MİNİstrliGİ qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

 
 
L E K 5s İ Ya  № a’o’ 
 Rekombinant DNK alıw, genler bibliotekasın jaratıw texnologiyası 

 
53
Jobası` 
1.  Rekombinant DNK alıw usılları. 
2.  Vektor molekulaları. 
3. Genler bibliotekasını jaratıw h’a’m individual genlerdi ajıratıw texnologiyası. 
1.  Rekombinant DNK alıw usılları. Gen injenerliginin’ fundamenti - rekombinant DNK 
lar texnologiyası - genetikalıq strukturalardı birge qosıw texnikası - molekulyar biologiyanın’ en’ 
a’h’miyetli jetiskenligi esaplanadı. Bul  texnologiyadan paydalanıp za’ru’r o’nim (beloktı) 
qodirovka (kodirlaydigan) etetug’ın DNK molekulasının’ kishkene bir bo’limi-gendi kesip alıw, 
onın’ jat gen menen kombinatsiyasın jaratıw, son’ıra bul jan’a genomdı sa’ykes (munasib) 
kletkalarg’a kiritip xozayn kletka DNK sının’ sintez mexanizmi ja’rdeminde ko’p ma’rtebe 
ko’beytiriw mu’mkin. 
Jasalma sharayatta rekombinant DNK alıw h’a’m genlerdi klonlaw birinshi ma’rte 1o72-
jılda A№Sh alımları Boyer h’a’m Koen ta’repinen a’melge asırılg’an. Bul alımlar E.col8 
bakteriyasının’ xromosoma DNK sına h’a’m usı bakteriya plazmidine ayrıqsha ıdıslarda Eco48 
restriktaza fermenti menen islew bergen. Plazmid quramında tek 1 dana Eco48 restriktaza 
fermenti tanıp kesetug’ın arnawlı nukleotidler izbe-izligi bolg’anlıg’ı sebepli ferment plazmidtin’ 
qalqan sıyaqlı DNK qos shınjırın tek bir orınnan kesip, plazmidti "jabısqaq" ushlı ashıq h’alatqa 
o’tkizedi. Xromosoma DNK molekulasında Eco48 restriktaza fermenti tanıy alatug’ın arnawlı 
nukleotidler izbe-izligi qanday bolsa, bul molekula sonday bo’lekke bo’linedi. 
Ha’r tu’rli o’lshemge iye bolg’an DNK molekulası elektroforez usılı ja’rdeminde ajıratıp 
alınadı. Ajıratıp alıng’an «jabısqaq" ushlı xromosoma DNK sı bo’legi ashıq h’alatdag’ı 
"jabısqaq" ushlı plazmid DNK sı menen aralastırılıp, ligaza fermenti ja’rdeminde jabıstırıladı 
(tigiledi). Na’tiyjede plazmid quramına xromosoma DNK bo’legi kiritiledi. Sol sebepten 
rekombinant DNKg’a  to’mendegishe sıpatlama beriw mu’mkin` h’ar qanday tiri  organizm 
na’sillik  molekulasının’ qa’legen bo’legini  vektor molekulalarına  birigiwden  payda bolg’an 
jasalma DNK rekombinant DNK delinedi.  
Rekombinant DNK alıwda u’sh  konnektor, restriktaza-ligaza h’a’m linker molekulaları 
usıllarınan paydalanıladı. 
Konnektor usılında - rekombinatsiyada qatnasıwshı DNK bo’leginin’ e' ushına 
dezoksinukleotid transferaza fermenti ja’rdeminde belgili uzınlıqtag’ı (oligo) (dA) – segmenti 
jalg’anadı. Ekinshi  ushına bolsa oligo (d5) - segmenti jalg’anadı. Bul DNK bo’lekleri 
aralastırılg’anda dA h’a’m d5 segmentlerinin’ vodorod baylanısları tiykarında komplementar 
birigiwi sebepli qalqan sıyaqlı DNK strukturası payda boladı. Payda bolg’an DNK dag’ı bir 
zınjırlı bos jaylar DNK-polimeraza 8 fermenti ja’rdeminde toltırıladı. 
Restriktaza ligaza usılı - en’ a’piwayı h’a’m an’sat rekombinant DNK alıw usılı 
esaplanadı. Bul usılda DNK molekulası h’a’m vektor plazmid "jabısqaq." ushlar payda qılıwshı 
restriktaza menen kırqıladı h’a’m aralastırılg’an h’alda belgili sharayıtta reassotsiatsiya qılınadı. 
Komplementarlıq qa’siyetlerge ko’re DNK molekulaları o’z-ara vodorod baylanısları 
ja’rdeminde birigip qalqan sıyaqlı struktura payda qıladı h’a’m DNK zınjırının’ birikpegen 
orınları DNK-ligaza fermenti ja’rdeminde baylanadı. 
Linker molekulalarınan  paydalanıw usılında - DNK molekulasına h’a’m vektor 
plazmidine Tn’ fag DNK-ligaza fermenti ja’rdeminde arnawlı nukleotid izbe-izligine iye bolg’an 
linker molekula jalg’anadı. Alıng’an eki tu’rdegi DNK molekulası restriktaza fermenti 
ja’rdeminde qırqılıp aralastırılg’an h’alda reassotsiatsiya qılınadı. DNK h’a’m vektor plazmid 
molekulalarının’ birikpegen orınları DNK-ligaza fermenti ja’rdeminde jalg’anadı. Usı barısta re-
kombinant DNK molekulası payda boladı. 
2. Vektor molekulaları. Rekombinant DNK avtonom replikatsiya bolıwı ushın juwap 
beretug’ın DNK bo’legi vektor molekulaları deyiledi. Vektor molekulalar kletkag’a qosımsha 
genetikalıq xabar kiritiliwin ta’miynleydi. Vektor molekulalar o’z wazıypasına qarap eki tipge 
bo’linedi. Birinshisi avtonom replikatsiya bolıwshı vektorlar, ekinshisi xromosomag’a 
integratsiya bolıwshı vektorlar. Vektor molekulalar gen injenerligi biotexnologiyasında genlerdi 
klonlawda h’a’m transformatsiya qılıwda tiykarg’ı jumıs quralı bolıp xızmet qıladı. 
Vektor molekulaları wazıypasın fag DNK ları, plazmidler h’a’m o’simliklerdin’ xloroplast 
h’a’mde mitoxondriya DNK ları, h’aywan virusları o’tewi mu’mkin. Vektor molekulalarg’a 
to’mendegishe talaplar qoyıladı. 
1. Vektor restriktaza menen islew berilgende qalqa formasınan tuwrı formag’a o’tiwi, 
og’an basqa DNK biriktirilip ja’ne qalqa formasına qaytıwı h’a’m kletkag’a jiberiliwi ushın bir 
jaydan kesiwshi restriktazag’a sa’ykes keliwshi sayt (nukleotid izbe-izligine) iye bolıwı  za’ru’r. 
2. Vektor belgili kletkada replikatsiyalanıwı kerek. 

 
54
3. Vektor molekula quramında marker gen tutıwı za’ru’r, bul gen vektor kletkag’a 
kirgennen son’ og’an vektor molekulasının’ qatnasqanlıg’ınan derek beriwshi  fenotip beredi. 
3. Genler bibliotekasını jaratıw h’a’m individual genlerdi ajıratıw texnologiyası. Xojalıq 
a’h’miyeti qımbatlı bolg’an genlerdi ajıratıw  ushın gen bibliotekası du’ziledi. Xromosoma DNK 
sı tiykarında gen bibliotekasını du’ziw to’mendegishe a’melge asırıladı. 
 DNK h’a’m vektor molekulaları restriktaza fermenti ja’rdeminde qırqıladı h’a’m belgili 
sharayıtta reassotsiatsiya qılınadı. Nukleotidler arasında jalg’anbay qalg’an boslıq DNK-ligaza 
fermenti ja’rdeminde o’z-ara biriktiriledi. Alıng’an rekombinant DNK bakteriya kletkasına 
transformatsiya qılınadı. Xromosoma DNK sında bar genlerdi tolıq klonlaw ushın DNK 
o’lshemine h’a’m alıng’an klonlardın’ sanına itibar beriw kerek. Bul ko’rsetkish to’mendegi 
formula ja’rdeminde esaplanadı. 
y
x
Ln
p
Ln
N
/
1
(
)
1
(
−
−
=
 
bunda x-klonlanıp atırg’an DNK o’lshemi, u-gaploid genomnının’ o’lshemi h’a’m r=0,99 
g’a ten’ (buja) 99O’ xromosoma DNKsının’ unikal bo’limi klonlanadı. 
Genlerdi klonlawda ko’binshe DNK bibliotekasını du’ziw maqsetke muwapıq boladı. Bul 
h’alda arnalg’an poli (Y) h’a’m oligo (d5) kolonkaları ja’rdeminde ushlarında poli (A) 
nukleotidler izbe-izliligin saqlawshı iRNK tRNK h’a’m rRNK dan ajıratıp alınadı. Alıng’an 
iRNK molekulası oligo (d5) nukleotidleri menen aralastırılıp reassotsiatsiya qılınadı. Bunda 
iRNK molekulasının’ poli (A) ushında dA-d5 qos shınjırlı segment payda boladı. Usı eki shınjırlı 
segmentinin’ oligo (d5) ushı kDNK sintezin a’melge asırıwshı revertaza fermenti ushın praymer 
(kDNK sintezinin’ baslanıw  nuqtası) wazıypasın o’teydi. 
Sintez qılıng’an kDNK molekulası qısqa ushlı eki shınjırlı struktura menen tamalanadı. k 
DNK sintezinde matritsa wazıypasın  o’tegen iRNK molekulası NaOH menen ıdıraydı, 
na’tiyjede qısqa  eki shınjırlı h’a’m tolıq iRNK molekulasına komplementar bolg’an bir shınjırlı 
kDNK molekulası payda boladı. Payda bolg’an qısqa eki shınjırlı struktura kDNK nın’ ekinshi 
shınjırın sintez qılıwda praymer wazıypasın o’teydi. DNK-polimeraza 8 fermenti ja’rdeminde 
kDNKnın’ ekinshi shınjırı sintez qılınadı. Payda bolg’an kDNKnın’ bir shınjırlı bo’limi S8-
nukleaza fermenti ja’rdeminde ıdıraydı (parchalanadi) h’a’m eki shınjırlı kDNK molekulası 
payda boladı. Usı jol menen payda bolg’an kDNK molekulası vektor molekulalarına jalg’ang’an 
h’alda klonlanadı. 
Ha’r eki usıl menen jaratılg’an genom bibliotekasınan individual genlerdi ajıratıp alıw 
to’mendegishe a’melge asırıladı, yag’nıy rekombinant plazmid denaturatsiya qılınadı (100
0
S 
temperaturada 5 min., 0,2 N NaOH eritpesinde 15 min.) bir shınjırlı DNK molekulası stabil 
qozg’almaytug’ın h’alatta turıwı ushın nitrotsellyuloza filtrine biriktiriledi. Alıng’an filtr [-
qg’
R] 
ATF nukleotidi menen go’zlengen (nishonlangan) iRNK molekulası menen gibridizatsiya 
qılınadı. Molekulyar gibridizatsiya protsessinde filtrge birikken rekombinant DNK molekulasına 
komnlementarlık nızamlıg’ı tiykarında go’zlengen iRNK molekulaları birigedi. 
Payda bolg’an gibrid DNK molekulası denaturatsiya qılınıp go’zlengen iRNK molekulası 
elyutsiya ja’rdeminde ajıratıp alınadı.   
Alıng’an iRNK molekulası kletkasız belok sintez qılıw sistemasında (diziminde) tekserip 
ko’riledi. Payda bolg’an belok molekulasının’  identifikatsiya qılıw jolı menen individual 
genlerdi ajıratıp alıw a’melge asırıladı. 
Juwmaqlar. Ulıwmalastırıp aytatug’ın bolsaq, gen injenerligi usılları menen anıq, reje 
tiykarında mikroorganizm, o’simlik h’a’m h’aywanlardın’ jan’a formaların ju’zege keltiriwshi 
genlerdi konstruktsiya qılıw mu’kin eken. Genler bibliotekasını jaratıw xojalıq a’h’miyetine iye 
bolg’an genlerdi ajıratıw, olardan individual genlerdi alıw h’a’m vektor molekulalar quramında 
transformatsiya qılınıwı ushın za’ru’r. 
SORAWLAR` 
1. Rekombinant DNK degende neni tu’sinesiz? 
2. Jasalma sharayatta rekombinant DNK alıwg’a  kimler tiykar salg’an? 
3. Rekombinant DNK alıwdın’  qanday usılları bar? 
4. Vektor molekula degen ne? 
5. Vektor molekulalarg’a qoyılatug’ın talaplar nelerden ibarat? 
y. Genler bibliotekasını jaratıwdan maqset ne? 
 
L E K 5s İ Ya  № a’u’ 
 Kletka injenerligi, a’h’miyeti h’a’m uazıypaları 
Jobası` 
1.  Kletka injenerliginin’ a’h’miyeti h’a’m wazıypaları. 

 
55
2. Organ,  toqıma h’a’m protoplastı jasalma azıqlıq ortalıqlarda o’siriw. Sterillew usılları. 
Azıqlıq ortalıqtı tan’lawdın’ tiykarg’ı printsipleri. 
3.  Kallus toqımasın alıw. 
4.  Kletka suspenziyası o’z aldına kletklar kulturası. 
5.  8n v854o usılı ja’rdeminde jasawg’a beyimlespegen gibridlerdi ko’beytiriw. 
6.  Kletka selektsiyasının’  a’h’miyeti h’a’m wazıypaları. 
7.  Ajıratılg’an protoplastlardın’ bir-birine qosıw usılları. 
1. Kletka injenerliginin’ a’h’miyeti h’a’m wazıypaları. Kletka biotexnologiyası kletka, 
toqıma h’a’m protoplastlardın’ kulturalarınan paydalanıwg’a tiykarlang’an. Kletkalardı 
o’simliklerden ajıratıp, o’simlik organizminen sırtta jasap ko’beyiwi ushın za’ru’r sharayat 
jaratıw kerek. 
Ajıratılg’an kletka h’a’m toqımalar kulturasının’ biotexnologiyadag’ı ornın u’sh bag’darda 
ko’riw mu’mkin.  
Birinshi bag’dar o’simlik kletkalarının’ meditsina, parfyumeriya h’a’m kosmetika ushın 
za’ru’r bolg’an o’nimler, xalıq xojalıg’ınan basqa tarmaqları ushın ekilemshi sintez zatları, 
sterioidlar, glikozidlar, garmonlar, efir mayları islep shıg’arıw qa’siyeti menen baylanıslı. 
Ekilemshi zatlar jasalma azıqlıq ortalıqlarda o’silgen kallus toqımalarınan alınadı. Kletkalar 
texnologiyası tiykarında bizin’ sharatımızda  o’speytug’ın o’simliklerden jıl boyı o’nim alıp 
meditsina ushın preparatlar iclep shıg’arıw mu’mkin. Ma’selen, jenshennen tonustı asırıwshı 
zatlar alıw mu’mkin. 
Ekinshi bag’dar - ajıratılg’an toqıma kulturaların ko’beytiriw h’a’m virussız na’lsheler 
(o’simsheler) alıwda paydalanıladı. Bul usıldı o’simliklerdi klonlı mikroko’beytiriw delinedi, bul 
usıl ja’rdeminde bir jılda bir meristemadan mın’lap o’simlikler alıw mu’mkin. 
:shinshi bag’dar - izolyatsiyalang’an kletkalardı o’simlikler selektsiyasında qollap, tez 
rawajlanıwshı, qolaysız sırtqı faktorlarg’a` qurg’aqshılıqqa, topıraqtın’ shorlıg’ı, pa’s h’a’m 
joqarı temperaturag’a, fitopatogenlerge shıdamlı o’simlikler alıw mu’mkin. Usının’ menen birge 
bul bag’dar izolyatsiyalang’an protoplastlardı bir birine qosıp somatikalıq gibridler (duragaylar) 
alıw jolı menen jan’a o’simliklerdi jaratıw imkanın beredi. Gen injenerligi usılları ja’rdeminde 
izolyatsiyalang’an protoplastlarg’a jat genlerdi kirgiziw, keyinshelik jan’a qa’siyetli o’simlikler 
alıw, ajıratılg’an shan’lıq (changdon) h’a’m tuxım bu’rtikleri (urugmurtaklarni) jasalma ortalıqta 
o’siriw gaploidlar alıw, o’nbeytug’ın gibrid tuxımların o’sirib o’simlikler alıw imkanın beredi. 
Probirkada tuxımlandırıw arqalı bolsa shag’ılıspaytug’ın o’simliklerdi shag’ılıstırıw  mu’mkin. 
2. Organ, toqıma h’a’m protoplasttın’ jasalma azıqlıq ortalıqta o’siriw h’a’m sterillew 
usılları. Azıqlıq ortalıqta tan’lawdın’ tiykarg’ı printsipleri.   
Organ toqıma h’a’m protoplastlardı jasalma sharayatta o’siriw ushın ta’jiriybe deregin 
h’a’m isletiletug’ın a’sbap u’skenelerdi tolıq sterillew kerek. 
O’simlikten ajıratılg’an kletka h’a’m toqımalar o’siriletug’ın azıqlıq ortalıqta o’simliklerge 
kerekli h’a’mme makroelementler` azot, fosfor, kaliy, kaltsiy, ku’kirt, magniy, temir, 
mikroelementler: bor, Rux,  mıs, kobalt, marganets, yod molibden, sonday-aq vitaminler, 
ugelevodlar, fitogarmonlar, bazı azıqlıq ortalıqlar quramında bolsa kazein gidrolizati h’a’m bazı 
aminokislotalar bolıwı kerek.  Bunnan tısqarı, azıqlıq ortalıq quramına, EDTA (etilen-diamin-
tetrasirka kislota) yamasa onın’ natriyli duzı kirgiziliwi kerek. Ajıratılg’an kletka h’a’m 
toqımalar o’siriletug’ın azıqlıq ortalıqta uglevod deregi sıpatında saxaroza yaki glyukozanın’ 20-
40 g/l mug’darı qollanıladı. Kallus toqımaların alıwda azıqlıq ortalıqlar quramına auksin (kletka 
dedifferentsirovkasın ju’zege keltiriwshiler) h’a’m tsitokinin (dedifferentsiyalang’an 
kletkalardın’ bo’liniwin induktsiyalawshı) kirgiziw kerek. Auksin deregi sıpatında azıqlıq 
ortalıqlarda 2,4-dixlorfenoksisirka kislota (2,4D)F 1-10 mg/l; indolilsirka kislota (İSK)-1-e0 
mg/l, α -naftilsirka kislota (NSK)-0,1-2 mg/l sıyaqlılar isletiledi. Ko’binshe 2,4-D isletiledi. İSK 
2,4D ke salıstırg’anda e0 ma’rte kem aktivlikke iye. Jasalma azıqlıq ortalıqlarda tsitokinin deregi 
sıpatında kinetin, y-benzilaminonurin (y-BAP) h’a’m zeatin (0,001-10 mg/l) qollanıladı. 
№attı azıqlıq ortalıqtı tayarlawda ten’iz suw otlarınan alınatug’ın polisaxarid, agar-agardan 
(5-7F) paydalanıladı. Ha’r-qıylı tu’rlerge tiyisli o’simlikler kletkaları, toqımaları h’a’m 
organların o’siriwde tu’rli quramdag’ı azıqlıq ortalıqlarınan paydalanıladı. Ko’binshe Murasiga-
Skuga, Uayt, Gamborga (V-5) azıqlıq ortalıqları isletiledi. Murasige-Skuga azıqlıq ortalıqlarınan 
tu’rlishe modifikatsiyalar menen apikal meristemalar o’siriwi h’a’m o’simlikti 
mikroko’beytiriwde paydalanıladı. 
3.  Kallus toqımanı alıw.  Ajıratılg’an toqımalar kulturası degende a’dette kallus toqıması 
yaki isik (shish) toqıması tu’siniledi.                                                                                                      
Kallus - bul dedifferentsiyalang’an (dedifferentsiatsiya - bala kletkalar  arasında, ana h’a’m 
bala kletkalar arasında ayırmashılıqqa (farqga) alıp keliwshi protsessler kompleksi) kletkalardan 

 
56
ibarat qa’nigelespegen (ixtisoslashmagan) massa. Kallustın’ payda bolıwı h’a’m o’siwi auksin, 
tsitokinin gruppalarına tiyisli bolg’an fitogarmonlar ta’repinen basqarıladı. Toqımanın’ 
differentsiyalang’an kletkaları auksin ta’sirinde dedifferentsirovkanı jen’edi, tsitokininler 
ta’sirinde bolsa aktiv bo’liniwge o’tip, kalluslı toqıma payda qıladı. Kallus toqıması eki tu’rde 
fitogarmon tutıwshı tu’rli jasalma azıq  ortalıqlarda tu’rli organlar eksplantlarında` aseptik 
o’siwshi tuxımlarda, paqal h’a’m tamır bo’leklerinde, izolyatsiyalang’an parenxima 
bo’leklerinde, tugunak toqımalarda, izolyatsiyalang’an paqal bu’rtiginde (murtagida), 
japırag’ında an’sat payda boladı. 
8n v854o kallus toqıması tiykarınan aq yamasa sarg’ısh ren’de boladı. Kallus qartaya 
baslag’anda fenol birikpeleri toplanıwı na’tiyjesinde kon’ır ren’ge kire baslaydı. 
Kallus toqıması amorf bolıp, anıq anatomiyalıq du’ziliske iye  emes. Biraq kelip 
shıg’ıwına, o’siw  sharayatına baylanıslı h’alda boladı.   
1. Gewek, o’z aldına mayda agregatlarg’a tez ıdırawshı (parshalanıwshı). 
2.  Orta tıg’ızlıqtag’ı, meristematik orayı jaqsı ko’rinetug’ın. 
3.  Tıg’ız, kambiy elementleri differentsiyalanıp atırg’an h’a’m sistemag’a tu’sip atırg’an 
h’alatta boladı. 
 Ha’r bir kletka o’siwdin’ e fazasınan o’tedi. 
1. Bo’liniw, 2. Sozılıw, 3. Differentsirovka. 
Dedifferentsiyalang’an kletkalar ko’beyiwi qa’nigelespegen ko’beyiwge, na’tiyjede kallus 
payda bolıwına alıp keledi. 
Kletkalardın’ 8n v854o differentsiyalang’an h’alattan didiferentsiyalang’an h’alatqa o’tiwi 
h’a’m kletkalardın’ aktiv bo’liniwi genlerdin’ aktivliginin’ o’zgeriwi menen baylanıslı. Bazı 
genlerdin’ aktivlesiwi bazılarının’ passivlesiwi kletkanın’ belok quramının’ o’zgeriwine alıp 
keledi. Kallus kletkalarında spetsifik beloklar payda boladı h’a’m bir waqıttın’  o’zinde 
japıraqtın’ fotosintezine tiyisli belokları kemeyedi yamasa ulıuma jog’alıp ketedi. 
Differentsiyalang’an kletkalar dedifferentsiyalanıp kallus payda qılıw protsessinde kletkada 
bioximiyalıq h’a’m tsitologiyalıq o’zgerisler ju’z beredi. Dedifferentsirovka zapas zatlardan 
paydalanıp kletka organellalardın’ ıdırawınan baslanadı. Dedifferentsirovka induktsiyasınan y-12 
saat o’tkennen son’ kletka qabıg’ı qatayadı (puklashadi) h’a’m isedi, erkin ribosomalar sanı 
artadı, goldji apparata elementlerinin’ sanı ko’beyedi, yadroshalardın’ o’lshemi u’lkeyedi h’a’m 
sanı asadı. 
Kallus kletkası o’zinin’ rawajlanıw tsikline iye. Kallus kletkalarının’ qartayıwı, bo’liniw 
qa’siyetlerin jog’altpaslıqları ushın  eksplantda payda bolg’an birlemshi kallus 4-y h’a’pteden 
son’ taza azıqlıq ortalıqqa  o’tkiziledi. Bul operatsiyanı (muolajani) passirlash delinedi. Turaqlı 
passirlew jolı menen kletkalardın’ bo’liniw qa’biletin on jıllap saqlap turıw mu’mkin. 
Kallus kletkaları 8n v854o o’simlik organizmi normal kletkalarg’a ta’n bolg’an 
fiziologiya-bioximiyalıq qa’siyetlerge iye boladı. Olar ekilemshi metobolitler sintez qılıw 
qa’biletin saqlap qaladı. 
Kallus toqımalarının’ joqarı temperaturag’a, osmotikalıq aktiv zatlarg’a shıdamlılıg’ı 
qa’siyetleri menen normal o’simliklerge uqsas boladı. 
Kallus kletkaları genetikalıq geterogen esaplanadı. Kallus kletkaları xromosomalar sanı 
menen parıq kıladı. Meristematikalıq toqımalar 8n v854o genetikalıq turg’ın (turg’un) boladı. 
Kallus h’a’m suspenziya kulturalarında baslang’ısh o’simlikke ta’n diploid kletkalar toplamın e, 
4, 5 h’a’m onnan da ko’plew, xromosoma toplamlı poliploid kletkaların ushıratıw mu’mkin. 
Onnan tısqarı kallus toqımaları kulturasında aneuploidtı da ushıratıw mu’mkin.  Kallus kletkaları 
qansha uzaq waqıt o’sirilse olar ploidligi menen sonshelli ko’p parıq qıladı. Temeki kallus 
toqımasın n’ jıl o’sirilgennen son’ diploid kletkalar ulıwma qalmaydi, h’a’mme kletkalar 
poliploid yaki aneuploid boladı. 
4. Kletka suspenziyası h’a’m ayırıqsha kletkalar kulturası. Kletkalar suspenziyası 
kallusın suyıq azıqlıq ortalıqqa salıp, barqulla shayqatıp   aralastırıw jolı menen alınadı. 
Eksplantdan pektinaza fermentinen paydalanıp susnenzion kultura alıw mu’mkin. Aldın eksplant 
ju’zinde kallus toqıması payda qılınadı son’ onnan o’z aldına kletkalar h’a’m kletka agregatları 
alınadı na’tiyjede kletka suspenziyası payda boladı. 100 ml suspenziya alıw ushın 2-e g taza 
kallus toqıması kerek boladı.  
Suspenzion kletkalardın’ bo’liniwi kallus kletkaları induktsiyası h’a’m o’siwi ushın za’ru’r 
bolg’an garmonlar auksin, tsitokininler qatnasında baradı. Suspenziya 2,4D lı  azıqlıq ortalıqta 
o’sirilgen geuek pwk kallusdan jaqsıraq payda boladı. 
Kletka suspenziyası biotexnologiyada qımbatlı da’ri preparatlar bolg’an ekilemshi 
metobolitler alıwda, kletka biomassasın sanaatta  o’siriwde h’a’m kletka selektsiyasında, sonın’ 

 
57
menen birgelikde izolyatsiyalang’an protoplastlardı alıwda baslang’ısh material sıpatında 
paydalanıladı. 
Kletka suspenziyası menen islegende olardın’ xarakteristikasın` jasaw qa’biletin, 
suspenzion kulturadagı tıg’ızlıg’ın, agregirleniw da’rejesi, o’siw
 
tezligin biliw za’ru’r. 
Jasaw qa’biletin olardı boyap anıqlanadı. Bunda metil ko’k yamasa Evans ko’k boyawı 
isletiledi. Bunda tiri kletkalar boyalmaydı, nabıt bolg’an kletkalar ko’k ren’ge boyaladı. 
Genetikalıq h’a’m fiziologiyalıq izleniwler ushın, sonday aq kletka selektsiyasında 
paydalanıw ushın bo’lek kletkalardı o’siriw u’lken a’h’miyetke iye. Bo’lek kletkalardan alıng’an 
klon-a’wladlar genetikalıq bir qıylı emesliginin’ sebeblerin biliwde ja’rdem beredi. 
5. 8n v854o usılı ja’rdeminde jasawg’a beyimlespegen duragaylardı ko’beytiriw. Kletka 
texnologiyasının’ ja’ne bir bag’ıtı bul kletka texnologiyasınan selektsiyadan paydalanıw 
esaplanadı. Bul usıldan paydalanıp, selektsiya protsesslerin tezlestiriw h’a’m an’satlastırıw, 
o’simliklerdin’ taza formaların h’a’m sortların jaratıw mu’mkin. 
Ajıratılg’an kletka h’a’m tuxımlardı 8n v854o o’siriwdi eki gruppag’a bo’liw mu’mkin. 
1-topar. Bul ja’rdemshi texnologiya bolıp, selektsiyanın’ ornın basa almaydı, biraq og’an  
xızmet qıladı. Bug’an 8n v854o tuxımlandırıw, tuxım bu’rtigin (urugmurtakni) h’a’m jetilmegen 
gibrid bu’rtiklerin (murtaklarni) o’siriw, shan’lıq h’a’m mikrosporalardı o’sirip gaploid alıw, 
ajıratılg’an kletkalardı kriosaklaw, bo’lek gibridlerdi klonal mikroko’beytiriwdi kirgiziw 
mu’mkin. 
2-topar. Bul selektsiyanın’ milliy (ananaviy) usıllarınan parıq kılıwshı usıllar menen 
o’simliklerdin’ taza forma h’a’m sortların alıw` 
   
kallus toqımasınan paydalanıp kletka 
selektsiyası, somatikalıq gibridizatsiya, gen injenerligi usılların qollaw. 
O’simlikler selektsiyasında 8n v854o usılınan ja’rdemshi usıl sıpatında paydalanıw. 
Tan’lang’an juplardı tabiyg’ıy sharayattda tuxımlandırıw mu’mkin bolmag’an h’allarda 8n 
v854o tuxımlandırıw usılınan paydalanıladı. 
8n v854o tuxımlandırıwdı eki tu’rli jol menen a’melge asırıw mu’mkin.  
1.
 
Tu’yin (tuguncha) sırtına shan’ qoyılg’an h’alda jasalma agarlı ortalıqlarda o’siriledi. 
2. Tu’yindi (tugunchani) jarıp azıqlıq ortalıqqa tuxımbu’rtikli (urugmurtakli) platsenta 
bo’legi jaylastırıladı og’an jaqınıraq jayda yamasa platsenta toqımasında tayar shan’ o’siriledi. 
Tuxımlanıw ketken-ketpegenligin tuxımbu’rtikler (urugmurtaklar) o’lsheminin’ tezlikte 
o’siwinen anıqlaw mu’mkin. Formalang’an bu’rtik (murtak) tınısh h’alatqa o’tpesten, tezde o’sip 
gibrid a’wladının’ o’siwi baslanadı. 
Postgam shag’ılıspawshılıqtı (chatishmaslikni) jen’iw. Postgam shag’ılıspawshılıq 
shan’lang’annan son’ kelip shıg’adı. Bunda rawajlanbag’an, push, o’nbeytug’ın tuxımlar payda 
boladı. Bug’an sebeb bu’rtik (murtak) benen endospermanın’ rawajlanıw waqtının’ tuwrı 
kelmesligi  bolıwı mu’mkin. Endosperma jaman rawajlang’anda bu’rtik (murtak) normal 
o’speydi. Bunday h’allarda jetilgen push tuxımlardan bu’rtikshe (murtak) ajıratıp alınadı h’a’m 
azıqlıq ortalıqta o’siriledi. 
Bu’rtikshelerdi (murtaklarni) jasalma azıqlıq ortalıqta o’siriw embriokultura dep ataladı. 
Jetilgen bu’rtikshelerdi (murtaklarni) mineral duzlar h’a’m saxaroza tutıwshı fiziologiyalıq aktiv 
zatlar salınbag’an a’piwayı azıqlıq ortalıqta o’siriw mu’mkin. 
Embriokulturalardı selektsiyada awıl xojalıq o’simliklerinen uzaq gibridler (duragaylar) 
alıwda, qollaw h’a’zirgi ku’nde u’lken a’h’miyetke iye bolmaqta. 
Ajıratılg’an bu’rtiksheler (murtaklar) kulturası ja’rdemshi usıl sıpatında uzaq gibridlewde 
(duragaylawda) tek g’ana postgam shag’ılıspawdı jen’iwde g’ana emes al qımbatlı gibrilerdi 
mikroko’beytiriwdede paydalanıladı. Mikrokobeytiriw kallus toqımalarınan kallusogenez, 
morfogenezdin’ induktsiyası h’a’m regenerant  o’simlik alıw jolı baradı. 
8n v854o gaploidlar alıw, olardı selektsiyada qollaw. Gaploid o’simliklerden paydalanıp 
kerekli kombinatsiyalardı tezirek tabıw, qısqa waqıt ishinde sort jaratıw mu’mkin. Gaploidlar 
stabil gomozigot dizimler (sistema, tizim) alıwda isletiledi. Gaploid tiykarlar sterillengen, biraq 
olardın’ xromosomalar toplamın kolxitsin ja’rdeminde eki ma’rte ko’beytiriw mu’mkin h’a’m 
diploid gomozigot o’simlikler alıw mu’mkin. 
Kallus toqımasınan regenerant o’simlik alıw texnologiyası islep shıg’ılg’annan son’ 
baslang’ısh o’simlikten fenotipik h’a’m genotipik qa’siyetleri menen parıq qılıwshı 
o’simliklerdin’ jan’a formaların jaratıw imkaniyatı payda boldı    Bul  «somaklon» dep atala 
basladı. 
y. Kletka selektsiyasının’ a’h’miyeti h’a’m wazıypaları. Somaklonlar (somaklon-o’sirilip 
atırg’an   kletkalardın’ qa’legen formasınan o’simlik alıw) alıwdı kletka selektsiyası menen 
birgelikte alıp barılsa jaqsı na’tiyjelerge erisiw mu’mkii. Kletka selektsiyasını to’mendegi usıllar 
menen a’melge asırıw mu’mkin. 

 
58
-tuwrı selektsiya (pozitiv), bunda kletkanın’ ma’lim o’z aldına (aloh’ida) mutantlari jasawı 
kerek. 
-tuwrı emes (negativ) selektsiya, bo’linip atırg’an jabayı tip kletkalardı tan’lap joq etiwge 
h’a’m metobolitik aktiv bolmag’an kletkalardın’ jasap ketiwine, biraq olarda mutatsion 
o’zgerislerdin’ qosımsha ideitifikatsiyasına tiykarlang’an. 
-ulıwma selektsiya, bunda h’a’mme kletka klonlari o’z aldına u’yreniledi. 
-ju’zeki (yuzaki) selektsiya h’a’m selektiv emes (noselektiv) tan’law, dizim variantları 
h’a’mme populyatsiyalar ishinen ko’rinisine qarap yamasa bioximiyalıq usıllar arqalı anıqlanadı. 
Joqarıda aytılg’an usıllardan tuwrı selektsiya ko’plew, tarqalg’an usıllardan bolıp, 
gerbitsidlerge, antibiotiklerge, toksinlerge, awır metallarg’a, duzlarg’a h’a’m basqa 
antimetobolitlerge shıdamlı regenerant o’simlikler alıwda paydalanıladı. 
7. Ajıratılg’an protoplastlardın’ bir-birine qosıw usılları. Kletka selektsiyası islerini 
a’melge asırıw ushın kallus, kulturalar suspenziyası yamasa ajıratılg’an protoplastlardan 
paydalanıw mu’mkin. Kletka selektsiyasının’ keyingi usılı bul somatik kletkalardan alıng’an 
protoplastlardın’ qosılıwı esaplanadı. Bul usıl a’piwayı jınısıy jol menen shag’ılıstırıw  mu’mkin 
bolmag’an o’simliklerdin’ filogenetikalıq uzaq, tu’rlerin shag’ılıstırıw imkaniyatın beredi. 
Protoplast - bul pektin tsellyulozalı qabıqtan ayırılg’an (maxrum etilgen) tiri kletka 
esaplanadı. Ha’zirgi waqıtta protoplastlardı o’simliklerdin’ tu’rli organları toqımalarınan` tamır, 
japıraq, gu’l h’a’m miywelerinen, kartoshka tu’yneginen (tuganagidan), tu’rli isiklerden 
(shishlardan) h’a’m mikrosporalardan ajıratıp alıw mu’mkin. Pektolitik, tsellyulitik fermentler 
h’a’m osmotikalıq aktiv zatlar eritpeleri menen protoplastlardı  zıyanlamastan kletka diywalın 
ıdıratıwg’a erisiw mu’mkin. 
Eger ajıratılg’an protoplastlar azıqlıq ortalıqlarg’a egilse e-4 ku’nnen son’ ja’ne kletka 
diywalı tiklenip, kletkalar bo’liniwge o’tedi. 12-14-ku’ni h’a’mme kletkalar mikrokoloniyalarg’a 
aylanadı. 20-40 kletkalardan ibarat mikrokoloniyalar taza azıqlıq ortalıqqa o’tkiziledi, ol jerde 
olar kallus payda qıladı. Usı kalluslardan regenerant o’simlik alıw mu’mkin. Ajıratılg’an 
protoplastlar qosılıw qa’siyetine iye. Bir qıylı o’simlikler protoplastı, h’a’r qıylı tu’rge tiyisli 
o’simlikler protoplastı h’a’m tu’rli semyag’a tiyisli o’simlikler protoplastları menen qosılıwı 
mu’mkin. Protoplastlardın’ qosılıwınan gibridler yamasa tsibridler payda boladı  Tsibrid kletka 
eki partnerdin’ tsitoplazmasına, birewinin’ yadrosına iye boladı. Tsibridizatsiya tsitoplazma 
TsMS qa’siyetlerine iye bolg’an genlerdi, bazı gerbitsid h’a’m patogenlerge shıdamlılıq genlerin 
o’tkiziw imkanın beredi.