MİNİstrliGİ qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

Bakteriya kletkasınan sferoplast alıw 
Mikrobiologiyada bakteriyalar kletka diywalın buzıw maxsetinde lizotsim ferment 
qollanıladı. Kletka suspenziyası h’a’m kulturasınan protoplastlar alıw ushın en’ qolay faza bul 
logorifmik o’siw fazası esaplanadı. Bul da’wirde kletka diywalı enzimatik ta’sirge jaqsı 
ushıraydı h’a’m protoplastlar jaqsı jasap qaladı. Protoplastlardın’ shıg’ıwı ortalıqtın’ quramına 
da baylanıslı bolıp keledi. Auksin kontsentratsiyasın asırıw h’a’m protoplastlardı izolyatsiyadan 
aldın saxoroza kontsentratsiyasın tu’siriw protoplastlar shıg’ıwın ku’sheytedi. 
 
 
Kletka h’a’m toqımalardı (tkan) jasalma azıqlıq ortalıqlarda o’siriw texnikası 
 
Jumıstın’ maxseti. O’cimlikten ajıratılg’an kletka, tkan h’a’m organlardı o’siriw ushın 
azıqlıq ortalıq tan’law h’a’m olardı tayarlaw, sterillew usılların u’yretiw. 
Toqımalar kulturası usılı h’a’zirgi uaqıtta a’meliy jumısta kartoshka, geshir, kapusta 
eginlerin jetistiriwde ken’ qollanılmaqta. Kartoshka vegetativ ko’beyiwshi o’simlik bolg’anı 
ushın virus infektsiyası ta’sirine te beriliwshen’ boladı. Viruslar o’simliktin’ pu’tkil denesi 
boylap tarqalıp, paxalı h’a’m tu’ynegine jetedi. Toqımalar kulturası barlıq viruslar ushın 
qollanıladı. 
Suyıq azıqlıq ortalıqta o’siriletug’ın o’simlik kletkaları kulurası a’dette suspenzion kultura 
dep ataladı.  
%z aldına kletkalar, u’lken bolmag’an toparlar yamasa u’lken agregatlar (>50 kletka) suyıq 
azıqlıq oralıqta qalqıg’an (asılg’an) h’alatda o’siriledi. Olardı  bul  sharayatda  uslap  turıw ushın 

 
102
h’a’r qıylı a’spablar h’a’m usıllar qollanıladı. Suspenzion kletka kulturasın alıwdın’ birinshi 
da’wiri bul randomik h’a’diyse esaplanadı. Bul h’a’r qıylı sebeplerge qarap zat almasıwın qayta 
ko’retug’ın h’a’m  konkret  sharayatta joqarı koeffetsentine iye bolg’an kletkalar "jaqsı» liniyalar 
payda etedi. Bunday liniyalardın’ a’h’miyetli xarakteristikası bul joqarı da’rejedegi 
dezagregatsiya (5-10 kletka bir toparda), kletkalardın’ morfologiyalıq ten’ligi (u’lken bolmag’an 
o’lshemi, sferik yamasa oval forma, tıg’ız tsitoplazma),  troxeidaga uqsag’an elementlerdin’ 
joqlıg’ı esaplanadı. 
Kletka suspenziyasın  kallus toqımanı suyıq azıqlıq zatı bar kolbag’a jaylastırılıp alınadı. 
Bunda suspenziya tebretkishge kolba qoyılıp aralatırıladı. Suspenziya kulturasın initsiatsiyalaw 
ushın 2-eg kallus toqıması y0-100 ml suyıq azıq ortalıqqa jaylastırıladı. 
Birlemshi suspenziya aylanba tebretkishte 100-120 minut aylantırıp alinadı. Suspenzion 
kultura o’simlik organı fragmentinen (geshir tamırı parenximasınan,  petrushka, kartoshka 
tu’yneginen) alıw mu’mkin, lekin bul ko’p jumıs h’a’m uaqıt talap etedi. Eksplanta kletkaları 
bunda birlemshi kallus payda qılıwi  kerek, tek  bunnan  keyin kallustın’ klekaları    suyıq 
ortalıqqa tu’sip liniyalardı beredi h’a’m olar suspenziya payda etedi. 
Kallustı 2.4D azıqlıq ortalıg’ında o’siriw, ortalıqtan Sa
2+
 ionların joq etiw, transplantanı 
pektinaza menen islew beriw suspenziya  alıw ushın za’ru’r esaplanadı. Birlemshi suspenziya 
subkultivatsiyadan aldın 2 qabatlı siylede filtrlenedi. Bunda kallustın’ u’lken toqıması, eksplanta 
qaldıg’ı h’a’m u’lken agregatlardan qutıladı. Suspenzion kulturanın’ agregatsiyası  da’rejesi 
qanday usılda o’siriliwine baylanıslı. 
Mikrobiologiyada qollanılatug’ın o’siriw usılları o’simlik kletkaların teren’nen o’siriwde 
qollanıladı. Da’wirli yamasa ag’ıp o’tiwshi rejimde yamasa jabıq sistemalardan paydalanıladı. 
Jabıq sistemada da’wirli rejimde o’sirilip atırg’an kletka massası belgili ko’lemdegi ortalıqta 
jaylastırıladı. O’ciriwdin’ aqırına shekem sistemag’a gazlardan basqa h’esh na’rse kiritilmeydi. 
Ashıq ag’ıp o’tiwshi kulturada da’wirli yamasa u’zliksiz jan’a azıqlıq ortalıg’ı kiredi, biraq 
tek eski azıq ortalıg’ı alınbastan, kletka massasının’ bir bo’legide alınadı. Bul protsesstin’ 
regulyatsiyası turbidostat yamasa xomostat printsipi tiykarında a’melge asadı.  
Turbidostatta jan’a azıqlıq beriliwine h’a’m suspenziyanı tan’law kletka populyatsiyası 
ma’lim tıg’ızlıqqa eriskendea’melge asırıladı. Azıq ag’ıp keliwi h’aqqındag’ı signal releden 
keledi. Rele bolsa optik sistema menen baylanıslı bolıp, ol kletklar tıg’ızlıg’ın anıqlaydı. 
Xemostatda bolsa suyıltırıw tezligin bir tu’rde uslap kletk bo’liniwi h’a’m suspenziya 
tıg’ızlıg’ı bir tu’rde saqlap turıladı. Xemostat printsipi tiykarında o’simlik kletkaları 
suspenziyasın o’siriw kletka metabolizmin u’yreniw yamasa ekonomikalıq ta’repten a’h’miyetli 
o’nimlerdi alıw maxsetinde kletka biomassasın alıw ushın o’siriledi. 
Ma’selen, Yaponiyada ko’lemi 20000 litrli fermenterden paydalanıp temeki kletkaları 3 ay 
dawamında xemostat printsipi tiykarında o’siriledi. Zu’ra’a’tlik ju’da’ joqarı bolıp 1 ku’nde 5,5 
g/l qurg’aq  letka massasın quraydı. 
To’mendegi 12-su’wrette o’simlik kletkaların teren’ suyıq ortalıqta dawirli o’stiriwde 
kletkalar sanı o’siwinin’ model iyrek sızıg’ı ko’rsetilgen. Bunda o’siriw tsiklinde o’siriw 
kriteriyası bolıp kletka sanının’ asıwı, onın’ boy h’a’m qurg’aq massasının’ asıwına xızmet etedi. 
Bunda o’siw iyrek sızıg’ı S sıyaqlı ko’riniske iye. Bunda 1. latent fazada (lag) o’siw 
gu’zetilmeydi. 2. ekponentsiol faza o’siwdin’ tezlesiwi menen xarakterlenedi. 3. Sızıqlı, o’siw 
tezligi turaqlı. 4. O’ciwdin’ pa’seyiw fazası. 5. statsionar faza. y. Kletkalardın’ degradtsiyası 
fazası. Bul o’siwdin’ model ko’rinisi a’melde iyrek sızıqlı fazalar dawımıylıg’ı bunnan parıq 
etiwi mu’mkin 
Glyukoza ko’p h’allarda saxarozag’a qarag’anda biomassanın’ o’siwine alıp keledi. Biraq 
saxoroza qollanılg’anda ekilemshi o’nim mug’darı joqarı boladı. Bul usıldın’ kemshiligi sonda 
kletkalar a’ste o’sedi (1-e ku’n) kulturada uzaq uaqıt (2-e h’a’pte) o’siriw kerek, aseptik 
sharayatta alıp barılıwı kerek bolg’an o’nim mug’darının’ kemliginde bolıp esaplanadı. 
 
 

 
103
 
12-su’wrette O’cimlik kletkaların teren’ suyıq ortalıqta dawirli o’stiriwde kletkalar sanı 
o’siwinin’ model iyrek sızıg’ı. 
 
%z aldına kletkalardın’ deregi suyıq ortalıqta o’stirilip atırg’an kletka suspenziyası, 
o’simlik toqıması matseratsiyası (mısalı, japıraq mezofili) yamasa membranasın beklegen 
izolatsiyalang’an protoplastlar bolıwı mu’mkin. 
%z aldına kletkalardı o’sirip klon alıw mu’mkin h’a’m bul klon mateialdı o’siriwde onın’ 
o’zgeriwshen’ligi, genetikalıq h’a’m fiziologiyalıq stabilligin u’yreniw kerek. 
O’cimlik toqımasınan yamasa kletka kulturasınan izolyatsiyalang’an protoplast kletka 
qabıg’ın tiklegennen son’ ideal o’z aldına kletka esaplanadı.  №abıq payda bolg’anda onı 
kletkag’a molekula  (DNK) yamasa organellalar, viruslar, bakteriya kletkaların kiritiwde qollaw 
mu’mkin. Bunın’ ushın mikroinektsiya, liposoma menen qosıw, elektr togı menen qosıw h’a’m 
elektr makromolekulaları protoplastlarının’ sırtqı membranası arqalı kiriwin an’satlastırıw 
usılları qollanıladı. 
Suspenziyadag’ı o’z aldına kletkanı mikromanipulyator ja’rdeminde iolyatsiyalaw 
mu’mkin yamasa 1. ag’ıp o’tiwshi tsitoflyuorimetr, yamasa ta’rtipli suyıltırıw usılı menen 
erisiledi. Bul aqırg’ı usılda suspenziyalar h’a’r qıylı usıl menen tayarlanadı. 1. Kletkanın’ 
tiykarg’ı massası sho’kkennen keyin supernatant (sho’kpe  u’stindegi suyıqlıqtan 1-2 ml alınadı). 
2. Suspenziya kishireyip baratug’ın tesikli filtrden o’tkiziledi (filtr neylon tu’r yamasa metaldan 
bolıwı mu’mkin). 
Gaz ta’rizli azıqlıq ortalıqtı u’yreniw ju’da’ qızıqlı. Komnata temperaturasında gaz ta’rizli 
h’alında ko’plegen biotexnologiyalıq substratlar jaylasadı. Bunday substratlarg’a H
2
, CH
4
, CO 
jatadı.  
Biotexnologiyada ken’nen qollanılatug’ın azıqlıq substratlar 
Subsrat Atqaratug’ın 
xızmeti 
№ısqasha sıpatlama Substratı alıw ushın shiyki 
zat 
1-qant 
Glyukoza Energiya 
h’a’m 
uglerod deregi 
Tez assimlyatsiyalanadı, 
ko’pshilik quramalı organikalıq 
produtsentlerge qosıladı. 
Kraxmal, tsellyuloza 
(ximiyalıq yamasa 
fermentativlik gidroliz) 
Saxaroza -//- 
Organikalıq kislota, 
aminokislota, antibiotiklerdin’ 
biosintezinde tiykarg’ı substrat 
№amıs qantı, qant la’blebi, 
Kanada klenı 
Ksiloza 
 
-//- 
Ko’pshilik bakteriya h’a’m
Cand8da tuwısındag’ı ashıtqılar 
o’zlestiredi, genlik injenerlik 
shtamlardı alıwda ksiloza 
utilizatsiyalanadı. 
Ksilan, o’simlik gemitsel-
lyulozanın’  tiykarg’ı 
komponenti (gidroliz) 
Kraxmal -//- 
Tuwrı 
mikroorganizmlerdin’ Kartofel, ma’kke, biyday, 

 
104
amilazası qatnasında yamasa
gidrolizlengenne son’ (glyu-
koza, maltoza, dekstrin) 
sin’iriledi. 
arpa, sulı, banan h’a’m t.b. 
Spirtler 
Etanal Energiya 
h’a’m 
uglerod deregi 
№olaylı h’a’m arzan substrat 
№antlı substratlar (ashıtıw) 
neft h’a’m gaz (xim.sintez) 
Metanal 
-//- 
Etanolg’a uqsas ekonomikalıq 
jaqtan arzan, ushqır h’a’m 
za’h’a’rli 
Ha’r qıylı shiyki zat, 
birinshilerden o’simlik 
(gidroliz) 
№uramında azotı bar birikpeler 
NH
e
 Azottın’ deregi 
Suwlı eritpe yamasa gaz tu’rinde 
qollanıladı 
Minallı shiyki zat deregi 
Mochevina Azottın’ deregi 
Salıstırmalı tu’rde qımbat 
sonlıqtan siyrek qollanılatug’ın 
substrat 
-//- 
 Biologiyalıq obektke to’mendegi talaplar qoyıladı. 
Sanaatta salıstırmalı tu’rde kem-100 tu’r mikroorganizmlarden paydalanılıp, olarg’a bir 
neshe mın’ shtammlar kiredi. L.İ.Vorobeva (1987) pikirinshe sanaat shtammı to’mendegi 
talaplarg’a juwap beriwi kerek. 
- arzan h’a’m ko’p mug’darda bolg’an substratlarda o’siwi. 
- biomassa o’siw tezligi joqarı bolıwı h’a’m aqırg’ı o’nim payda qılıwı joqarı bolıp, azıq 
substrattı az paydalanıwı. 
- genetikalık bir  jınıslı  bolıuı,  azıqlıq substratqa talabı, o’siriwge talabı turgun bolıwı. 
- fag h’a’m basqa jat mikroflorag’a shıdamlı bolıwı. 
- adam h’a’m sırtqı ortalıq ushın zıyansız bolıwı. 
- produtsentler termofil bolıwı kerak, sebebi bunda substrattın’ jat mikrooflora menen 
pataslanıwı sadır bolmaydı. 
- biosintezdin’ aqırg’ı o’nimi ekonomikalıq h’a’m xalıq qollanılıwı ushın a’h’miyetli 
bolıwı h’a’m substratdan an’sat ajıralıwı za’ru’r. 
- tez o’siw qa’biliyaetine iye bolıwı. 
- o’z tirishilik iskerliginde arzan substratlardan paydalanıwı. 
- jat mikroflora menen  ziyanlanıuına shıdamlı bolıuı za’ru’r. 
     Bulardın’ h’a’mmesi o’nimnin’ o’zine tu’ser bah’asın arzanlatadı. 
     500 kg  massag’a iye bolg’an sıyır 1-sutkada 0,5 kg belok sintezlaydi. Usınday beloktı 5 gr 
massag’a iye bolg’an ashıtqıdan alıu mu’mkin. 
      
Kartoshkanın’ apikal meristemasın ajıratıw h’a’m o’siriw. 
 
Jumıstın’ maxseti. Kartoshka apikal meristemasın ajıratıw h’a’m jasalma azıqlıq 
ortalıqta o’sirip virussız egiw materialların alıw ushın ko’beytiw. #a’lemshelew usulı arqalı 
meriklonlar alıw. %zbekstanda islep shıg’arılıp atırg’an preparatlardı kartoshka tu’ynegi o’niwin 
h’a’m o’siwin tezlestiriwde qollaw. Alıng’an natiyjelerden preparattın’ na’tiyjeligin anıqlaw. 
Material h’a’m a’spab-u’skeneler. Kartoshka tu’ynegi, binokulyar lupa, skalpeller, 
ajıratıw iyneleri, uslag’ıshlı qısqıshlar, sterillengen azıqlıq ortalıg’ı bar probirkalar. 
Metodikalıq ko’rsetpe. İzolyatsiyalang’an apikal meristemalar kulturası, o’simliklerdi 
meriklonal ko’beytiriw ushın egiletug’ın virussız materiallar alıwda paydalanıladı. Virussız 
material alıw usılı kesel o’simliktin’ o’siw tochkasına bag’darı menen viruslardın’ mug’darı 
kemeyiwine tiykarlang’an. 
!dette apikal meristema viruslardan ulıwma taza esaplanadı. Viruslardan taza apikal 
meristema aktiv bo’liniwshen’, uzınlıg’ı 0,1 mm, eni bolsa 0,25 mm bolg’an konus 

 
105
formasındag’ı kletkalardan ibarat esaplanadı. Tiykarınan meristemanı jaraqat jetkizbey 
bo’leklerge ajıratıw qıyın bolg’anlıg’ı sebepli, onı 1-2 japıraq primordiylar (o’lshemi 100-250 
mkm apekslar) menen ajıratıp alınadı. Kartoshkanın’ aktiv sawlamlanısıwın asırıw ushın joqarı 
meristemalar usılı termoterapeya h’a’m ximiyalıq terapeya menen birge alıp barıladı. 
Termoterapeya usılı kartoshka tu’yneklerine viruslardı infaolatsiyag’a ushıratuwshı ıssılıq benen 
islew berige tiykarlang’an. Joqarı meristemalar usılın ximiyalıq terapeya menen birgelikte alıp 
barıw azıqlıq ortalıqlarg’a viruslardı ingibirlewshi zatlar qosılıwına tiykarlang’an. Apikal 
meristemalardan azıqlıq ortalıqta apikal kartoshkanın’ virussız o’simlikler alınadı, olar 
ko’beytirilip, teplitsalarda qayta egiledi h’a’m virussız tu’ynekler alınadı. Sawlamlastırılg’an 
materialdı tez ko’beytiriw ushın 8n v854o alıng’an tu’yneklerdende paydalanıw mu’mkin. 
Jumıstın’ barısı. Kartoshka tu’ynekleri 4-8
0
Sda saqlanadı, son’ qaran’g’ılıqta 20-22
0
Sda 
o’siriledi. Meristemalardı bo’leklerge ajıratıw jumısları bakteriotsid lampalar menen sterillengen 
laminar bokslarda a’melge asırıladı. Jumıs baslanıwdan aldın jumıs orınarı, stol, binokulyar 
lupalar h’a’m probirkalı shtativler spirt penen artıp shıg’ıladı. Bo’leklerge ajıratıw ushın 
isletiletug’ın  ıdıslar (pintsetler, skalpel, iyneler) h’a’r bir ajıratıwdan son’ sterillenedi. Bunın’ 
ushın a’spablar spirtke salınıp, spirtovka jalınına tutıladı. Na’llerdi  meristemalarg’a ajıratıwdan 
aldın 3-5 minut dawamında 0,1Fli diotsid eritpesinde sterillenedi. Bunın’ ushın na’ller ximiyalıq 
stakang’a salınıp u’stinen diotsid eritpesi quyıladı. Son’ u’sh ma’rte sterillengen suwda shayıladı.  
Sondayaq  1-yFli kaltsiy yamasa natriy gipoxloridi eritpesinde yamasa 0,1Fli sulema 
eritpesindede sterillew mu’mkin. Sterillengen na’ller Petri chashkasına jaylanadı h’a’m qurıp 
qalmaslıg’ı ushın bir neshe tamshı sterillengen suw salınadı. Na’llerdi bo’leklerge ajıratıwdan 
aldın, japıraqlı joqarı h’a’m qaptal meristemalardı a’stelik penen jalan’ashlang’an h’alda onın’ 
ushınan jabıwshı japıraqlar alıp taslanadı. Bul jumıstı binokulyar mikroskop astında ajıratıw 
iynesi ja’rdeminde orınlaw mu’mkin. 100-250 mk u’lkenliktegi baslang’ısh japıraqsız meristema 
uslag’ıshg’a qıstırılg’an a’piwayı jen’ishke iyne menen bo’leklerge bo’linedi. O’ciw tochkasının’ 
qaptal h’a’m joqarı meristemaları bo’leklerge ajıratıladı. Ha’r bir japıraqtı julıwda o’z aldına 
sterillengen a’spabtan paydalanıw kerek. 
Ajıratılg’an merisema iynenin’ ushında probirkadag’ı azıqlıq ortalıq betine jaylastırıladı. 
Probirkag’a awzı h’a’m paxta tıg’ın spirtovka jalınında sterillenip jabıladı h’a’m shtativke 
jaylanadı. Shtativ probirkalar menen tolg’annan son’ azıqlıq ortalıq qurıp qalmalıg’ı ushın 
tselofan qalpaqsha menen jawıp qoyıladı. Aıqlıq ortalıq sıpatında avtoklavta 20 minut 1 
atm.basımda sterillengen Murasige-Skuga azıqlıq ortalıg’ı isletiledi. Aradan 2, e, 4 h’a’pte 
o’tkennen son’ meristemadan na’llerdin’ rawajlanıwı gu’zetiledi h’a’m bul protsess basqıshları 
sızıp alınadı. 
2-variant. Material h’a’m a’spab-u’skeneler. Kartoshkanın’ probirkadag’ı o’simligi, 
modifikatsiyalang’an h’a’m sterillengen Murasige-Skuga azıqlıq ortalıg’ı bar probirkalar, 
sterillengen skalpeller, pintsetler h’a’m Petri chashkaları. 
Metodikalıq ko’rsetpe. Apikal meristemalardan alıng’an virussız kartoshka o’simlikleri 
jasalma azıqlıq ortalıqta ko’beytiriliwi kerek. Kartoshkanı ko’beytiriwdin’ ken’ tarqalg’an usılı 
bul probirkadag’ı kulturada o’simliktin’ qa’lemsheleniwi esaplanadı. N.İ.Vavilov (Leningrad 
qalası Pushkin qalası) atındag’ı Pu’tkil soyuzlıq o’simgershilik ilim izertlew institutı tkan 
kulturası laboratoriyasında probirkada kartofel o’simshesin alıw (regeneratsiya) boyınsha u’lken 
ilimiy jumıslar alıp barıldı. 
Bunın’ ushın o’simlik probirkadan alınadı, h’a’r birinde japıraqlı paxal h’a’m qoltıq 
bu’rtigi bolg’an bo’leklerge bo’linedi. Ha’r bir qa’lemshe Murasige-Skuga azıqlıq ortalıg’ı 
salıng’an probirkalarg’a o’tkiziledi. №a’lemshe ja’rdeminde ko’beytiriw na’ldin’ o’siw nuqtasın 
alıp taslaw jolı menen apikal u’stinlikti kemeytirip, qaptal meristemalardın’ aktivlesiwine 
tiykarlang’an.  №a’lemshenin’ qaptal bu’rtigin  azıqlıq ortalıqqa o’tkizilgende onnan na’lshe 
o’sip shıg’adı. Keyingi qa’lemshelew h’a’r 14-21 ku’nnen son’ alıp barıladı. Bir o’simlikten 5-8 
qa’lemshe alınadı. 3 ay dawamında qa’lemshelew jolı menen e-5 mın’ o’simlik, 7 ay ishinde 
bolsa ko’beyiw koeffitsientin 1`30-40 mın’g’a jetkiziw mu’mkin. Son’ sawlamlastırıp 

 
106
egiletug’ın materiallardı ko’beytiriwdin’ keyingi basqıshı yag’nıy teplitsalarda alıp barılatug’ın 
basqıshına o’tkiziledi. Bunda probirkadag’ı o’simlikler agarlı  aıqlıq ortalıq penen birgelikte 
topıraqlı ıdıslarg’a egiledi. O’cimlikler e-7 ku’ni Knop eritpesi h’a’m Murasige-Skuga boyınsha 
mikroelementler menen` 5 ml baslang’ısh eritpenin’ 1x100 kontsentratsiyalı 1 l suwdag’ı eritpesi 
menen azıqlantırıladı. 7-10 ku’nnen son’ o’simlikler virussız tu’yneksheler alıw ushın 
teplitsalarg’a turaqlı o’siriw ornına o’tkiziledi h’a’m alıng’an o’nim keyin dalag’a egiledi. 
To’mendegi 13-su’wrette kartoshka jas japıraq protoplastınan kartoshka o’simligin tolıq 
qayta tiklengen (regeneratsiya) uaqtı ko’rsetilgen. 
 
 
1e-su’wret. Probirkada kartofel o’simshesin alıw 
(regeneratsiya). 
Regeneratsiya (latınsha  4egene4a58o 
so’zinen alınıp bizin’she qayta tikleniw 
degen ma’ni beredi) degende birinshiden 
jog’alg’an yamasa ziyanlang’an bo’liminin’ 
qayta tikleniwi, ekinshiden organizmnen 
bo’linip qalg’an qandayda bir bo’liminen 
pu’tin g’a’rezsiz tirishilik etiwshi 
osoblardın’ payda bolıwı tu’siniledi. 
Regeneratsiya na’tiyjesinde o’simlikler 
sonın’ ishinde kartoshka vegetativ 
ko’beyiw qa’siyetine iye. Ko’pshilik joqarı 
da’rejeli o’simliklerdin’ vegetativ 
ko’beyiwine olardag’ı bo’linip shıqqan 
yamasa ayırım bo’limlerinde bu’rtiklerdin’ 
(pochek) payda bolıwı (piyazshalar, 
tamırshalar, paxal, tamır shu’llikleri, 
qa’lemsheleri arqalı ko’beyiwi) sebepshi 
boladı. Basqasha aytqanda bo’lingen 
o’simlik bo’liminde meristema aldınnan 
bolıwı yamasa jan’adan rawajlanıwı sha’rt. 
Bunday tkannın’ rawajlanıwı sol sebepli 
a’melge asadı yag’nıy tiri kletkalar bo’liniw 
h’a’m payda bolg’an kletkag’a onın’ 
rawajlanıw ushın barlıq na’sillik xabarlardı 
beriw imkaniyatın saqlaydı. 
 
Jumıstın’ barısı. Laminarda probirkadan kartoshka o’simligi Petri chashkasına alınadı, 
h’a’r birinde japırag’ı h’a’m qoltıq bu’rtigi bolg’an paxal bo’leklerge bo’linedi. Japıraq 
astındag’ı paxal bo’limi japıraq u’stindegi paxal bo’liminen 2-e ma’rte kishi bolıwı kerek. Jumıs 
dawamında sterillikke u’lken a’h’miyet beriw kerek. №a’lemshelerdi modifikatsiyalang’an 
Murasige-Skuga azıqlıq ortalıqlı probirkalarg’a alıp egiledi.  Bunda, mikroorganizmler menen 
ziyanlanıwının’ aldın alıw ushın probirka awzı h’a’m paxta tıg’nlar spirtovka jalınında 
sterillenedi. №a’lemsheli probirkalar su’wreti sızılıp alınadı h’a’m jarıqlıq kamerasına qoyıladı. 
Na’lshenin’ rawajlanıwı 7-14 ku’nnen son’ baqlanadı h’a’m o’simliktin’ rawajlanıw basqıshları 
sızıp barıladı. 
To’mendegi 14-su’wrette japıraq kletkası protoplastınan kartoshka o’simligin tolıq qayta 
tiklew izbe-izligi ko’rsetilgen. 
Keyingi 15-su’wrette kartoshka japırag’ı kletkasınan protoplastlardın’ bo’liniw uaqtı h’a’m 
o’sip atırg’an protoplast jan’a kletka diywalın payda etiwi h’a’m altınshı ku’ni o’zinin’ birinshi 
kletkalıq bo’liniw protsessine kirisiwi ko’rsetilgen. 

 
107
14-su’wret. Japıraq kletkası protoplastınan kartoshka o’simligin tolıq qayta tiklew izbe-izligi. 
1-jas kartoshka tu’binin’ ushındag’ı jas japıraq alınadı. 2-arnawlı eritpede kletka diywalı 
buzıladı. e-eritpege protoplastın’ qısılıwına, do’n’gelekleniwine ma’jbu’r etiwshi zat (eritpe) 
qosıladı, yag’nıy olardı izolyatsiya etip kletka diywalınan ayırıp aladı. 4-izolyatsiya etilgen 
protoplastı basqa azıqlıq ortalıqqa saladı. 5-Protoplastlar rawajlanıp jan’a kletka diywalın payda 
etedi h’a’m bo’line baslaydı. y-eki h’a’pteden son’ h’a’r bir protoplast o’sip u’lkeyip 
mikrokallyus dep atalıwshı tolıq qa’liplespegen kletka bo’lekshesin payda etedi.  
7-mikrokallyuslerdi basqa azıqlıq ortalıqqa ko’shiriledi, ol jerde olar normal ko’lemge shekem 
o’sedi. 8-kallyuslar funktsiyası boyınsha bo’linip baslaydı h’a’m tuxım bu’rtiklerin (urıq) payda 
etedi. o-jan’a azıqlıq ortalıqta tuxım bu’rtikleri topıraqqa otırg’ızıwg’a bolatug’ın tamırları bar 
normal o’simlik da’rejesine shekem rawajlanadı. 
 

 
108
 
15-su’wret. O’cip atırg’an protoplast jan’a kletka diywalın payda etiwi h’a’m altınshı ku’ni 
o’zinin’ birinshi kletkalıq bo’liniw protsessine kirisiwi. 
Fitoregulyatorlar ja’rdeminde kartoshka tu’ynekleri o’niwi h’a’m rawajlanıwın basqarıw 
Material h’a’m a’spab-u’skeneler. Kartoshka tu’ynekleri, gibberellin, 2-xlor etil fosfon 
kislotası yamasa sonday tiykarlı preparatlar, etil spirti, tu’ynekshelerdi jibitiwge eritpeler 
tayarlaw ushın ıdıslar, termostat, polietilen qaltalar. 
Metodikalıq ko’rsetpe. Ozbekstan Respublikası sharayatında bir jılda kartoshkadan eki 
ma’rte o’nim alıwg’a boladı, biraq bul imkaniyatlardan kem paydalanıladı. Bug’an sebep ekinshi 
ma’rte egiw ushın kerekli (bo’rtken) tuxımlardın’ kemligi esaplanadı. Aldıng’ı jılg’ı  tug’ımlardı 
egiwge saqlaw qıyın bolıp, usı  jılg’ı o’nim bolsa ele fiziologiyalıq tınısh h’alatda boladı. Bul 
tınısh h’alattı buzıp, olardı egiwge tayar h’alg’a a’keliwge boladı.  Bunın’ ushın tu’ynek 

 
109
tuxımlardın’ o’siwin tezlestiriwshi fitogarmonlar mug’darın tosattan asırıp, gibberellin menen 
islew beriledi.  
Kartoshkanı saqlawda tu’yneklerdin’ tınısh h’alatdan mu’ddetinen aldın shıg’ıwında o’siw 
ingibitorı – abstsiz kislotasının’ biosintezinin’ ko’beyiwin ta’miyinleydi h’a’m sonın’ menen 
tu’yneklerdin’ jaqsı saqlanıwına alıp keledi. 
Jumıstın’ barısı. Gibberellin h’a’m 2-xloretilfosfat kislotaları eritpelerin tayarlaw. 
Tu’yneklerdi 5 minut usı eritpelerde bo’rttirip, son’ filtr qag’azı  menen qurıtıladı, polietilen 
paketlerge jaylastırıp (h’a’r birine islew variantları jazılg’an qag’az, etiketka salıp) h’a’m 2y-
2o
0
S temperaturada termostatqa qoyıladı. Jeti ku’nnen son’ o’sken bu’rtikler esaplanadı. 
Alıng’an na’tiyjelerge qarap tınısh h’alat h’a’m o’siwdi tezlestiriwshilerdin’ optimal mug’darı 
anıqlanadı.