MİNİstrliGİ qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

Tu’ynek bakteriyalar – sobıqlı o’simlikler menen simbioz h’alda jasaydı. Bul 
bakteriyalardın’ atı usılay atalıwına sebep olar o’simlik tamırına o’tkende tamır toqımaları 
u’lkeyip tu’ynekler payda boladı. 
Tu’ynek bakteriyalar Rhizobium a’wladına kiredi. Bakteriyalar tiykarınan qaysı 
o’simliklerde tu’ynek payda etiwine qarap o’simlik atı boyınsha tu’r atı beriledi. Rh. Phasedi. 
(lobiya) Rhtripolii (bede)Rh leguminosarum (noqat). 
Tu’ynek bakteriyalar topıraqta ushıraydı. Olar uzınına 3 mkm nen aspaytug’ın mayda, 
h’a’reketshen’, gramm teris tayaqshalar bolıp psevdomanalarg’a ju’da’ uqsap ketedi. 
O’simlik tamır diziminin’ zıyanlanıwı tek jas tamır tu’ksheleri arqalı boladı. Bakteriyalar 
tu’kshelerinin’ en’ ushınan kiredi h’a’m jip formasında o’sedi, bul jip infektsion jip dep ataladı. 
Son’ bunday jipler epidermis kletkalar diywalında tamır qabıg’ına o’tedi. Olar shaqalanadı h’a’m 
tamır toqımasının’ tetraploid kletkaları boylap bo’linedi. 
Rhizobium ta’sirinde h’a’m o’siriwshi zat qatnasında tamır toqıması o’sip ketedi 
na’tiyjede tu’ynekler payda boladı. Tu’yneklerde bakteriyalar tez ko’beyedi, ko’lemi asadı h’a’m 
formasın o’zgertedi: tayaqshalardan kolba ta’rizli isken kletkalarg’a bakteroidlarg’a aylanadı. 
Tu’rli sobıqlı o’simliklerdin’ tu’yneklerinin’ forması h’a’m o’simsheleri tu’rlishe boladı. 
Simbiotik azotofiksirlewshi mikroorganizmler menen tanısıw ushın Mash, noqat, vika, soya, kibi 
sobıqlıo’simliklerdin’ tamırının’ tu’ynekleri ko’rinisi sızıp alınadı. 
1. Tu’ynek bakteriyalardın’ preparatı 
Rh. Meliloti gn 3-4 sutkalı kulturasınan tayarlanadı. 
Bular mayda h’a’reketshen’ 0,5-0,6*1,2-3 mkm tayaqshalar, spora payda etpeydi, gramm 
teris. 
2. Tu’yneklerdin’ bakteroidlı toqımasınan preparat tayarlaw. 
Bu’yım aynasına tu’ynek qoyıladı h’a’m onın’ u’stinen basqa bu’yım ayna menen 
basıladı. Ezilgen tu’ynekke bir tamshı suw qosılıp aralastırıladı, qaplag’ısh ayna menen jawıp 
mikroskopta ko’riledi. Preparatda bakteriyalar h’a’reketsiz, juwanlasqan, rochatka ta’rizli, h’a’m 
kolba ta’rizli isken, almurt sıyaqlı yamasa sferik kletkalar ko’riniwi kerek.  
  
 Laboratoriyalıq jumıs 
Su’t kislotalı ashıw. Su’t kislotalı payda etiwshi bakteriyalar menen tanısıw. Su’t qatıq 
o’nimleri tayarlang’an preparatlar 
 
Uglerodlı organik zatlar mikrobiologiyalıq o’zgeriske ushıraydı h’a’m h’a’r qıylı aralıq 
zatlar yamasa a’piwayı zatlar CO
2
 h’a’m suw payda boladı. Organik zatlardı qaysı jol menen 
bo’lekleniwine qarap erkin kislorodsız o’tetug’ın ashıw h’a’m aerob sharayatta o’tetug’ın 
oksidleniw protsessleri parqlanadı. Ashıw protsessinde aqırg’ı o’nim sıpatında tolıq 
oksidlenbegen zatlar etonol su’t kislota h’a’m bastsilar payda boladı. Bunda payda bolatug’ın 
tiykarg’ı o’nimlerge qarap ashıwlar spirtli, su’t kislotalı, may kislotalı, t.b. delinedi. Su’t kislotalı 
ashıwdı su’t kislota payda etiwshi bakteriyalar alıp baradı, olar dieno h’a’m di saxaridlerdi 
bo’leklep su’t kislota payda etedi. Su’t kislotalı bakteriyalar 2 toparg’a bo’linedi. Geksozadan 
to’mendegi ten’leme boyınsha su’t kislota payda etiwshi gomofermentativ bakteriyalar  
C
6
H
12
O
6
_____2CH
3
CHOHCOOH 
h’a’m su’t kislota menen birge qosımsha o’nimler payda etiwshi geterofermentativ 
bakteriyalar. 
C
6
H
12
O
6
____CH
3
CHOHCOOH+CH
3
CH
2
OH+CH
3
CH
2
CH
2
COOH+CO
2
 
Su’t kislota payda etiwshi bakteriyalardın’ sırtqı ko’rinisleri tayaqsha ta’rizli 
Zactobacillus a’wladına kiriwshi h’a’m shar ta’rizli Strepococcus a’wladına kiriwshi bakteriyalar 

 
84
bolıp shar ta’rizlileri jeke, jup-jup bolıp yamasa shınjır payda etiwi mu’mkin. Olar h’a’reketsiz, 
gramm teris, spora payda etetug’ın bakteriyalar. Su’t kislotalı bakteriyalar anaerob yamasa 
mikrooerofiller bolıp, kislorod bar bolg’an h’alata h’a’m joq bolg’anda h’a’m o’siwi mu’mkin 
katalaza aktivligi joq, xemoorganotraflar kiredi. Olar ta’biyatta ken’ tarqalg’an. Olar o’simlikler 
u’stinde, Adam h’a’m h’aywan isheginde su’tte h’a’m basqa azıqlıq o’nimlerde topıraqta 
ushıraydı. Bul organizmler su’tten su’t qatıq o’nimlerin alıwda, jem silosda, ovoshlardı 
duzlawda, droj tayarlawda, teri iylewde, sanaatda su’t kislota alıwda h’a’m meditsinada asqazan 
ishek jolları keselliklerin tayarlawda ken’ qollanıladı. 
Su’t kislotalı bakteriyalar menen tanısıw ushın h’a’r tu’rli su’t qatıq o’nimlerinen (qatıq, 
prostokvasha, smetana, tvorogdan) h’a’m duzlı suwdan (pomidor, qıyar, kapusta) preparat 
tayarlanadı. Onın’ ushın buyım aynasındag’ı bir tamshı suwda bakterial ilmek penen azg’antay 
o’nimlerden alıp aralastırılıp h’awada qurıtıladı. Su’rtpe fiksirlenedi h’a’m ko’k metilen menen 
boyaladı. Duzlı suwdan preparat suwsız tayarlanadı, keyin su’rtpe qurıtıladı, fiksirlenedi h’a’m 
boyaladı. 
A) Su’t – qatıq o’nimlerinen tayarlang’an preparatlarda shar ta’rizli su’t kislotalı 
bakteriyalar ko’rinedi, olar Streptococcus tu’rine kiredi. Diametri 0,5-0,6 mkm dan 1 mkm ga 
shekem kletkalardara 4, jup-jup h’a’m shınjır h’alata jaylasqan boladı. Bular tipik 
gomsofermentativ toparının’ wa’killeri. 
Steptokokklardan tısqarı preparata Zactobacillus a’wladına kiriwshi tayaqsha ta’rizli 
bakteriyalar ko’rinedi. Mıs: Zacidophilis? Zbulgarius h’a’m basqalar. Kletkalar jeke, jup-jup 
h’a’m shınjır sıyaqlı jaylasqan. Su’t kislotalı tayaqshalar steptokoklarg’a uqsap o’simlik u’stinde, 
topıraqta, su’t o’nimlerinde, Adam h’a’m h’aywan isheginde ushıraydı. 
B) Duzlı suwdan tayarlang’an preparatda jeke h’a’m kelte shınjır xalata jaylasqan 
Z.planrarum tayaqsha ta’rizli bakteriyalar ko’rinedi. Olar ovoshlardı duzlaw h’a’m siloslawda 
o’tetug’ın su’t kislotalı ashıw protsessinde tiykarg’ı rol oynaydı. 
 
 Laboratoriyalıq jumıs 
Mikroorganizmlerdin’ kulturalıq fiziologiyalıq h’a’m bioximiyalıq qasiyetlerin u’yreniw. 
Mikroorganizmlerdin’ tu’rin anıqlaw 
 
Jumıstın’ maqseti: Mikroorganizmlerdin’ taza kulturasının’ qasiyetlerin u’yreniw. 
Bakteriyalardı identifikatsiyalaw printsipleri h’a’m Bergi, Tsion anıqlag’ıshları menen tanısıw. 
Tapsırma. Drigalskiy usılında egilgen chashki Petriden ajıratıp alıng’an kaloniyanın’ 
kulturalıq (forma, ren’i h’a’m t.b.) qasiyetlerin su’wretlew. Ayırıp alıng’an kulturadan preparat 
tayarlaw. Gram usılında boyaw. Ajıratıp alıng’an kulturanı GPA, GPB h’a’m tag’ı basqa 
uglevodlı azıqlıq ortalıqlarg’a qayta egiw. 
Kerekli a’spab h’a’m materiallar: burın egilip turg’an kultura, bakteriologik petlya, 
pipetka, predmet aynası, boyawshı zatlar, filtr qag’azı, mikroskop, probirkalar, spirtovka, h’a’r 
qıylı azıqlıq ortalıqlar. 
Metodik ko’rsetpe: Mikroorganizmlerdin’ taza kulturasın alg’annan son’, onın’ tu’rin 
anıqlaw kerek. Bunın’ ushın alıng’an kulturanın’ bir qansha qasiyetleri yag’nıy morfologiyalıq, 
kulturalıq h’a’m fermentativlik qasiyetleri u’yreniledi. 
Morfologiyalıq qasiyetlerin u’yreniw. Mikrob kletkasının’ qattı azıqlıq ortalıqta o’siwine 
baylanıslı onın’ kulturalıq qasiyeti anıqlanadı. Mikroorganizmlerdin’ morfologiyalıq qasiyetin 
u’yreniletug’ın kaloniyadan tayarlang’an, boyalg’an preparatlardı mikroskoplaw arqalı 
u’yreniledi. Bunda mikrob kletkasının’ forması, jaylasıwı, sporanın’, kapsulasının’ barı joqlıg’ı, 
Gram usılında boyalıwı, kulturanın’ tazalıg’ı anıqlanadı. Sonday – aq kletkada qamshılardın’ 
bolıwı, h’a’reketshen’ligide anıqlanadı. 
Mikroorganizmlerdin’ kulturalıq qasiyetleri. Mikroblardın’ kulturalıq qasiyeti onın’ 
qattı h’a’m suyıq azıqlıq ortalıqlarda o’siw xarakterine baylanıslı anıqlanadı. Qattı azıqlıq 
ortalıqta kulturanın’ GPA-da payda bolg’an kaloniyalardın’ forması, u’lkenligi, tu’ri, ren’i, 
strukturası h’a’m sheti (qırı) u’yreniledi. A’meliyat waqtında mikrob kaloniyasının’ forması 

 
85
da’pterge sızıladı. Kaloniyadan preparat (mazki) tayarlanadı h’a’mde Gram boyınsha boyalıp 
sporanın’ barı-joqlıg’ı, Gram boyınsha boyawdı qabıl etiwi yamasa etpewi anıqlanadı. Usı 
kaloniyadan material (ulgi) alınıp GPB-da qayta egiledi. Onı 37°S temperaturda bir ku’n 
termostatta qoyıladı. Keyin onı h’a’r qıylı uglevodlı azıqlıq ortalıqlarg’a (GPJ, su’tke) egiledi. 
Suyıq azıqlıq ortalıqqa bakteriya kulturasın o’sirgende onın’  ılaylanıwı, u’stinde qabıq payda 
bolıwı, sho’kpe payda bolıwı, ortalıqtın’ ren’inin’ o’zgeriwine itibar beriledi. 
Mikroorganizmlerdin’ fermentativlik qa’siyetin u’yrengende ondag’ı fermentlerdin’ sanına 
h’a’m qa’siyetine u’lken itibar beriledi, sebebi mikrob kletkası organik emes zatlardan organik 
zatlardı payda etedi h’a’m ortalıqqa bo’lip shıg’aradı. 
Bioximiyalıq aktivligin u’yrengende u’lken itibar ondag’ı saxarolitikalıq, proteolitikalıq 
h’a’m okislendiriw – qa’lpine keltiriwshi fermentlerge beriledi, sebebi olar uglevod h’a’m 
beloklardın’ tarqalıwında u’lken rol oynaydı. Mikroblardın’ saxarolitikalıq aktivligi ko’p atomlı 
spirt h’a’m uglevodlardın’ fermentli tarqalıwı menen anıqlanadı. 
Mikroorganizmlerdin’ qanttı tarqatıw uqıplıg’ın anıqlaw ushın uglevod h’a’m 
indikatorlardan tayarlang’an arnawlı suyıq, yarım suyıq h’a’m qattı azıqlıq ortalıqlardan 
paydalanıladı. Bakteriyalardın’ saxarolitikalıq uqıplıg’ın anıqlaw ushın Andrede indikatorı 
menen Gisa azıqlıq ortalıg’ı menen qollanıladı. Ol pepton suwı, uglevod h’a’m indikator 
fuksinnen turadı. 
Mikroorganizmlerdin’ tu’rin anıqlawda to’mendegi belgiler ko’rsetiliwi sha’rt: 
morfologiyalıq (kletkanın’ forma h’a’m ko’lemi, h’a’reketshen’ligi, kapsula payda etiwi, 
sporanın’ bolıwı), tinktoriallıq (Gram boyınsha boyalıwı), kulturalıq (GPA, GPB-da o’siw 
xarakteri), fiziologiyalıq (awqatlanıw h’a’m dem alıw ayrıqshalıg’ı, bunda bo’linip shıg’atug’ın 
o’nimler, temperaturag’a qatnası – termofil, mezofill, psixrofil), bioximiyalıq – saxarolitik (h’a’r 
qıylı uglevodlardı fermentatsiyag’a uqıplıg’ı), proteolitikalıq (beloklardı aqırg’ı o’nimler payda 
bolg’ansha ıdıratıw uqıplıg’ı). Mikroorganizmlerdin’ tu’rin mikroblar anıqlag’ıshınan paydalanıp 
tabıw mu’mkin. Mikroorganizmlerdin’ h’a’mme biologiyalıq qa’siyetleri u’yrenilip bolg’annan 
son’, jıynalg’an mag’lıwmatlar tablitsag’a tu’siriledi. Son’ mikroorganizmler tu’rin anıqlaw 
ushın R.A.Tsionnın’ “Mikroblar anıqlag’ıshı” h’a’m bergidin’ “Bakteriyalardın’ qısqasha 
anıqlag’ıshı” kitaplarınan paydalanıladı. 
Laboratoriya a’spab-u’skeneleri h’a’m qurılmaları menen tanısıw 
 
 Jumıstın’ maqseti` Biotexnologiyalıq ta’jiriybelerdi o’tkeretug’ın bo’lmenin’ du’zilisi, 
tiykarg’ı a’spab-u’skeneler h’a’m onnan paydalanıwdı u’yreniw, texnika qa’wipsizligi 
qag’ıydalarına a’mel qılıwdı u’yreniw. Sterilizatsiyalaw usılları. Materiallardı, a’spab-
u’skenelerdi h’a’m eritpelerdi sterillew usılları menen tanısıw.  
 
Kerekli materiallar h’a’m a’sbaplar. Mikroskop, termostat, bakteriotsid lampa, tayar 
boyalg’an preparatlar, h’a’r qıylı kolbalar, pipetkalar, avtoklav, Paster pechi, h’a’r qıylı 
pipetkalar, chashki Petri, stupka, byuks, probirka,  paxta, siyle, qag’az h’.t.b. 
Metodikalıq ko’rsetpe. Biotexnologiya pa’ni boyınsha birinshi a’meliy sabaq 
studentlerdin’ jumıs ta’rtibi h’a’m texnika qa’wipsizligi menen tanısıwınan baslanadı. 
Laboratoriyalıq kabinette studentler jumıs islewden aldın  to’mendegilerdi orınlawı tiyis. 
Laboratoriya kabineti taza bolıwı h’a’m a’meliy is ushın kerekli bolg’an a’sbap-u’skeneler xalat, 
bas kiyim, mikroskop, Petri chashkası, boyawshı zatlar toplamı, bakteriologiyalıq petlya, 
shpateller, h’a’r qıylı pipetkalar, predmet aynası, jabıwshı ayna, dizenfektsiya etetug’ın 
materiallar h’a’m a’sbaplar, paxta, ayna qa’lemi, immersiyalıq may, filtr qag’azı, spirtovka, 
shırpı, probirkalar h’a’m t.b. o’z ornında ekenligin ja’ne bir ma’rte tekseriw kerek. !meliy 
jumıslardı orınlaw waqtında tınıshlıqtı saqlaw, ko’p ju’re bermew, qapını ashıp-jabıw, 
awqatlanıw, so’ylesiw qadag’an etiledi. 
 Laboratoriyalıq jumıs uaqtında tiykarınan mikroorganizmlerdin’ million osobınan 
turıwshı kulturalar menen jumıs islenedi. Bir mikroorganizm tu’rinen quralg’an kultura taza, al 
eki h’a’tte onnan ko’p tu’rden quralg’an kulturalar aralasqan kulturalar dep ataladı. !meliyatta 
ko’binese taza kulturalar paydalanıladı. Laboratoriya bo’lmesinde ondag’ı zatlarda, h’awada 

 
86
ko’p sanlı h’a’r tu’rli mikroorganizmlerdin’ bolıwın esapqa alg’an h’alda kulturalardın’ 
tazalıg’ın saqlawg’a u’lken itibar beriw kerek. 
 Analizler 
o’tkeriletug’ın bo’lme h’a’r qıylı a’sbap-u’skenelerdi, ıdıslardı, reaktivlerdi 
saqlaw ushın  shkaflar, elektr energiyası h’a’m gaz benen ta’miyinleniwi sha’rt. 
 Tiykarg’ı laboratoriyalıq bo’lmeden basqa kulturalardı saqlaw ushın bo’lme, avtoklav, 
qurg’atıw shkafları, boks, xolodilnik, a’sbaplardı juwatıg’ın bo’lmeler menen ta’miyinleniwi 
sha’rt. Boks - bul kishi izolyatsiyalang’an bo’lmeden turıwshı h’a’m mikroorganizmlerdi qayta 
egiw ushın xızmet qıladı. Boksta tiykarınan stol, stul, gaz garelkası yamasa spirtovka h’a’m 
bakteriotsid lampa bolıwı kerek.  
Laboratoriyanı jumısqa tayarlaw. Biotexnologiyalıq laboratoriya bo’lmesi taza h’a’m 
kerekli zatlardan basqa zıyat zatlar turmawı kerek. Laboratoriya xanasında barqulla sterillingen 
jag’daydı saqlap turıw qıyın, sonlıqtan mikroorganizmlerdi joq etiw maqsetin’de h’a’r qıylı 
dizinfektsiyalaw usılları qollanıladı.  Dezinfektsiya so’zi - zıyansızlandırıw yag’nıy juqpalı  
keselliklerdin’ qozdırıwshıların joq etiw degendi bildiredi. Biraq dezinfektsiyalawda tek g’ana 
patogen mikroorganizmler emes sonın’ menen birge saprofit bakteriyalarda o’ledi. 
Dezinfektsiyalawshı eritpeler retin’de ko’binese 2-eFli soda (bikarbonatnatriy) eritpesi, e-5Fli 
fenol yamasa lizol aralaspası, 0,5-eFli xloraminnin’ suwlı aralaspası qollanıladı. 
 Laboratoriya 
xanasın 30-y0 minut   dawamında taza h’awada shamallatıw jaqsı na’tiyje 
beredi. Dezinfektsiyalawdın’ en’ isenimli usılı bul 200-400 nm tolqın uzınlıg’ındag’ı ultrafiolet 
nurlar menen nurlandırıw esaplanadı. Ultrafiolet nurlandırıw deregi retin’de bakteriotsid 
lampalar qollanıladı.     
 Biotexnologiyalıq a’meliyatta qollanılatug’ın  ıdıslar taza, sterillengen bolıwı sha’rt. 
Laboratoriyalıq jumıslar islenip bolg’annan son’ qollanılg’an a’sbaplar dizenfektsiya suyıqlıg’ı 
quyılg’an  ıdısqa salınıp juwıladı. Patas ıdıslardı tazalaw ushın arnawlı ximiyalıq reaktivler 
paydalanıladı. Bunday suyıqlıqlarg’a xromlı aralaspa, 0,5-eFli xloramin, 5Fli fenol eritpelerin 
h’a’m t.b. ko’rsetiwge boladı. Metal a’sbaplar (iyne, petlya, pentset h’a’m t.b.) a’meliy jumıs 
waqtında h’a’r saparı azıqlıq ortalıqqa tiygizgennen son’ spirtovka jalınında fiksatsiya 
(ku’ydiriledi) etiledi. !meliy jumıs waqtında isletilgen ıdıslar (Petri chashkaları, probirkalar, 
pipetkalar) dizenfektsiya  etiletug’ın  suyıqlıqta juwılıp, vodoprovod h’a’m  distilengen suwda 
shayılg’annan son’  avtoklavta sterilizatsiya etiledi.  Bul avtoklavta 0,5 atm basımda 30 minut 
dawamında  o’tkeriledi. Mikroorganizmler egiletug’ın  bo’lmege  egisten aldın  30 minut 
dawamında bakteriotsid lampa qoyıladı. Ol egis o’tkeriletug’ın  bo’lmedegi mikrofloranı joq 
etiw maqsetin’de isletiledi. Xromlı aralaspa to’mendegishe  tayarlanadı. 150 ml kontsentratsiyalı 
ku’kirt kislotasına 25 g maydalang’an bixromat kaliy kosıladı. Bug’anda ıdıslar 30-40 minut 
dawamında  salınadı, son’ vodoprovod suwında keyin distilengen suwda juwıladı. 
  
Pipetkalar  menen  jumıs islegende onnan suyıqlıqtı awız benen tartıwg’a  bolmaydı, al 
o’zinin’ arnawlı rezina balonı menen tartıw kerek. №a’legen shiyshe ıdıstı juwg’annan keyin 
sıpırıwga bolmaydı, al onı bo’lme temperaturasında keptiriw yamasa kurg’atıw (sushilnıy) 
shkaflarında 105
0
S temperaturada keptiriledi. 
 
Sterilizatsiyalaw - bul latınsha so’z bolıp bizin’she tuxımlanıwg’a (ko’beyiwge) uqıpsız 
degen ma’ni berip, bunda mikroorganizmlerdi azıqlıq ortalıqlardan,  ıdıslardan h’a’m t.b. 
obektlerden tolıq joq etiliwi tu’siniledi. Azıqlıq ortalıqlardan, bakteriologiyalıq  ıdıslardan 
mikroorganizmlerdin’ tolıq joq etiliwi mikroblardın’ taza kulturaların alıwdın’ tiykarg’ı 
jag’daylarınan esaplanadı. Sterilizatsiyalawdın’ bir neshe usılları bar.  
 
Ot jalınında ku’ydiriw arqalı sterilizatsiyalaw. Bul usılda shiyshe (shiyshe tayaqsha, 
shpatel) h’a’m metal  (iyne, petlya, pentset, skalpel) zatlar spirtovkada yamasa gaz jalınında 
ku’ydiriledi.  
 
№aynatıw yamasa ıg’allı sterilizatsiyalaw. Bunda metal a’sbaplar h’a’m rezina tıg’ınlar 
suwda qaynatıw jolı menen sterilizatsiyalanadı. 
 
Tin’dalizatsiya - bunda quramında su’t, jelatinası bar azıqlıq zatlar, suw, rezina trubkalar 
puw ta’sirinde mikroorganizmlerden tazalanadı. Bul avtoklavta qaqpag’ı ashılg’an h’alda 
o’tkeriledi. Puw menen 45 minut dawamında isletiledi. Bunda tek vegetativ kletkalar g’ana 

 
87
o’ledi, al sporalı formaları o’lmeydi. Sonlıqtan ortalıq tez suwıtılıp, spora o’siwi ushın qolaylı 
30
0
S temperaturag’a a’kelinedi. Bunda sporalar tez o’sip shıg’adı h’a’m erten’ine puwda ja’ne 
qızdırıladı h’a’m bunda sporalarda tolıq nabıt boladı.  
 
Avtoklavlaw yamasa basım astında sterilizatsiyalaw. Bul bakteriologiyalıq a’meliyatta 
qollanılatug’ın en’ effektiv sterilizatsiyalaw usılı bolıp esaplanadı, sebebi bunda bakteriyalardın’ 
vegetativ tu’ri g’ana emes, al sporalı formalarıda tolıq nabıt boladı. Avtoklav bakteriologiyalıq 
praktikag’a birinshi ma’rte rus vrachı Geydenreyx ta’repinen kirgizildi. Avtoklavlar qurlısı 
tiykarınan to’mendegi bo’leklerden turadı. Tayanısh temiri, suw qa’ddin o’lshewshi trubka, 
klapan, monometr, qaqpaq, kotel, sırtqı qabıq, sterilizatsiya kamerası, suw puwı    jıynalıwshı 
kamera, puw shıg’arıwshı klapan (1-su’wret). 
 
 
 
1-su’wret. Avtoklav sxeması. 1-ste-
rilizatsiyalawshı kamera, 2-h’awa shıg’arıw 
ushın kran, e-manometr, 4-predoxranitel 
(saqlag’ısh) klapan, 5-suw parı kamerası, y-
avtoklavtı suw menen toltırıw ushın sharshar, 
7-suw o’lshewshi trubka, 8-steri-liatsiya 
kamerasına pardın’ o’tiwi ushın orın, o-
qorg’awshı qabıq, 10-avtoklav qabıg’ı, 11-
sterilizatsiya etiletug’ın zatlar ushın orın. 
Avtoklavta sterilizatsiyalaw 
ko’binese 1 atm basımda 120
0
S 
temperaturada 20-30 minut dawamında 
o’tkeriledi. Avtoklavtın’ nol basımı dep 
atmosferanın’ (7y0 mm rt.st.) normal 
basımı esaplanadı. Avtoklavta jumıs 
islewge tek islew ushın guwalıg’ı bar 
adamlarg’a g’ana ruxsat etiledi. 
№urg’aq 
ıssılıq ja’rdeminde 
sterilizatsiyalaw. Bul Paster pechinde 
yamasa qurg’atıw shkafında o’tkeriledi. 
Bunda shiyshe zatlar (predmet ayna, 
pipetkalar, kolbalar, probirkalar, 
shpateller)  sterilizatsiya etiledi. Bulardan 
basqa sterilizatsiyalawdın’ mexanikalıq 
(filtrlew, Zeytts filtri), ultra dawıs, 
ultrafiolet nurlardın’ ta’sirinde, ximiyalıq 
usılları bar. 
Ximiyalıq usılda ayırım ximiyalıq 
elementler, toluol, xloroform, efir h’a’m t.b. 
azıqlıq zatlardın’ bakterial pataslanıwınan 
derek beriwshi retinde qollanıladı. Biologiya 
sanaatında vaktsinalardı fenol, xloroform, 
formalin menen konservatsiya isleydi.  
 
  
Laboratoriyalıq bo’lmelerdi dezinfektsiyalaw ushın  1-eFli xloramin,  e-5Fli fenol 
eritpesi h’a’m 70Fli spirt qollanıladı. 
№adag’alaw ushın sorawlar 
1. Biotexnologiyalıq laboratoriyag’a qoyılatug’ın talaplar nelerden ibarat
?
 
2. Biotexnologiyalıq analiz waqtında qanday a’sbap-u’skenelerden paydalanıladı
?
 
3. Biotexnologiyalıq a’sbap-u’skenelerdi dezinfektsiyalawshı suyıqlıq retin’de neler 
qollanıladı
?
 
4. Sterilizatsiyalawdın’ qanday tu’rlerin bilesiz
?
 
5. Avtoklavtın’ du’zilisi h’a’m onın’ menen islew ta’rtibi qanday
?
 
 
 
Bakteriya klonların alıw 

 
88
 
Jumıstın’ maqseti. Bakteriya klonların alıw. Mikroorganizmlerdi o’siriw ushın azıqlıq 
ortalıq tayarlaw, bakteriya shtammların saqlaw h’a’m mikroorganizm koloniyaların egiw usılları 
h’a’m mikroblardın’ taza kulturaların alıw usılları menen tanısıw.  
 
Kerekli a’sbaplar h’a’m materiallar. Termostat,  GPB, GPA, GPA+Suslo azıqlıq 
ortalıqları kolba h’a’m probirkalarda suyıq h’a’m qattı azıqlıq ortalıqlar, qaymag’ı alıng’an, 
sterillengen su’t, qurg’aq azıqlıq agar, jelatina, agar-agar, qurg’aq pepton, as duzı, h’a’r qıylı taza 
probirka h’a’m kolbalar, vata, qayshı,  elektroplitka, egiw ushın probirkada tayar bakterial 
kulturalar, bakteriologiyalıq petlya, pipetkalar, chashki Petri, shpatel, predmet ayna, ayna 
qa’lem, spirtovka, h’a’r qıylı azıqlıq ortalıqta egilgen tayar kulturalar. h’a’m t.b. 
 
Metodikalıq ko’rsetpe. Klon – bul jınıssız (vegetativ) ko’beyiw jolı menen alıng’an bir 
a’wladtın’ genetikalıq bir tuwıslı a’wladı yamasa kletkalar toplamı esaplanadı. Bir tu’rge tiyisli 
bolg’an, biraq ayırım genleri menen bir-birinen parıqlanıwshı bakteriya kletkaları o’z aldına 
shtamm dep ataladı. Genetikalıq qa’siyetlerin esapqa alıp shtammlarg’a at beriledi. Mısalı, Lac. 
(Lak m8n7s) shtammda laktoza geni joq bolıp, ol usı fermentti sintez qılmaydı. Ha’r qanday 
shtammg’a tiyisli bir dana bakteriya bo’linip ko’beyiwi na’tiyjesinde payda bolg’an kletkalar 
toplamı usı (mazkur) – shtammnın’ klonı  dep ataladı. 
Ullı fransuz alımı Luy Paster bakteriyalardın’ h’a’r qıylıg’ın, olardın’ na’silinin’ (irsiyati) 
barlıg’ının’ h’a’m qa’siyetlerinin’ na’silge (irsiyatga) tolıq baylanıslıg’ın, bakteriyalardı klonlaw 
usılı menen birinshi ma’rte ko’rsetip berdi. Bul usıl to’mendegi su’wrette ko’rsetiledi (su’wret 2, 
e). 
 
2-su’wret. Bakteriyalardın’ o’siwi h’a’m 
ko’beyiwi. T-bakteriya kletkasının’ bir 
ma’rte bo’liniwi ushın ketken uaqıt 
e-su’wret. Bakteriya klonları. Agar-agar azıqlıq ortalıg’ı
salıng’an Petri chashkası betinde bakteriya kletkasının’ izbe
iz bo’liniwi na’tiyjesinde payda bolg’an kaloniyalardı 
(klonlardı) a’piwayı ko’z benen ko’riw mu’mkin. 
 
1952-jıl Joshua h’a’m Ester Lederbergler bakteriyalarda genler mutatsiyasının’ o’z-o’zinen 
ju’z beretug’ınlıg’ın bakteriya koloniyalarınan nusqa (replika) ko’shiriw usılın qollaw arqalı 
da’lillep berdi (4-su’wret). 

 
89
 
 
4-su’wret. Replika alıw usılı. 
№aynatıp sterillengen barxat tawar ag’ash 
maslama betine tartıladı h’a’m replika 
ko’shiriwge mo’lsherlengen Petri ıdısı 
betinde o’sip atırg’an bakteriya 
kaloniyalarına tiygiziledi. Son’ Petri 
ıdısının’ jasalma azıqlıq ortalıqlı taza betine 
ko’shiriledi. Barlıq a’meller arnawlı 
sterillengen bo’lmede orınlanadı. 
 
Gendi kesiwde h’a’m biriktiriwde fermentler ja’rdem beredi. Ha’zirgi zaman gen 
injeneriyası ko’binese vektorlardan paydalanadı.  
Vektor – bul retsipient (qabıl etiwshi) genomı yamasa plazmonına ko’shirilgen, g’a’rezsiz 
qayta tiklene alıw qa’siyetine iye genetikalıq sistema (DNKnın’ belgili uzınlıqtag’ı kesindisi). 
DNKnın’ vektor molekulaların du’ziw ushın to’mendegi talaplardı qoyadı.  
-olar kletka retsipientte ko’beyiw uqıbına iye bolıw kerek.  Bunın’ ushın vektor arnawlı 
uchastkag’a ornatıladı, onnan DNKnın’ replikatsiyası baslanadı. 
- olar bir yamasa bir neshe marker genin uslawı kerek (marker-belgilep qoyıw) yag’nıy 
kletka retsipientke jan’a belgiler beredi h’a’m ol baslang’ısh kletka vektorınan ajıralıp turıwg’a 
imkaniyat beredi. Bul belgi qandayda antibiotikke turaqlı boladı. 
- olar restriktaza menen kesilgen bir yamasa eki uchastkanı uslawı tiyis. Bul uchastkalar 
vektorg’a basqa DNK vektorın qurıw ushın jumsaladı. Sonlıqtan olar vektordın’ qa’legen 
jerinde, sonın’ ishinde marker geninin’ quramında jaylasıwı mu’mkin. Biraq bul vektordın’ 
replikatsiya baslanıwına juwapker  oblastında bolmawı kerek, sebebi basqa DNK qurılg’annan 
son’ bul uchastka jaramsız boladı h’a’m vektor kletkada ko’beye almaydı. 
 To’mendegi 5-su’wrettte gendi klonlaw ushın V-galaktozidaza geninen paydalanıw 
ko’rsetilgen.  
Ewkariot kletkalarda genlerdi klonlaw. Eukariot vektorlar bakterial vektorlardan keskin 
parıq etedi. !lbette olarda restriktaza h’a’m marker genlerin qolaylı jerden kesip alıw orınlarına 
iye. Biraq olardı plazmid genomı h’a’m eukariot virusları bazasında islewge boladı. Olardı 
eukariot kletkada replitsirovat etiw h’a’m olar usınday kletkalarda DNK replikatsiyasın 
basqaratug’ın  fermentlerge, faktorlarg’a beyimlesken bolıwı sha’rt.  
İzertlew obekti sıpatında ashıtqılardı alamız. Ashıtqılar bul to’men da’rejeli bir kletkalı 
zamarrıqlar esaplanadı. Barlıq belgileri boyınsha olar h’aqıyqıy eukariotlar esaplanadı. 
Ashıtqılarda beloklardı glikozidlewshi fermentler (qant qaldıqları h’a’m basqa organikalıq 
birikpelerden quralg’an zatlar toparı. Ko’pshiligi ashshı da’mge iye. Ayırımları meditsinada 
isletiledi) boladı. Ashıtqılar h’a’tte parafin, metil spirti sıyaqlı azıqlıq ortalıqlardada tez o’sedi. 
Ashıtqılar ko’p uaqıtlardan beri o’ndirislik mikroorganizmlerge aylanıp, zavodlar ko’leminde 
o’siriw jolg’a qoyılg’an. Olar adamg’a ziyansız bolıp, a’piwayı arzan azıqlıq ortalıqlarda  jaqsı 
o’sedi. Sonlıqtan ashıtqılar qa’legen bah’alı eukariot genlerdi o’ndiriste islep shıg’arıwda 
perspektiv obekt esaplanadı. Bunnan basqa ashıtqı genleri onday u’lken emes yag’nıy gaploid 
kletkada 1,7x10
7
 jup (par) nukleotid boladı. Al adam genomında nukleotidler sanı ex10
o
 jup 
boladı.   
 

 
90
5-Su’wret. V-galaktozidaza genin genlerdi klonlaw ushın paydalanıw 
 
Biraq sonı aytıp o’tiw kerek, yag’nıy ashıtqı kletkalarının’ bir kemshiligi bar. Olar ju’da’ 
qalın’ kletka qabıg’ı menen qaplang’an bolıp onnan DNK molekulaları o’te almaydı. Biraq bul 
jerde a’piwayı ju’zim ulitkası (suw o’gizi) ja’rdem beredi. Ol polisaxaridlerden turıwshı 
ashıtqının’ kletka diywalı  ıdıratıwshı    V-glyukonaza fermentin islep shıg’aradı.  V-glyukonaza 
ashıtqını tsitoplazması tek juqa jen’il o’tiletug’ın membranadan turatug’ın  protoplast dep 
atalıwshı jalan’ash kletkag’a aylantıradı. Olardı a’dette rekombinant DNK menen 
transformatsiya etedi. Sonnı atap o’tiw orınlı, yag’nıy aradan biraz uaqıt o’tkennen son’ ashıtqı 
kletkasının’ diywalı qayta tiklenedi h’a’m rekombinant DNK tolıq kletkanın’ quramına kirgen 
boladı. 
Ashıtqılardın’ ko’pshilik shtammları uzınlıg’ı 2 mkm (y300 jup nukleotid) bolg’an tsiklik 
DNKnın’ plazmidsın saqlaydı. Onı sonlıqtan «plazmida 2 mkm» depte ataydı. Ashıtqı kletkaları 
onın’ ju’zlegen nusqalarına iye boladı.  Plazmida 2mkm ko’plegen vektorlar alındı.  Solardın’ 
ishinde en’ dıqqatqa  ılayıqlıları  chelnochnıx vektor degen at aldı. Bunday chelnoklardın’ 
ja’rdeminde bakteriya kletkasında jasalg’an konstruktsiyanı ashıtqı kletkasına yamasa kerisinshe 
o’tkiziw mu’mkin.  
Mikroorganizmlerdi laboratoriya jag’dayında h’a’r qıylı azıqlıq ortalıqlarg’a egiw arqalı 
o’siwi mikrob kulturaları dep ataladı. Kislorodqa 
qatnası boyınsha mikroorganizmler h’a’r 
qıylı temperatura jag’dayında  o’siriledi. Mezofil bakteriyalar termostatta 30-e7
0
S temperaturada 
1....2 ku’n, termofiller  54-5y
0
S-da 2-e ku’n, ashıtqılar h’a’m mikroskopiyalıq zamarrıqlar 21-
30
0
S-da o’siriledi. Al suwıq (psixrofiller) su’yetug’ın  mikroorganizmler xolodilnik yamasa 
termostatta to’men temperaturada (-2-y
0
S) 10-15 ku’n dawamında o’siriledi. 

 
91
Bakteriyalardı jasalma ko’beytiriw ushın arnawlı azıqlıq ortalıqlardan paydalanıladı. 
 Laboratoriyalıq jag’dayda mikroorganizmler qattı h’a’m suyıq azıqlıq ortalıqlarda 
probirka yamasa chashki Petrige quyılıp o’siriledi.  
Azıqlıq ortalıqlar quramında to’mendegiler bolıwı sha’rt. 
1. Uglerod, azot, kislorod, vodorod deregi. 
2. Organikalıq emes birikpeler (duz). 
3. O’ciw faktorları  
Mikroorganizmlerdin’ o’siwi h’a’m rawajlanıwına azıqlıq ortalıqtın’ quramınan basqa 
onın’ ximiyalıq h’alatı (rN, osmotikalıq qa’siyetler, jabısqaqlıg’ı) u’lken a’h’miyetke iye. 
Ko’beytilip atırg’an bakteriyalardın’ biologiyalıq qa’siyetine juwap beretug’ın azıqlıq ortalıq 
optimal azıqlıq ortalıq delinedi. O’cirilip atırg’an mikroorganizmlerdin’ qa’siyetlerinen kelip 
shıqqan h’alatta h’a’r qıylı azıqlıq ortalıqlardan paydalanıladı. Optimal azıqlıq ortalıqta azot 
deregi sıpatında mineral yamasa organikalıq birikpelerden  yamasa peptonlardan paydalanıladı.  
Pepton – bul beloklardı shala ıdırawı na’tiyjesinde payda bolg’an o’nim esaplanadı. 
Peptonlar polipeptid, dipeptid h’a’m aminokislotalar aralaspası esaplanadı.  Uglerod deregi – 
sıpatında uglevodlar, spirt h’a’m organikalıq kislotalardan paydalanıladı.  Mineral birikpeler 
azıqlıq ortalıqtın’ osmotikalıq qa’siyetin belgileydi h’a’m kletkada o’tip atırg’an bioximiyalıq 
reaktsiyalardın’ katalizatorı esaplanadı. 
Azıqlıq ortalıqlar quramı, qa’siyeti h’a’m maqsetine qarap bir neshe toparlarg’a bo’linedi. 
1. Konsistensiyası (qattı-suyıqlıg’ına) boyınsha` a) suyıq, b) qattı, v) yarım suyıq. 
2. №uramı boyınsha` a) a’piwayı (minimal) – quramında qant yamasa glitserin, ammoniy 
duzları h’a’m sulfatlar bolıp, aminokislotalar, vitaminler, purin h’a’m pirimidinler bolmaydı, 
sebebi olardı bakteriyalar o’zi sintez qıla aladı. V) quramalı (maksimal) – mutatsiyag’a 
ushırag’an mikroorganizmler ayırım fermentlerdi sintez qılıw qa’siyetin jog’altqanlıg’ı sebepli 
azıq ortalıqqa h’a’mme kerekli purin, pirimidin aminokislotalar, vitaminler qosıladı. 
3. Maxseti boyınsha` a) selektiv ortalıq – bul ortalıqta tiykarınan tek belgili bir 
mikroorganizm o’sedi. Ma’selen, vismut-sulfit agarda Salmonella bakteriya a’wladı rawajlanadı 
h’a’m ko’beyedi, dizenteriya keselligin qozg’atıwshı bakteriyalardı bolsa o’siwi h’a’m 
rawajlanıwı pa’seyedi. B) bayıtılg’an ortalıq – ma’lim bir bakteriyanın’ o’siwin ku’sheytiredi, 
basqasına tosqınlıq qıladı. 
4. Sintetikalıq azıqlıq ortalıq – belgili bir ximiyalıq birikpelerden tayarlang’an azıqlı ortalıq 
esaplanadı. 
 Azıqlıq ortalıqlar qattı, suyıq h’a’m yarım suyıq boladı.  №attı ortalıq tayarlaw ushın 
suyıq ortalıqqa 2-e5, yarım qattı azıqlıq ortalıq ushın 0,2-0,eF agar-agar qosıladı.  
Agar-agar - bul ten’iz vodorosllerin qurg’atıw arqalı tayarlanıp, tiykarınan 
polisaxaridlerden turadı. Agar 100
0
S-da erip 40-430S-da qatadı. Agar-agar mikroblar ta’repinen 
azıqlıq ortalıq  retinde paydalanılmaydı.  
 Azıqlıq ortalıqlar kelip shıg’ıwına qaray ta’biyg’ıy h’a’m jasalma bolıp ekige bo’linedi. 
Ta’biyg’ıy azıqlıq ortalıqlarg’a h’aywanlardın’ qanı, su’ti h’a’m t.b. yamaca o’simlikler (palız, 
miywe) o’nimleri o’zgertilmesten paydalanıladı. Jasalma azıqlıq ortalıqlarg’a - o’simlikler, 
go’sh, bawır h’.t.b. kirip olarg’a uglevodlardı, as duzın, boyawlar qosıw arqalı tayarlanadı.   
Jasama azıqlıq ortalıqlardan en’ ko’p tarqalg’anı - go’shli peptonlı bulon (GPB), go’shli peptonlı 
agar (GPA), go’shli   peptonlı jelatina (GPJ) bolıp esaplanadı. Bul u’sh azıqlıq ortalıqtın’ tiykarı 
go’shli suw bolıp esaplanadı. Bunı tayarlaw ushın maysız, su’yeksiz go’sh alınıp onı go’sh 
maydalag’ıshtan o’tkiziledi. Son’ 500 gr go’shke 1 l suw quyıp 1,5-2 saat qaynatıladı son’ suwıq 
jayda bir ku’n saqlanadı keyin siyle menen yamasa qag’az filtr arqalı filtrlenip, kolbag’a quyılıp 
0,1 atm basımda 20-30 minut dawamında sterilizatsiya islenedi. Al pepton suwın tayarlaw ushın 
1 l vodoprovod suwına 10 g pepton h’a’m 5 g   ximiyalıq taza as duzın qosıp, rN 7,4-7,8 ge 
shekem a’kelinedi. Son’ qaynatılıp qag’az filtr arqalı filtrlenip kolba yamasa probirkalarg’a 
quyıp 0,1 atm. basımda 15-20 minut sterilizatsiya islenedi. 
 Suyıq azıqlıq ortalıq GPB-nı tayarlaw ushın 1 l go’shli suwg’a 1F pepton (azotlı zatlar 
menen bayıtıw ushın) h’a’m 0,5F as duzı qosıladı, keyin rN 7,4-7,5 shekem neytrallanadı. Son’ 

 
92
qaynatılıp qag’az filtr arqalı filtrlenip kolbalarg’a quyılıp 15-20 minut dawamında sterilizatsiya 
islenedi.  №attı azıqlıq ortalıq GPA tayarlaw ushın 1 l GPB-g’a 2-eF kishi kesilgen agar-agar 
qosılıp avtoklav puwında eritiledi. Son’ onı 80
0
S-g’a shekem suwıtılıp rN tekseriledi h’a’m rN 
7,4-7,y g’a shekem alıp kelinedi. Son’ ıssı h’alında vata (siyle) arqalı filtrlenip kolbag’a quyılıp 
avtoklavta 1 atm. basımda 20 minut dawamında sterilizatsiyalanadı. 
 
GPJ tayarlaw ushın go’shli suwg’a 1F-li pepton h’a’m 0,1F-li as duzı ja’ne 10-12Fli 
jelatina, al eger temperatura joqarı bolsa 18-20Fli jelatina qosıladı. Jelatindi eritiw ushın 45-
50
0
S-g’a shekem qızdırıladı. Keyin rN-tı belgilep avtoklavta vintti ashqan h’alda 1 saat 
dawamında sterilizatsiya islenedi. 
 
Mikroorganizmlerdin’ tu’rin anıklaw ushın h’a’r bir tu’rge o’z aldına arnawlı azıqlıq 
ortalıqlar paydalanıladı.  №attı azıqlıq ortalıqlarda o’sirilgen mikroorganizmlerdi qayta egiw 
yamasa preparat tayarlaw ushın bakteriologiyalıq petlya yamasa iyne qollanıladı. Al suyıq 
azıqlıq ortalıqlardan preparat tayarlaw yamasa mikroorganizmlerdi qayta egiw ushın sterillengen 
pipetkalar qollanıladı. 
 Bakteriologiyalıq petlya qattı azıqlıq ortalıqtan mikroorganizm kletkasın almastan burın 
gaz garelkası yamasa spirtovka jalınında  sterilizatsiya isleniledi. Son’ da’rh’al petlyanı chashka 
Petridin’ qaqpag’ın ashıp ishki diywalg’a yamasa azıqlıq ortalıqtın’ mikroorganizm o’spegen 
jerine tiygizilip suwıtıladı. Keyin mikrob massasınan az mug’darda alınıp taza azıqlıq ortalıqqa 
egiledi. 
Bakteriya shtammların saqlaw h’a’m olardı o’siriw usılları menen tanısıw. 
Mikrobiologiya pa’ninen o’tkeriletug’ın ku’ndelikli a’meliy jumıslar h’a’m arnawlı praktikum 
o’tkeriw ushın belgili mug’dardag’ı mikroorganizmlerdin’ kollektsiyasın saqlaw kerek boladı. 
Mikroorganizmler kulturası kollektsiyasın saqlaw ko’p miynetti, waqıttı h’a’m arnawlı 
a’sbaplardı talap etetug’ın quramalı wazıypa. Mikroorganizmler kulturası kollektsiyasın 
jaratıwda h’a’m saqlawda eki usıl qolaylı esaplanadı.  
 
1. Mikroorganizmler kulturasının’ tez-tezden jan’a azıqlıq ortalıqlarg’a qayta egip turıw. 
Bunda  mikroorganizmler kulturası optimal azıqlıq ortalıqlarda o’siriledi, h’a’m taza azıqlıq 
ortalıqlarda qayta ekkenshe belgili sharayatlarda o’siriledi. Bul usıldı paydalanıw qıyın bolıwına 
qaramay ju’da’ ken’ qollanıladı. Bul usıl mikroorganizmler kulturasının’ tirishiligin aktiv 
jag’dayda saqlaw h’a’m kulturalardın’ tazalıg’ın qadag’alaw imkaniyatın beredi. Bul usıldın’ 
qıyınshılıg’ı son’nan ibarat yag’nıy ko’p waqıt, ko’p ıdıs h’a’m azıqlıq zatlar talap etiledi. 
Ha’mde waqtında egilmese azıqlıq zatlar kewip ketip, kulturalar nabıt bolıw qa’wpi ko’p boladı.  
 
2. Mikroorganizmler kulturası salıng’an  ıdıslardın’ u’stine mineral may quyıp saqlaw. 
Bul usıl mikroorganizmler kulturasının’ kollektsiyasın saqlawda ken’ qollanıladı. 
Mikroorganizmler kulturası optimal azıqlıq ortalıqlarda a’dette agarlı kosyaklarda o’siriledi. 
Bakteriya h’a’m ashıtqı kulturaları 5-7 ku’n, aktinomitsetler 10-14 ku’n dawamında koloniyalar 
belgili ko’lemge jetkenshe o’siriledi. Mikroorganizmler kulturası salıng’an  ıdıslardın’ u’stine 
quyıw ushın ko’binese neytral mineral maylar yag’nıy 0,8-0,o tıg’ızlıqqa iye vazalin yamasa 
parafin qollanıladı. Maydı avtoklafta 1 atm basımda 45 min yamasa termostatta 150-170
0
C bir 
yarım saat dawamında sterilizatsiyalanadı. Bunda may suw puwları menen aralasıwı 
na’tiyjesinde  ılaylanadı. Tındırıw ushın laboratoriyada komnata temperaturasında bir-eki ku’n 
qaldırıladı. Mikroorganizmler kulturası saqlang’an probirkalarg’a kosyakka mineral may 
quyılg’anda 1 sm qalın’lıqta quyıladı. Bul qalın’lıq mikroorganizmlerdin’ jasawı ushın h’esh 
qanday zıyan keltirmeydi. May astında mikroorganizmlerdin’ kletkasındag’ı zat almasıw 
sekinleydi. May qalın’lıg’ı 1 sm-den qalın’ bolsa, mikroorganizmler menen kislorod jetpey 
kulturanın’ nabıt bolıwına, al 1 sm-den juqa bolsa mikroorganizmlerdin’ kewip ketiwinen saqlay 
almaydı. :sti mineral may menen toltırılg’an mikroorganizmler kulturaların 25
0
S komnata 
temperaturasında yamasa -4, -5
0
S temperaturada xolodilnikte saqlanadı. %tkerilgen eksperiment 
juwmaqları boyınsha mineral maylar ja’rdeminde mikroorganizmler kulturasın qayta egissiz 
uzaq mu’ddetke yag’nıy bir eki jıl saqlaw mu’mkin. Al Sartsina, Psevdomonas, mikrokokkum, 
vasillus a’wladının’ wa’killerinin’ o’z tirishiligi mineral may astında 4-14 jılg’a shekem 
saqlanatug’ınlıg’ı anıqlandı. 

 
93
 May 
astındag’ı mikroorganizmler kulturaların qayta egiw mikrobiologik petlya 
ja’rdeminde maydı to’kpegen h’alda iske asırıladı. Sterillikti saqlag’an h’alda petlyanı 
probirkag’a salıp koloniyadan belgili mug’darda material alınadı h’a’m petlyadag’ı maydın’ tolıq 
tamıp bolıwı ku’tiledi. Son’ jan’a azıqlıq ortalıqqa egiledi. !dette alıng’an materialdag’ı may 
tamshıları jan’a azıqlıq ortalıqtag’ı mikroorganizmler kulturasının’ o’siwine zıyan tiygizbeydi. 
Ayırım waqıtları qayta egisten son’ mikroorganizmlerdin’ o’siwi ju’da’ a’ste bolıwı mu’mkin. 
Bunday jag’dayda kulturalar jan’a azıqlıq ortalıqqa qayta egiledi.  
Mikroorganzmlerdi egiw usılları. Egiw - dep izertlenip atırg’an materialdın bir bo’limin, 
sterillengen azıqlıq ortalıqqa jag’ılıwın, al qayta egiw dep - azıqlıq ortalıqta o’sken mikrob 
kulturasın basqa tayar sterillengen azıqlıq ortalıqqa qayta egiliwi tu’siniledi. İzertlenip atırg’an 
materialdan taza kultura ajıratıp alıw ushın mexanikalıq, ximiyalıq h’a’m biologiyalıq usıllardan 
paydalanıladı.  
Taza kultura - bul azıqlıq ortalıqta o’sken bir mikrob kletkasının’ a’wladı. 
Mikroorganizmlerdin’ qa’siyetlerin h’a’m olardın’ tu’rlik quramın anıqlaw tek g’ana 
bakteriyalardın’ taza kulturasın alg’annan son’ g’ana mu’mkin boladı.  İzertlenip atırg’an 
materialdan (suw, topıraq, su’t) taza kultura ajıratıp alıw ushın laboratoriyalıq jag’dayda egiw 
h’a’m qayta egiw usılı qollanıladı. 
 
Egis a’dette bakteriologiyalıq petlyada yamasa Paster pipetkasında o’tkeriledi. 
Mikroorganizmlerdi azıqlıq ortalıqqa egiwdin’ tiykarınan eki usılı bar. 1. Teren’ge egiw. 2. 
Betine egiw. Bakteriyalardın’ taza kulturasın alıw maqsetinde o’tkerilgen egis texnikası azıqlıq 
ortalıqtın’ konsistentsiyasına baylanıslı boladı. 
 Mikroorganizmler 
tiykarınan qattı h’a’m suyıq ortalıqlarg’a egiledi. Egis a’dette chashki 
Petride yamasa probirkada o’tkeriledi. Probirkag’a quyılg’an qattı azıqlıq ortalıqtı ukol 
ja’rdeminde egiw usılıda bar. 
   №adag’alaw ushın sorawlar 
1. Azıqlıq ortalıqlarg’a qanday talaplar qoyıladı
?
  
2. !meliyatta ko’birek qaysı azıqlıq ortalıqlar qollanıladı
?
   
3. Mikroorganizmlerdin’ kulturalıq kollektsiyası qanday maqsette saqlanadı
?