a’m strukturası, funktsiyası usas bolg’an kletkalar 
jdıyındısı. 
Fitogarmonlar – o’simlik garmonları-o’simliklerdin’ arnawlı (tiykarınan ushındag’ı) 
toqımalarında payda bolatug’ın fiziologiyalıq aktiv zatlar. Ta’siri ju’da’ to’men 
kontsentratsiyada ko’rinedi h’a’m o’simliktin’ o’siw, rawajlanıwı sıyaqlı bir qatar protsesslerdi 
basqarıwda qatnasadı. 
Mazmunı 
1 Laboratoriya 
a’spab-u’skeneleri h’a’m qurılmaları menen tanısıw 3 
2 
Bakteriya klonların alıw 
6 
3 Plazmid 
DNKsın ajıratıw 12 
4 DNK 
elektroforezi 
15 
5 O’cimlik 
kletkalarınan organoidlardı ajıratıw 18 
y 
Kletka h’a’m toqımalardı (tkan) jasalma azıqlıq ortalıqlarda o’siriw 
texnikası 
22 
7 Kartoshkanın’ apikal meristemasın ajıratıw h’a’m o’siriw. 
Fitoregulyatorlar ja’rdeminde kartoshka tu’ynekleri o’niwi h’a’m 
rawajlanıwın basqarıw 
26 
8 Topıraq quramınan topıraq o’nimdarlıg’ın asırıwshı mikroorganizmlerdi 
ajıratıw h’a’m olardın’  biyday o’simteleri o’siwine ta’sirin anıqlaw 
30 
9 Entomopatogen 
bakteriyalardı ajıratıw h’a’m olardı nasekomalarda sınaw 35 
10 Tayanısh so’zler 
41