MİNİstrliGİ qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

Juwmaqlar 
Juwmaqlap aytqanda, kletka texnologiyasınan paydalanıp, selektsiya protsesslerin 
tezlestiriw h’a’m an’satlastırıw, o’simliklerdin’ taza formaların h’a’m sortların jaratıw mu’mkin. 
Ajıratılg’an kletka h’a’m toqımaların 8n v854o o’siriw, postam shag’ılıspawdı jen’iw, 
embriokulturalar alıw, qımbatlı gibridlerdi mikroko’beytiriw, 8n v854o gaploidlar, somoklonlar 
alıw imkaniyatın beredi. 
SORAWLAR` 
1. Kletka injenerligi h’aqqında tu’sinik  berin’? 
2. Organ,  toqıma,  kletka h’a’m  protoplasttın’ jasalma  azıqlıq ortalıqta o’siriwden maqset 
ne? 
3.  Kallus toqıması qanday payda boladı? 
4.  Kletkanın’ jasaw qa’biletini qanday anıqlaw mu’mkin?  
5. Kletka suspenziyası nege kerek? 
y. Bo’lek (o’z aldına) Ayırıqsha kletkalar  alıw usılın aytıp berin’? 
7. Kletka texnologiyasınan selektsiyasında paydalanıw degende ne tu’sinesiz? 
8. Ajıratılg’an kletka h’a’m toqımalardı 8n v854o o’siriw usılların aytıp berin’? 
o. Protoplastdan regenerant-o’simlik alıw basqıshlarında neler qılıw kerak? 
 
 
L E K 5s İ Ya  № a’w 
O’simliklerdi cawlamlastırıw h’a’m klonlı mikroko’beytiriw 
 
Jobası` 
l. 8n v854o usıllarınan paydalanıp o’simliklerdi mikroklonal ko’beytiriw. 
2. Klonal mikroko’beytiriwdin’ basqıshları h’a’m usılları. 
Z. Virussız egis materialların alıw texnologiyası. 
4. Kletka h’a’m toqımalar bankin kriosaqlaw. 
5. Juwmaqlar. 

 
59
!debiyatlar 1, 2, 4, 1e, 17, 18. 
1. 8n v854o usıllarınan paydalanıp o’simliklerdi mikroklonal ko’beytiw. Kletka h’a’m 
toqımalar kulturası tarawında erisilgen jetiskenlikler tiykarında vegetativ ko’beytiriwdin’ jan’a 
usılı-klonal mikroko’beytiriw 8n v854o (probirkadag’ı sharayatında jınıssız jol menen 
baslang’ısh nusqası bolg’an o’simlik alıw) usılı jaratıldı. Bul usıl da’stu’riy emes usıllarg’a 
salıstırg’anda bir qatar qolaylıqlarg’a iye. Genetikalıq bir qıylı egiw materialların alıw, 
meristema kulturasınan paydalanıp virussız o’simlikler alıw, ko’beyiwdin’ joqarı koeffitsientine 
erisiw, selektsion da’wirdin’ qısqalıg’ı, o’simliklerdin’ yuvenil (o’simliklerde tuxımnın’ o’nip 
shıg’ıwınan gu’llewge shekemgi o’siw da’wiri) fazadan reproduktiv fazaga otkiziwdin’ 
tezlesiwi, qıyın ko’beyiwshi o’simliklerdin’ ko’beytiriliwi, pu’tkil jıl dawamında jumıstı dawam 
ettiriw, egiw materialların egip o’siriw maydanının’ tejeliwine imkaniyat beredi. 
2. Klonal mikroko’beytiriwdin’ basqıshları h’a’m usılları. O’simliklerdi klonal 
mikroko’beytiriw protsessin n’  basqıshqa bo’liw mu’mkin` 
1 - donor o’simlik tan’law, epsplantlardı ajıratıw h’a’m jaqsı o’siwshi steril kultura alıw. 
2 - maksimal mug’darda meriklong’a erisilgennen son’ jeke (xususiy) mikroko’beytiriw. 
e - ko’beytirilgen na’llerde tamır payda qılıw, olardı topıraq sharayatında o’siwge ko’nikpe 
payda qılıw. 
4 - o’simliklerdi teplitsa sharayatında o’siriw h’a’m olardı dalag’a egiwge tayarlaw. 
Klonal mikroko’beytiriwdin’ bir qansha usılları bar. !debiyatlarda berilgen usıllardan kelip 
shıqqan h’alda to’mendegi jollar menen bul protsessti a’melge asırıw mu’mkin.              
O’simliklerde bar bolg’an meristemanı aktivlestiriw, eksplant toqımalarda adventiv 
bu’rtiklerdin’ payda bolıwı induktsiyası, somatik embriogenez induktsiyası, birlemshi h’a’m 
qayta egiliwshi kallus toqıması adventiv bu’rtiklerdin’ differentsiyası. 
O’simliklerdi klonal mikroko’beytiriwde o’simlikte bar bolg’an meristemalardın’ 
aktivlesiw usılı ken’ kollanıladı. Bul eki jol menen a’melge asırıladı. 1. Paqaldın’ joqarı 
meristemasın alıp taslaw h’a’m 8n v854o  gapmonsız ortalıqta na’llerdi mikroka’lemshelew. 2. 
bachki na’llerdi rawajlandırıwdı indutsirlew ushın azıqlıq ortalıqqa    tsitokinin sıyaqlı zatlardı 
qosıw. Tsitokinin sıpatında y-benzilaminopurin (BAP) yamasa y-furfuril-aminopurin, (kinetin) 
sonday-aq 2-izopentenil-adenin (g’ 8p) h’a’m zeatinnen paydalanıladı. Usınday ta’rizde alıng’an 
na’ller (novdalar) analıq eksplantlardan ajıratıladı h’a’m bachki meristemalardan novdalarning 
ko’birek payda bolıwı ushın ja’ne taza tayarlang’an ortalıqta o’siriledi. 
Ha’zirgi waqıtta bul  usıldan paydalanıp awıl xojalıg’ı o’simliklerinin’, texnikalıq 
o’simlikler, palız-miywelerinin’, tropik h’a’m subtropik o’simliklerdin’, dekorativ 
o’simliklerdin’ virussız egiw materialların alıw isleri jolg’a qoyılg’an. 
Bazı awıl xojalıq o’simlikleri, ma’selen, kartoshka ushın klonal mikroko’beytiriw 
texnologiyası islep shıg’arıwdın’ tiykarın quraydı. O’simlikte bar bolg’an meristemanın’ 
aktivatsiyası usılı kartoshkanın’ bir meristemasınan 10
o’
 dan ko’birek o’simlik alıw imkanın 
beredi. Texnologiya tiykarında probirkalarda xojalıq a’h’miyetine tiyisli qımbatlı tuxımlıq 
material mikrotuyneksheler jaratılmaqta.  
3. Virussız egin materialların  alıw.  Klonal mikroko’beytiriwdin’ tiykarg’ı qa’siyeti - bul 
genetikalıq bir qıylı, virussız egis materialların alıw esaplanadı. Bug’an apekslardın’ meristema 
toqımalarınan h’a’m paqal organlarına ta’n bachki kurtaklardan paydalanıp erisiw mu’mkin. 
Klonal mikroko’beytiriwdin’ na’tiyjeligi meristematik eksplanttın’ o’lshemine baylanıslı. 
Japıraq tiykarı h’a’m paqal  toqıması qansha u’lken bolsa morfogenez protsessti jen’ilirek 
keshedi h’a’m normal, pu’tin probirka o’simliginin’ payda bolıwı menen tamalanadı. 
Baslang’ısh o’simliklerdi termoterapeya h’a’m xemoterapeya qılıw jolı menen virussız 
apikal meristemalar alıw mu’mkin. 
Termoterapeya usılı 8n v8vo, sonday-aq 8n v854o sharayatlarında qurg’aq, ıssı h’awanı 
qollawg’a tiykarlang’an. Joqarı temperatura virus bo’lekshelerine olardın’ ribonuklein kislotaları 
h’a’m belok qabıqları arqalı ta’sir qılıp, olardın’  ıdırawına (parshalanıwına) h’a’m virus 
bo’lekshelerinin’ zıyanlaw qa’biliyetinin’ jog’alıwına alıp keledi. Termoterapeyada o’simlikler 
termokameralarg’a jaylanadı h’a’m temperaturanı 25° dan e7°S g’a  asırıladı. Ha’r ku’ni 2°S g’a 
ko’teriledi. Kameradag’ı jarıqlıq 5 ming lk, ıg’allıq o0O’ qurawı kerek. 
Xemoterapeya usılı - apikal meristemalar o’sirilip atırg’an azıqlıq ortalıqqa guanozin - a’β-
D-ribofuranozil-a’,g’,n’-triazol-e-karboksimid (virazol) 20-50 mg/l din’ qosılıwına 
tiykarlang’an. Bul virusqa qarsı preparat bolıp ken’ ta’sir etiw spektrine iye. 
Suyıq azotta (-1oy°S temperatura) o’simlikler somatik kletkalarının’ kriosaqlanıwı 
biotexnologiyada jan’a bag’dar bolıp, 70-jıllarda ken’ rawajlana basladı. Usı texnologiyanın’ 
maqseti, genofondtın’ kulturada 8n v854o saqlanıwı, selektsionerlerdi genofond penen, 
gibridlew ushın za’ru’r bolg’an shan’lar, unikal tuxımlar, h’a’r qıylı tu’rdegi o’simliklerdin’ 

 
60
transformatsiya qılıng’an, mutant, gibrid kletkalar, zigotik h’a’m somatik bu’rtiksheler 
(murtaklar) menen ta’miyinlew esaplanadı. Ha’zirgi waqıtta kallus toqımalarının’, ajıratılg’an 
protoplastlardın’, meristemalardın’ paqal ushlarının’ kriosaqlanıw sharayatları islep shıg’ılg’an.   
4. Kletka h’a’m toqımalar bankin kriosaqlaw. Kriosaqlaw islerini a’melge asırıw ushın 
da’slep kletkalardın’ spetsifikasın esapqa alıw za’ru’r, bunın’ ushın kishkene  vokuolalı, kem 
suwlı mayda kletkalardı tan’lap alıw kerek. 
Kriokonservatsiya protsessi kletkalardı muzlatıwg’a tayarlawdan baslanadı, bunı bir neshe 
usıllarda a’melge asırıw mu’mkin, ma’selen, kletkalardı osmotik aktiv zatlar mannit, sorbit, 
aminkislotalar tutıwshı azıqlıq ortalıqlarda o’siriw. 
Krioprotektorlardı kletkalardın’ osmotik h’a’m mexanik ta’sirlerden saqlawshı zatlardı 
tan’law. Bug’an dimetilsulfooksid (DMSO, 5-10F), glitserin (10-20F), sonday-aq polivinil-
pirolidon (PVP), destran, polietilenglikol (PEG) kiredi. Muzlatıw 0 den –40°S g’a temperaturada 
alıp barıladı. Usınday ta’rizde a’ste muzlatıw na’tiyjesinde kletkalar quramındag’ı suwdan azat 
(xoli) bolıp, -40°S da kletkalar tolıq suwsızlanıp, o’simlik material bolg’an ampulanı suwıq 
azotqa salıwg’a imkan tuwıladı. 
Juwmaqlar. Kletka toqıma h’a’m protoplastlardı jasalma azıqlıq ortalıqlarda o’siriw 
tiykarında klonlı mikroko’beytiriw usılları payda boldı. Bul usıl ja’rdeminde ko’beyiwi qıyın 
bolg’an o’simliklerdi ko’beytiriw, o’simliklerdin’ virussız  na’llerin alıw, shag’ılıspaytug’ın 
o’simliklerdi shag’ılıstırıw mu’mkin. O’simlik kletkaların kriosaqlawdan maxset 8n v854o 
genefondın kulturada saqlaw, selektsionerlerdi jıl boyı genotip menen ta’miyinlew imkaniyatın 
beredi. 
Sorawlar` 
1. Mikroklonal ko’beytiriw degen ne? 
2. Mikroklonal ko’beytiriwdin’ abzallıg’ı nede? 
3. Mikroklonal ko’beytiriw basqıshların aytıp berin’? 
4. Garmonlar klonal mikroko’beytiriwde qanday rol oynaydı? 
5. Virussız egiw materialların alıw jolların aytıp berin’? 
y. Kletka h’a’m toqımalar bankini saqlaw ushın qaysı usıldan paydalanıladı? 
 
 
 O’simliklerdin’ o’siwi h’a’m rawajlanıwın basqarıwda fitogarmon h’a’m jasalma 
regulyatorlar 
Joba` 
1. O’simliklerdi o’siriw h’a’m rawajlanıw regulyatorları. 
2. Fitogarmonlar ta’sirinin’ molekulyar mexanizmi. 
3. Fitogarmonlardın’ klassifikatsiyası. 
4. O’simliklerdi o’siriw h’a’m rawajlandırıwdın’ jasalma regulyatorları. 
5. Juwmaqlar. 
1. O’simliklerdi o’siriw h’a’m rawajlanıw regulyatorları. O’simliklerdin’ ta’biyg’ıy 
h’a’m sintetikalıq o’siw h’a’m rawajlandırıw regulyatorları - fitoregulyatorlar o’simlikler 
ontogenezin, kletka differentsirovkasın, kletkalar bo’liniwin, taza toqıma h’a’m organlardın’ 
payda bolıwın, o’siw h’a’m rawajlanıwın tezlestiriw, o’nimdarlıg’ın asırıw, o’nimnin’ sıpatını 
jaqsılawdı basqarıwdag’ı a’h’miyetli zatlar esaplanadı.  
O’simliklerdi o’siriw h’a’m rawajlandırıw regulyatorları organikalıq birikpeler bolıp, 
ju’da’ kem mug’darı o’simliklerdin’ zatlar almasıwına ta’sir etedi h’a’m olardın’ o’siw h’a’m 
rawajlanıw protsesslerin o’zgertiredi. Olar aldın - ko’p jıllıq o’simliklerdin’ qa’lemshelerinde 
tamır payda qılıw ushın son’, da’nli o’simliklerdin’ iyilip qalıwının’ aldın alıwda paydalanılg’an 
edi, h’a’zirgi waqıtta bolsa awıl xojalıg’ı o’simliklerinin’ intensiv o’siriw texnologiyasında 
qollanıladı. 
2. Figogarmonlar ta’sirinin’ molekulyar mexanizmi. Fitogarmonlar o’simlikte 
sintezlenip, olardan basqa organlarına tasıladı h’a’m onın’ azg’ana mug’darı o’simliktin’ boyına 
h’a’m enine o’siwin ta’miynleydi. 
Fitogarmonlar ta’sirinin’ tiykarg’ı elementi, onın’ o’simlikler genetikalıq apparatına ta’siri 
boladı. Ha’zirgi waqıtta bul ta’sir, birinshiden bir qatar gormonal genlerdin’ ekspressiyası 
stimulyatsiyası esabına, ekinshiden DNK nın’ metilleniwinin’ ulıwma kemeyiwi esabınan 
usınılıwı (namoesh)  anıqlang’an. Fitogarmonlardın’ o’simlik genetikalıq apparatına ta’sirinin’ 
usılı to’mendegilerde ko’rinedi: fitogarmonlar belok retseptorı menen birlesedi h’a’m tuwrıdan-
tuwrı retseptor-garmon birikpesi ko’rinisinde yamasa qatar  aralıq reaktsiyalar arqalı DNK 
menen birlesken belok penen h’a’m na’sil informatsiyalarının’ oqılıwına qarsılıq qılıwshı 
repressor beloklar menen birlesedi. Bunın’ na’tiyjesinde repressorlar menen DNK molekulası 
arasındag’ı o’z-ara baylanıslar buzıladı h’a’m azat bolg’an genler mag’lıwmat oqılıwın h’a’m 

 
61
olarg’a tiyisli belok fermentleri biosintezin a’melge asıradı. Fitogarmonlardın’ bunday h’a’reketi 
tan’law tiykarında ju’zege keledi, yag’nıy ma’lim fitogarmonlar DNKnın’ barlıq molekulasınan 
emes balkim o’z aldına genlerden repressor tosqınlıqlardı (twsiqlarni) aladı. 
Genomg’a fitogarmonlardın’ ta’sirinin’ ekinshi usılı sonnan ibarat, onın’ ta’sirinde DNK 
nın’ metillanıw da’rejesi kemeyedi h’a’m usının’  esabına genetikalıq mag’lıwmatlardın’  
oqılıwının’ ulıwma qa’biliyeti o’sedi. Bul ta’sir mexanizimi ele aqırına deyin u’yrenilmegen 
bolıp, tek tsitokininlerdin’ DNK g’a ornalasıp alıp, metil toparlarının’ (SN
e
) birlesiwine qarsılıq 
qılıwı ma’lim. 
3. Fitogarmonlardın’ klassifikatsiyası. Ha’zirgi waqıtta u’ topar fitogarmonlar bar` 
1. Auksinler. 1oe0-jıllarda F Kegl ta’repinen ta’biyg’ıy auksin ajıratıp alındı h’a’m onın’ 
ximiyalıq quramı-indolil-e sirka kislota (İSK) anıqlandı. İSK triptofan aminokislotasınan payda 
boladı~ Auksinnin’
 
tiykarg’ı sintez bolatug’ın ornı paqaldın’ apikal meristeması bolıp ol jerden 
o’simliktin’ basqa organlarına tasıladı. Auksin kletkanın’ sozılıwı, bo’liniwi, differentsirovkasın 
stimullaydı. 
2. Tsitokininler. 1o55-jılda tabılg’an bolıp kletka bo’liniwin stimullaytug’ın faktor bolıp 
esaplanadı. Birinshi tabiyg’ıy tsitokinin zeatin deb atalg’an. Ha’zirgi payıtta 12 basqa 
tsitokininler ma’lim bolıp olardın’ quramı zeatinge jaqın. Tsitokininler o’simliklerde mevalon 
kislotasınan h’a’m 5-AMFdan sintezlenedi. Olar tamır apikal meristemasında sintezlenip basqa 
organlarg’a tasıladı. 
3. Gibberelinler. 1o2y-jılda tabılıp 1oe8-jılda yaponiyada salının’ boyına o’siwin 
tezlestiriwshi patogen zamarrıq o’nimi sıpatında ajıratıp alıng’an. Gibberelinler mevalon 
kislotasınan sintezlenedi. Onın’ fiziologiyalıq ta’siri o’simliklerdin’ boyına o’siwi menen 
baylanıslı. Gibberelinler o’simliklerdin’ tuxımı h’a’m tu’ynekshelerin tınısh h’allatdan shıg’arıw 
qa’siyetine iye. 
4. Etilen. Gaz sıyaqlı fitogarmon bolıp metionin aminokislotasınan sintez boladı. Etilen 
o’siwdin’ yuvenil fazasında meristematikalıq toqımalarında, keyinshelik miywede payda  boladı. 
Miywelerdin’ pisiwin tezlestiredi. 
5. Absnizov kislotası. (ABK) 1oy4-jılda birinshi bolıp paxtanın’ go’reginen ajıratıp 
alıng’an. O’simliklerde mevalon kislotasınan sintezlenedi. ABK ingibitor ta’sirge iye fitogarmon 
esaplanadı. ABK tuxım, go’rek h’a’m tu’ynekshelerdin’ tınısh h’alatqa o’tiwin ta’miynleydi. 
y. Brassinosteroidlar. O’simliklerdin’ jalg’ız steroid tabiyatlı garmonı bolıp, fiziologiyalıq 
ta’siri basqa garmonlardikine uqsas, ma’selen, auksin sıyaqlı kletkalardın’ sozılıwı, gabberlin 
sıyaqlı o’simliklerdin’ boyına o’siwin ta’miynleydi. Spetsifik ta’siri bolsa tuxım bu’rtikshenin’ 
(urugmurgakning) o’siw regulyatsiyası menen baylanıslı. Shan’ menen tusken brassinosteroid 
tuxımının’ o’siwi h’a’m rawajlanıwın stimullaydı. 
Basqa tabiyg’ıy regulyatorlar. Bularg’a jasmin kislota, salitsil kislota h’a’m oligosaxaridler 
kiredi. 
4. O’simliklerdi o’siriw h’a’m rawajlandırıwdın’ sintetikalıq regulyagorları. 
O’simliklerdin’ fitogarmon dizimine bag’darlang’an ta’siri fitoregulyatorlar, yag’nıy 
o’simliklerdin’ o’siw h’a’m rawajlandırıw regulyagorları arqalı a’melge asırıladı.  Fitoregulya-
torlar dep - o’simliklerdin’ boyına o’siwi yamasa formalanıwına ta’sir etiwshi zatlarg’a aytıladı. 
Auksinnin’ analogi tamır payda bolıwın stimullawshı zatlar` indolilsirke kislota, indolil-e-
may kislota, naftilsirke kislota h’a’m basqalar. Bul birikpelerdi biotexnologiyada o’simliklerdi 
vegetativ ko’beytiriwde o’simliklerdi qa’lemshelewde isletiledi. 2-Naftilsirke kislota, onın’ 
duzları h’a’m efiri (uetin) pomidor, ananas, ju’zimlerde miywe payda bolıwın jaqsılawda 
paydalanıladı.  
Tsitokinin analogların biotexnologiyada kallus toqımaların alıwda kletka bo’liniwi 
aktivatsiyasında, novdalarning differentsirovkasın tezlestiriwde h’a’m apikal dominantlıqtı 
kemeytiriwde qollanıladı. Sonday-aq tuxımsız ju’zimnin’ miywesini u’lken qılıwda 
paydalanıladı. Bularg’a y-BAP, kinetin kiredi, olardı sintetikalıq gibberlinler menen birgelikte 
isletiledi. Bunnan tısqarı tsitokinin analogları palız eginleri o’nimlerinin’ go’neriwinin’  aldın 
aladı. 
Gibberelinler analogları. Bul zatlardı tiykarınan ju’zimnin’ miywesi o’lshemin 
u’lkeytiwde paydalanıladı. GK
e
, GK
4
, GK
7 
gibberlinaları ken’ tarqalg’an bolıp olardan tuxım 
h’a’m tu’ynekshelerdin’ tınısh h’alatdan shıg’arıwdı ta’miynlewde h’a’m olardın’ jaqsı o’niwin 
a’melge asırıwda paydalanıw mu’mkin. 
Etilen analogları. 2-xloretilfosfon kislota (g’-xefk), etefon tiykarında etrel, kampozan, 
flordimeks, gidrel, digidrel, dekstrel preparatları islep shıg’ılg’an. Gidrel h’a’m digidrelden 
tısqarı preparatlar ıssı qanlı organizmler ushın zıyanlı esaplanadı. Etilen o’nimleri retardant 
sıpatında, ajıratıwshı qatlam payda qılıwshı, o’simliktin’ shıdamlılıg’ı h’a’m tınısh h’alatqa 

 
62
o’tiwinin’ induktorı h’a’m stimulyatorı  sıpatında paydalanıladı. Bunnan tısqarı etilen o’nimleri 
miywelerdin’ pisip jetilisiwin tezlestiriw maqsetinde de qollanıladı. 
5. Awıl xojalıg’ı a’meliyatında fitoregulyatorlardı qollaw. Awıl xojalıq a’meliyatında 
fitoregulyatorlardı qollaw o’simliklerdin’ o’siw protsesslerin aktiv basqarıw imkaniyatın beredi. 
Ha’zirgi waqıtta retardant-zatlar ken’ tarqalg’an bolıp, bul zatlar na’lshelerdin’ boyına artıqsha 
o’siwin sekinlestiredi. Bul zatlar ja’rdeminde masaqlı o’simliklerdin’ iyilip qalmaslıg’ına, baw-
baxsha, miyweli terekler h’a’m ju’zimlerdin’ (tok)  boyına artıqsha o’siwini toqtatıp generativ 
ag’zalardın’ rawajlanıwın tezlestiriwge erisiw mu’mkin. Retardantlar ta’siri o’simlik gormonal 
sistemasına ta’siri menen baylanıslı. Na’lshelerdin’ (nih’ollarning) vegetativ rawajlanıwı 
fitogarmonlar kompleksi menen basqarıladı, biraq gibberlin tiykarg’ı stimullawshı ta’sir 
ko’rsetedi. Retardant zatlar waqtınsha biosintezdi pa’seytip, gibberelinnin’ fitogarmonal ta’sirin 
toqtatıw qa’siyetine iye. Ha’zirgi waqıtta o’simliklerdin’ o’siw protsesslerini basqarıw menen bir 
qatarda o’simliklerdin’ fiziologiyalıq tınısh h’alatın basqarıw imkaniyatları da bar. Bul h’alat 
a’dette, kartoshka h’a’m piyazdın’ saqlanıwın jaqsılaw ushın olardın’ fiziologiyalıq tınısh 
h’alatını ku’sheytiredi yamasa teskeri h’alatın ju’zege keltiredi, yag’nıy Tu’slik rayonlarda 
kartoshkadan eki ma’rte o’nim alıw ushın tu’ynekshelerdin’ tınısh h’alatı buzıladı. 
O’simliklerdin’ fiziologiyalıq tınısh h’alatın, sonday-aq o’siw protsessin fitogarmonal sistemalar 
arqalı qadag’alanadı. 
Juwmaqlar 
Fitogarmonlar kletka differentsirovkasın, kletkanın’ bo’liniwin, jan’a toqıma h’a’m 
organlardın’ payda bolıwı, o’simlikler o’siwinin’ tezlesiwi h’a’m tınısh h’alatına o’tiwin, 
o’simliklerdin’ sırtqı qolaysız jag’daylarg’a shıdamlılıg’ın asırıw, bazı sortlardın’ kemshiliklerin 
joq etiw, o’nimdarlıqtı asırıw h’a’m sapasın jaqsılaydı. 
Sorawlar` 
1. O’simliklerge o’siriw h’a’m rawajlandırıw garmonları qanday ta’sir etedi?  
2. Fitogarmonlar ne?  
3. Fitoregulyatorlar dep nege aytıladı?  
4. Fitogarmonlardın’ ta’sir mexanizmi qanday? 
5. Retardant zatlar degenimiz ne? 
y. Fitogarmonlardan awıl xojalıg’ında paydalanıw jolların aytın’? 
 
 
Topıraq o’nimdarlıg’ın asırıw biotexnologiyası 
Jobası` 
1. Topıraq biotexnologiyası h’a’m onın’ wazıypaları. 
2. Topıraq o’nimdarlıg’ın asırıwda bakterial to’ginlerden paydalanıw. 
3. Ha’zirgi payıtta O’zbekstanda islep shıg’arılıp atırg’an mikroblı preparatlar. 
4 Juwmaqlar. 
1. Topıraq biotexnologiyası h’a’m onın’ wazıypaları. Ha’zirgi waqıtta mikroorganizmler 
o’zlerinin’ iskerligi h’a’m massası menen topıraq o’nimdarlıg’ın belgilewde tiykarg’ı orın 
atqarıwı anıq bolıp qaldı. Solay eken, h’a’r qıylı awıl xojalıg’ı sistemasında topıraq 
o’nimdarlıg’ın asırıw h’a’m onı saqlap turıw, bul protsessti basqarıw ko’p ma’niste, topıraqta 
mikrobiologiyalıq protsesslerdi basqarıw menen tıg’ız baylanıslı. 
Awıl xojalıq eginlerinen o’nimli zu’ra’a’t alıw protsessin h’a’m topıraqta 
mikrobioximiyalıq protsesslerdi basqarıw awıl xojalıq pa’ninde jan’a bag’dar - topıraq 
biotexnologiyasının’ payda bolıwına alıp keldi. Bul bag’dar topıraq sharayatında 
mikroorganizmler quramın u’yreniw h’a’m basqarıw mashqalalarına tiykarlang’an bolıp, 
mikroorganizmler iskerligin basqarıw h’a’m olar ta’repinen alıp barılıp atırg’an metabolik 
reaktsiyalardı, awıl xojalıq eginleri zu’ra’a’tligin asırıwg’a bag’darlawdı talap etedi.  
Topıraq, biotexnologiyası pa’ninin’ tiykarg’ı mashqalası - topıraqta, a’sirese, o’simlikler 
rizosferası h’a’m rizoplanında o’tetug’ın mikrobiologiyalıq protsesslerdi basqarıw esaplanadı. 
Bul mashqala, tek g’ana belgili bir belgilengen sharayatta, ma’lim quramg’a iye bolg’an 
mikroblar assotsiatsiyasın sho’lkemlestiriw menen belgilenedi. 
Bul mashqalalardı sheshiwdin’ anıq jolları belgilenip, ol to’mendegiler menen belgilenedi` 
-  agronomiyalıq a’h’miyetli mikrob tsenozına, yamasa topar mikroorganizmlerge sırttan 
turıp ta’sir qılıwdı basqarıw yag’nıy olardın’ ko’beyiwi, o’siwi, rawajlanıwı h’a’m o’simlik 
ushın za’ru’r bolg’an fiziologiyalıq aktiv zatlar (FFM (antibiotikler, o’simliktin’ o’siwin
 
basqarıwshı zatlar h’a’m t.b.) islep shıg’arıwdı sho’lkemlestire biliw; 
- topıraqta mikroblardın’ o’siwi h’a’m rawajlanıwın ta’miynlewshi o’simlikler arasında 
almaslap egiwdi sho’lkemlestiriw h’a’m sol sebepli mikrobioximiyalıq protsesslerdi basqarıw; 

 
63
-  topıraqta mikrobioximiyalıq protsesslerdi basqarıwda organikalıq h’a’m mineral 
to’ginlerden aqılg’a muwapıq paydalanıw; 
-  topıraq miroorganizmlerdin’ azot jutıw h’a’m fosforlı birikpelerdi erigish qa’biletinen 
aqılg’a muwapıq paydalanıw; 
- mikrobiologiya protsesslerdin’ tolıq o’tiwi ushın h’a’r qıylı tu’rdegi topıraq 
melioratsiyasınan paydalanıw. 
Topıraq biotexnologiyası, topıraq sharayatında mikroorganizmler massasın, olardın’ 
iskerligin u’yreniw awıl xojalıg’ın zamanago’y usıllar menen rawajlandırıwda tiykar bolıp 
xızmet qılıp kelmekte. Topıraq biotexnologiyası tiykarında mikroorganizmler iskerliginen tuwrı 
h’a’m aqılg’a muwapıq paydalanıw arqalı topıraq o’nimdarlıg’ın asırıw, joqarı sapalı h’a’m mol 
o’nim jetkiziw mu’mkin. 
2. Topıraq o’nimdarlıg’ın asırıwda bakterial to’ginlerden paydalanıw. 
Mikroorganizmlerdin’ tirishilik iskerligi o’z na’wbetinde o’simliktin’ tamırdan azıqlanıw 
sharayatın h’a’m onın’ o’nimdarlıg’ın belgilep beredi. Mine usının’ o’zi mikroblı preparatlarg’a 
za’ru’rlik tuwdıradı h’a’m paydalı mikroorganizmler tiykarında preparatlar tayarlaw 
texnologiyaları jaratıla basladı. 
Ha’zirgi waqıtta awıl xojalıg’ında azotobakterin, nitrogen, fosfobakterin h’a’m torflı 
h’akli, silikat sıyaqlı bakteriyadan tayarlang’an to’ginler ko’p isletilmekte. 
Azotobakterin. Azotobakterden tayarlanadı. Ha’zirgi waqıtta azotobakterin awıl  
xojalıg’ında ko’plep isletiledi. Azotobakterindi isletiw usılı to’mendegishe. Tuxım taza h’a’m 
salqın jerge yamasa polg’a to’gilip ıg’allanadı h’a’m og’an belgili mug’darda azotobakterin 
qosıp jaqsılap aralastırılg’annan son’ tuxım egiledi. Azotobakterin isletilgende zu’ra’a’tlik 10F 
ten 15F ke ko’beyedi. !sirese shorlang’an
 
otlaqlı h’a’m otlaqlı-tog’ay jerlerde paxtanın’ 
zu’ra’a’tligi asadı. Ha’zirgi waqıtta azotobakterinnin’ agarlı preparatı tayarlanadı. 1g 
azotobakterin preparatında 800 mln mikrob kletkası boladı. 
Nitrogen. Tu’ynek bakteriyalarınan tayarlanadı. Tu’ynek bakteriyalar tiykarında preparat 
birinshi bolıp «nitragin» atı menen 18oy-jılı Germaniyada F.Nobbe h’a’m L.Giltner ta’repinen 
tayarlandı. Tu’ynek bakteriyalar bir neshe tu’rli boladı. Ha’r qaysı tu’ynek bakgeriyasının’ 
o’zine ta’n nitrogeni boladı. Nitrogen to’mendegishe isletiledi. Bir gektar jerge salınatug’ın 
normanı tuxım egiletug’ın kuni h’a’r 10 kg mayda tuxımg’a yamasa h’a’r 20 kg iri tuxımg’a 200 
ml esabınan suw menen aralastırıp tuxımg’a bu’rkeledi, son’ tuxım bir az kewgennen keyin 
egiledi. Nitrogen isletilgen jerlerde zu’ra’a’tlik 2,1 ts den 11,8 ts/ga artadı. Nitrogen preparatı 
sterillengen topıraqqa aralastırılıp tayarlanadı. Ha’r bir g preparatda 100 mln. bakteriya boladı. 
Fosfobakterin. Spora payda qılıwshı
 
bakteriya Bac8ll7s mega5e487m va4.phosp4a58c7m 
tiykarında fosforganikalıq birikpelerdi o’simlikler azıqlanıwı ushın tayar formag’a keltirip 
beredi. Fosfobakterin egiletug’ın tuxımlarg’a aralastırılıp egiledi. Bakteriyalar topıraqta 
rawajlanıp atırg’an tamır sistemasına o’tedi h’a’m olardın’ ko’beyiwi h’a’m bioximiyalıq ta’siri 
na’tiyjesinde fosfororganikalıq birikpelerdin’ ıdırawı tezlesip o’simliktin’ azıqlanıwı jaqsılanadı. 
Bul preparat penen alıp barılg’an ta’jiriybelerdin’ ko’rsetiwinshe ol o’simliktin’ o’siwine h’a’m 
zu’ra’a’tliktin’ asıwına ja’rdem beredi. Bir gektar jerge 200-250 g fosforobakterin salınadı. 
Fosfobakterin to’mendegi usılda isletiledi` 250 g fosfobakterin suwda eritilip egiwge 
tayarlang’an tuxımg’a sebiledi, son’ tuxım salqın jerge jayıp keptirilip egiledi. Fosfobakterin 
isletilgende da’nli eginlerdin’ o’nimi 1 ts dan 2-e tsentnerge asadı. Fosfobakterin kaolin 
poroshogine (kukuniga) aralastırıp poroshok h’alında tayarlanadı. 1g fosfobakterinde 8 mld 
bakteriya boladı. 
Mikoriza payda qılıwshı zamarrıqlar tiykarında tayarlang’an  preparatlar, o’simliktin’ 
fosforlı to’ginlerge bolg’an talabın qandırıw ushın isletiledi. 
Mikroblar tiykarında  alıng’an kompleks preparatlar quramında h’a’r qıylı qa’siyetke iye 
mikroorganizmler bolıp olar topıraqdag’ı mikroorganizmler iskerligshin tiklewde h’a’m 
topıraqtag’ı h’a’r tu’rli azıqlıq zatlardı ıdıratıp, tayar h’alg’a keltiriwde xızmet qıladı. 
3. Ha’zirgi payıtta O’zbekstanda islep shıg’arılıp atırg’an mikroblı preparatlar. Mikroblı 
preparatlardan jaqsı payda alıw ushın, olardın’ qa’siyetlerin, topıraqqa bolatug’ın ta’sirin h’a’m 
topıraqtın’ preparatqa ta’sirin h’a’mde isletiw jag’dayların biliw za’ru’r. Joqarıda ko’rsetip 
o’tilgen preparatlar Rossiya, Yaponiya, A№Sh, Gollandiya h’a’m basqa ma’mleketlerde islep 
shıg’arılg’an h’a’m o’z ma’mleketlerinde joqarı na’tiyje menen isletilip kelinbekte. Biraq, bul 
preparatlardı tuwrıdan-tuwrı O’zbekstan topırag’ında isletiw jaqsı na’tiyje bermeydi. 
Bug’an  tiykarg’ı  sebep, ma’mleketimizdegi joqarı temperatura, topıraqtın’ 
duzlang’anlıg’ı, suw kem tarlıg’ı
 
h’a’m t.b. Bunın’ u’stine h’a’r bir mikroblı preparat 
agrotexnikasına iye bolıwı kerek. Sonın’ ushın da O’zbekstan İlimler Akademiyası 
Mikrobiologiya institutında jergilikli shtammlar (olar ıssılıqqa h’a’m shorlanıwg’a shıdamlı) 

 
64
tiykarında bir qatar texnologiyalar jaratıldı h’a’m bul texnologiyalar tiykarında tayarlang’an 
preparatlar ma’mleketimiz awıl xojalıg’ında ken’
   
qollanılıp kelinbekte. Solardan biri - 
azotobakter xrokokkum tiykarıda tayarlang’an «Jer balzamı» («Er malxami») preparatı. Ha’zirgi 
payıtta ma’mleketimizdin’ 120 dan artıq xojalıqlarında u’lken na’tiyje menen isletip kelinbekte. 
Bul texnologiya tiykarında Namangan viloyati Turaqwrgon rayonında bioazot zavodı qurılıp iske 
tusirilgen h’a’m xızmet ko’rsetpekte. Mikrobiologiya institutında jaratılg’an mikroblı to’gin 
tu’ynek bakteriyalar tiykarında tayarlang’an preparat bolıp, soya o’simligi ushın ken’ qollanılıp 
kelinbekte. Bunnan tısqarı fosforlı birikpelerdin’ eriwshen’ligin asırıp beriw qa’siyetine iye 
bolg’an «FB-1» preparatı sınawdan o’tpekte. 
Burınları bakterial preparatlardın’ ta’siri tek bir ta’repten preparatqa tiykar bolg’an 
mikroorganizmdi tiykarg’ı iskerligi menen (azot jutıw qa’biliyeti) menen bah’alanar edi. Endi 
bolsa bunday preparatlardın’ a’h’miyeti onın’ tiykarı bolg’an mikroorgaiizmlerdin’ h’a’r 
ta’repleme iskerligi menen belgilenbekte.  
Azotobakter, mikroorganizmler assotsiatsiyası yamasa tu’ynek bakteriyalar tek g’ana 
h’awadag’ı azottı jutıp g’ana qoymastan, o’zlerinen o’simliktin’
 
o’siwi h’a’m rawajlanıwı ushın 
za’ru’r bolg’an bir qatar fiziologiyalıq aktiv zatlar (FFM) islep shıg’aradı. Bir jag’dayda 
mikroorganizmnin’ iskerligi ekinshi da’rejeli bolsa, basqa jag’dayda tiykarg’ı bolıwı mu’mkin. 
Bakterial preparatlar o’simliklerdi bazı bir keselliklerden saqlawlarıda baqlang’an. 
L.M.Dorosinskiy h’a’m A.A.Morgolardın’ pikirinshe tu’ynek bakteriyalar paxtanın’ vilt penen 
keselleniwinin’ aldın aladı. E.N.Mishustinnin’ izertlewi boyınsha azotobakterlerdin’ bazı bir 
tu’rleri fungistatikalıq qa’siyetke iye bolg’an zatlardı sintez kıladı. 
Fosfobakterin aybag’ar h’a’m zıg’ırdı bazı bir keselliklerden saqlaydı. Ko’p jıllıq 
ta’jiriybeler sonı ko’rsetedi, yag’nıy mikroblı preparatlar o’nimdarlıqtı asırıwg’a xızmet qılg’an 
menen olar organikalıq h’a’m mineral to’ginler ornın tolıg’ınsha basa almaydı. Tek g’ana 
organikalıq, mineral to’ginler h’a’m bakterial preparatlardan tuwrı paydalang’anda g’ana 
o’nimdarlı h’a’m sapalı o’nim jetistiriw mu’mkin boladı. 
Sonın’ menen bir qatarda, bazı bir payıtlarda bakterial preparatlardan tek payda alınbastan, 
h’a’tteki ziyanda ko’riw mu’mkin. Bul tek g’ana yaki preparattın’ sapasının’ buzılg’anlıg’ı yaki 
qollaw usıllarına itibar bermegenlikten bolıwı mu’mkin. Keri ta’sirler bolmaslıg’ı ushın 
tayarlang’an preparatlardın’ sapasına itibar beriw, za’ru’r bolg’an jag’dayda bolsa topıraq h’alatı, 
onın’ quramı, o’simliktin’ o’siw fazası h’a’m basqa bir qatar faktorlarg’a dıqqat bergen h’alda, 
biopreparatlardın’ isletiw waqtı, norması,   agrotexnikasına itibar qılıwg’a tuwrı keledi.