MİNİstrliGİ qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

Juwmaqlar 
Mikroblı preparatlar zu’ra’a’tlikke ayrıqsha ta’sir etiwi mu’mkin. Ma’selen, preparat tuxım 
menen birge isletilgende, tamır a’tirapındag’ı mikrofloranı o’zgertirip jiberedi. Bunday 
jag’dayda mikroorganizmlerdin’ ulıwma sanı artadı h’a’m  bazı bir topar mikroorganizmler 
arasındag’ı qatnas o’zgeredi. Bazı jag’daylarda azotobakter kaltsiy fosfattı eritiwshi mikro-
organizmlerdin’ iskerligin asıradı h’a’m topıraqtı fosfordın’ eriwshen’ duzları menen bayıtadı. 
Fosfobakterin bolsa azotlı azıqlanıwdı ku’sheytiriw esabınan azotofiksator h’a’m nitrfikator 
bakteriyalardın’ iskerligin asıradı. 
SORAWLAR` 
1. O’simliklerdin’ azotqa bolg’an talabın ta’miyinlewshi qanday mikroblı preparatlar islep 
shıg’arıladı? 
2. Azottı o’zlestiriwshi mikroorganizmler degende neni tu’sinesiz? 
3. Nitragin degenimiz ne? 
4. «Er malxami» preparatı qaysı mikroorganizm tiykarında alınadı h’a’m onın’ alınıw 
texnologiyası qanday? 
5. Tu’ynek bakteriyalar degende neni tu’sinesiz h’a’m olardın’ funktsiyası?  
y. Tu’ynek bakteriyalarınan «mikroblı to’gin» preparatın alıw texnologiyası degenimiz ne? 
 
 
O’simliklerdi qorg’awda biotexnologiya 
JOBASI` 
1. Mikroblı entomopatogen preparatlar a’h’miyeti.  
2. Bakteriyalardan alınatug’ın entomopatogen preparatlar 
3. Zamarrıqlar tiykarında alınatug’ın entomopatogen preparatlar  
4. Viruslı entomopatogen preparatlar 
5. Juwmaqlar. 
1. Mikroblı entomopatogen preparatlardın’ a’h’miyeti. O’simliklerdi ziyankes 
nasekomalardan qorg’aw ushın antibiotikler menen bir qatarda mikrobiologiya sanaatında 

 
65
patogen mikroorganizmler (bakteriyalar, mikroskopik zamarıqlar, viruslar) tiykarında h’a’m 
zıyanlı nasekomalarg’a qarsı qollanılatug’ın preparatlar islep shıg’arıw jolg’a qoyılg’an. 
Zıyanlı nasekomalardın’ ximiyalıq preparatlarg’a bolg’an shıdamlıg’ı artıp barg’an sayın 
olarg’a qarsı jan’a na’tiyjeligi joqarı bolg’an gu’res ilajların izlep tabıw h’a’m qollaw talap 
etiledi. 
Ha’zirgi payıtta, tu’rli   ma’mleketlerde e0 dan artıq mikrobiologiyalıq entomopatogen 
preparatlar islep shıg’arılmaqta. Bul preparatlar o’zinin’ joqarı da’rejede tek ma’lim bir tu’rdegi 
nasekomalarg’a ta’sir qılıwı (spetsifikligi) h’a’m adamlarg’a, ıssı qanlı h’aywanlarg’a, quslarg’a 
h’a’m paydalı nasekomalarg’a ulıwma zıyansızlıg’ı menen xarakterlenedi. 
Tabiyg’ıy ajıratıp alıng’an mikroorganizmler tiykarında alıng’an h’a’m mikroblı patogen 
preparatlar ko’rinisinde ja’ne qaytadan tabiyatg’a taslanatug’ın entomopatogen preparatlar 
biotsenozg’a h’esh qanday unamsız ta’sir qılmaydı h’a’m regiondag’ı ekologiyalıq h’alattı 
buzbaydı. 
Mikrobiologiya sanaatı to’mendegi e topar entomopatogen preparatlar islep shıg’aradı` 
8.  Bac8ll7s 5h748ng8ens8s tiykarında tayarlanatug’ın bakterial preparatlar - entobakterin-
e, dendrobatsillin, insektin, toksobakterin. 
88.  Bea7ve48a bass8ana zamarrıg’ı tiykarında tayarlanatug’ın zamarıqlı preparat - 
boverin. 
888.  Yadro poliedrozi virusı tiykarında tayarlanatug’ın viruslı preparatlar- virin-ENSh, 
virin-EKS. 
Ha’mme mikroblı preparatlar kukun, pasta, dust, granula, kapsullang’an poroshoklar 
yamasa kristallar ko’rinisinde islep shıg’arıladı. Ha’r qıylı formadag’ı bul preparatlardı isletiw 
dawamında olardın’ na’tiyjeligin asırıwshı emulgatorlar, eritiwshi h’a’m jabısqaq qosımtalar 
isletiledi. 
2. Vakteriyalardan alınatug’ın entomopatogen preparatlar. Sanaatda islep 
shıg’arılatug’ın h’a’mme mikroblı patogen preparatlar ishinde bakteriyalı preparatlar en’ ko’p 
isletiletug’ın h’a’m ken’ tarqalg’an preparatlar esaplanadı. Olar o’zlerinin’ zıyanlı 
nasekomalarg’a salıstırg’anda joqarı da’rejedegi virulentligi, qorshag’an-a’tiraptag’ı fauna h’a’m 
flora ushın ulıwma zıyansızlıg’ı, ziyankeslerge salıstırg’anda jeterli da’rejede joqarı tezlikte 
ta’sir qıla alıwı menen ajıralıp turadı. Du’nya a’meliyatında zıyanlı nasekomalarg’a qarsı 
gu’reste a’u’0 dan artıq entomopatogen bakterial preparatlardan paydalanıladı. 
Ha’mme entomopatogen bakteriyalardan tolıg’ıraq u’yrenilgeni grammqanaatlanarlı 
(grammusbat) bakteriya Vas.5h748ng8ens8s esaplanadı. Bul bakteriya nasekoma denesine kirip, 
onın’ denesine sentitsimiya ju’zine (betine) keltiriwshi spora payda qılıw menen bir qatarda, 
onın’ tiykarında tayarlang’an preparattın’ na’tiyjeligin asırıwshı bir qatar toksinli birikpeler 
payda qıladı. Bul bakteriyalarda islep shıg’arılıwshı toksinli o’nimler arasında n’ qıylı 
komponent ajıratıladı` 
a)  α - ekzotoksin yaki S-fosfolipaza-o’siwshi bakteriya kletkası o’nimi. 
b) β -
 
ekzotoksin yaki ıssılıqqa (termostabil) shıdamlı toksin. Bul toksin quramına bir qıylı 
mug’darda adenin, riboza va fosfor kiredi. Onın’ ta’siri nukleotidaza h’a’m ATF menen bolg’an 
DNK g’a baylanıslı RNK-polimerazanın’ isin toqtatıp, RNK sintez bolıwın toqtatıwg’a alıp 
keledi. Toksin nasekomalarg’a bolg’an ken’ ta’sir etiw aylanası menen xarakterlenedi, a’sires 
onın’ baslang’ısh rawajlanıw da’wirinde. 
v)  γ - ekzotoksin. Bul h’a’zirde kem u’yrenilgen komponent bolıp, identifikatsiya 
qılınbag’an ferment. Bul toksinnin’ ta’sir mexanizmi tolıq da’lillenbegen. 
g) δ - endotoksin yaki parasporalı kristall endotoksin. Olardın’ o’lshemi 0,5x1,e dan 1xe,5 
mkm g’a deyin o’zgeriwi mu’mkin. Olar organikalıq eritpelerde erimeydi. Kristallar 100°S g’a 
deyin qızdırılg’anda e0-40 min.dan keyin ıdıraydı h’a’m o’zlerinin’ toksinli ta’sirin jog’altadı. 
Kristallar ximiyalıq quramı uglerod, azot, vodorod, kislorod, ku’kirt sıyaqlı zatlardan tısqarı, 
ja’ne 1o elementlerden ibarat. Solay eken (binobarin) jeterli mug’darda kaltsiy, magniy, 
kremniy, temir, az mug’darda - nikel, titan, tsink, alyuminiy, xrom, mıs, marganets xa’m bar 
bolıp, fosfor derlik joq. 
Kristalldın’ quramlıq yaxlitligi beloklardın’ kremniy menen baylanısqanlıg’ı arqalı 
ta’miynlenedi. 
Ha’zirgi waqıtta δ - endotoksinnin’ 12 serotipleri h’a’m 15 variantı anıqlang’an. Olardan 
entomopatogen bakterial preparatlar islep shıg’arıwda a’meliy a’h’miyetke iye bolg’anları 
to’mendegi 5 variantı esaplanadı` 1 serotip - 5h748ng8ens8s,ge tiyisli turingienzis yamasa 
berliner` 2 - 8s4aelens8s, e - serotipke tiyisli ales58, 4 -serotipga ttiyisli - dend4ol8m7s, 5 – 
serotip - gal8e48ae. 

 
66
İlimiy mag’lıwmatlardan, Bac.5h74mg8ens8s gruppasındag’ı bakteriyalar 1e0 tu’rden artıq 
miyweli, palız dala eginleri, ju’zim h’a’m tog’ay ziyankeslerine antagonistlik ta’sir etedi. Bul 
gruppag’a tiyisli bakteriyalardan tayarlang’an preparatlar en’ ko’p japıraq  kemiriwshilerine 
qarsı qollang’anda jaqsı na’tiyje beredi. 
3. Zamarrıqlar tiykarında alınatug’ın entomopatogen preparatlar. Zamarrıqlı 
entomopatogen preparatlar zayankes nasekomalarda mikoz keselligin tuwdırıw arqalı olardın’ 
nabıt bolıwına alıp keledi. Entomopatogen bakteriyalar h’a’m viruslarg’a salıstırg’anda 
zamarrıqlar to’mendege o’zine say qa’siyetlerge iye. 
a) nabıt bolıw awqat sin’iriw jolları arqalı emes, al tuwrıdan-tuwrı kutikula arqalı ju’z 
beredi 
b) nasekomalar o’zinin’ quwırshaq (gumbak) h’a’m erjetken (imago) rawajlanıwı 
fazasında nabıt boladı, bul basqa mikroorganizmler menen bolatug’ın o’z-ara qatnaslarda 
baqlanbaydı. 
v)  zamarrıqlar salıstırmalı tez o’siwi h’a’m ju’da’ u’lken reproduktiv qa’biliyetke iye 
ekenligi menen xarakterlanadi, entomopatogen aktivligin   pa’seytirmesten   spora   h’alatında  
uzaq uaqıt ta’biyatta saqlanıwı mu’mkin. 
g) ayırım nasekoma tu’rlerin nabıt qılıwda  joqarı da’rejede spetsifik bolıp, binoobarin 
olardın’ virulentligi sezilerli da’rejede isletiletug’ın zamarrıqlardın’ shtammına baylanıslı boladı. 
Zamarrıqlı preparattın’ nasekomag’a ta’siri sporalarının’ dene boslıg’ına teri arqalı 
kiriwinen baslanadı. Nasekoma denesine tu’sken zamarrıq sporası o’sip gifag’a aylanadı, keyin 
mitseliyge aylanadı. Olardan gifali denesheler entomopatogen zamarrıqlardın’ infektsiyalıq 
birligin qurawshı konidiyalar ajıralıp shıg’adı. Konidiyalar o’sip shıqqannan keyin nasekomalar 
nabıt bolıwına shekemgi aralıq uaqtı nasekomalar u’lken kishiligine qarap 2 ku’nnen 8 ku’nge 
shekem dawam etiwi mu’mkin. 
Bea7ve48a a’wladına tiyisli zamarrıqlardan preparatlar alıw olardın’ B.bass8ana v78ll (y0 
artıq tu’rdegi nasekomalardı nabıt qıladı) h’a’m B.5enella Del (10 artıq tu’rdegi nasekomalardı 
nabıt qıladı) tu’rleri tiykarında sanaat ko’leminde preparatlar islep shıg’arıwg’a tiykarlang’an. 
Ha’zirgi uaqıtta B.bass8ana (Bals). V78ll di gifamitseti konidi-osporasin qurawshı  
zamarıqlı entomopatogen preparat-boverin islep shıg’arıw ken’ jolg’a qoyılg’an. Tayar h’aldag’ı 
bul preparat aq yamasa krem sıyaqlı ko’rinistegi poroshok bolıp, 1 gr preparatta 1,5-y mlrd. qa 
shekem konidiospora boladı. Sporalar menen bir qatorda boverin aktivligi zamarrıqta sintez 
qılınatug’ın toksin-boveritsin menende belgilenedi. Bul preparattı qollaw diyxanshılıqta 
qollanılatug’ın ziyanlı ximikatlardı o0F shekem qısqartırıwg’a imkaniyat beredi. Sonın’ menen 
birge preparat insanlar, ıssı qanlı h’aywanlar ushın ziyansız esaplanadı. 
4. Viruslı entomopatogen preparatlar. Ha’mme entomopatogen preparatlar ishinde viruslı 
preparatlar xozyayn nasekomag’a salıstırg’anda o’zinin’ ju’da’ spetsifikligi menen 
xarakterleiedi. Olar a’detde bir tu’rdegi nasekomalarg’a ta’sir ko’rsetedi. Olardın’ bul anıq tar 
shegaradag’ı ta’sirinin’ o’zi bul preparatlardın’ insan, flora h’a’m fauna ushın ziyansızlıg’ın 
ko’rsetedi. Viruslar qolaysız sırtqı ta’sirlerge (temperatura, ıg’allıq) ju’da’ shıdamlı bolıp, olar 
nasekomalardan sırtqı h’alattada 10-15 jılg’a shekem o’z ku’shin jog’altpaydı. 
Nasekomanın’ viruslar menen keselleniwi olardın’ awq.atlanıwı arqalı ju’z beredi. 
Nasekoma isheklerine tu’sken viruslar denenin’ siltili (ishkorli) RNKda ıdıray baslaydı. 
Erkinlikke shıqqan virionlar ishek diywalları arq.alı kletkalarg’a o’tip, yadrolarda viruslar 
replikatsiyası ju’z beredi. №alg’an viruslar basqa kletkalardıda ziyanlay baslaydı h’a’m aqıbette 
nasekoma lichinkalarının’ nabıt bolıwına alıp keledi. 
Viruslar tiri kletkalarda g’ana ko’beye aladı. Bul o’z gezeginde sanaat ko’leminde viruslı 
entomopatogen preparatlardı islep shıg’arıwda bir qansha qıyınshılıqlar tuwdıradı, sebebi 
viruslardı ko’beytiriw texnologiyası protsessinde tek tiri xozyain-nasekomalardan paydalanıw 
talap etiledi. 
Ha’zirgi uaqıtta e tu’r viruslı entomopatogen preparatlardı islep shıg’arıw jolg’a qoyılg’an. 
1. virin-EKS (kapusta tunlamiga qarsı). 2. ENSh (toq, jipek qurtı keselligine qarsı), 3. ABB 
(amerika aq gu’belegine qarsı). 
Ha’r qanday viruslı preparattı islep shıg’arıw xozyain-nasekomanı olardın’ fiziologiyalıq 
sawlamlıg’ın ta’miyinlewshi jasalma azıqlıq ortalıqta o’siriwden baslanadı. Belgili bir 
rawajlanıw fazasında (a’dette qurtlıq da’wirinde nasekmalar awqatına virusli suspenziya qosıw 
jolı menen olar ziyanlantırıladı. Bunın’ ushın inokulyat  aldınnan bir qansha kesellengen 
lichinkalardan alıp tayarlanadı. 
Juwmaqlar 
Mikroblı entomopotogen preparatlar tek g’ana ziyankes nasekomalarg’a ta’sir etedi. Olar 
insanlar ushın h’a’m ıssı. qanlı h’aywanlar ushın ullıwma ziyansız esaplanadı. Ha’zirgi uaqıtta 

 
67
tiykarınan bakteriyalar h’a’m zamarrıqlar tiykarında jaratılg’an entomopotogen preparatlar 
qollanılmaqta. 
Sorawlar 
1. Entomopatogen bakterial preparatlardın’ ximiyalıq jol menen islep shıg’arılg’an 
preparatlardan parqı nede? 
2. Entomopagogen bakterial preparatlar degende ne tu’sinesiz? 
3.  Zamarrıqlı entomopatogen preparatlar ne? 
4. Entomopatogen bakteriyalarda islep shıg’arılıwshı toksinli o’nimlerarasında neshe 
komponent ajıratıladı h’a’m qaysılar? 
5. Ekzo h’a’m endotoksnnler ta’sir mexanizmi bir-birinen qanday parıq etedi? 
y. Zamarrıqlı preparatlardın’ nasekomag’a ta’sir mexanizmi qanday keshedi? 
7. Viruslı entomopatogen preparatlardın’ ta’sir mexanizmi qanday? 
 
 
 
 
Biotexnologiyadan russha-qaraqalpaqsha tu’sindirme 
 
Gen – bul bir molekula beloginin’ biologiyalıq sintezine juwapker bolg’an, DNK 
shınshırındag’ı nukleotidler qatarı. 
Genler toplamı yamasa semyası – bul quramalı biologiyalıq protsess izbe-izligin 
basqarıwda qatnasatug’ın, genetikalıq du’zilisi boyınsha derlik bir-birine uqsas bolg’an bir neshe 
genler jıyındısı. 
Gen injeneriyası yamasa genetikalıq injeneriya – bul organizmler genleri yamasa genler 
toplamın insan paydasın (manfaatlarin) go’zlegin h’alda o’zgertiliwine aytıladı. 
Replika – nusqa 
Retardant – (lat.retardatsio - pa’seytiw, irkiliw) o’simliklerdin’ pisip jetilisiw mu’ddetine 
unamsız ta’sir etpey, o’simliktin’ boyg’a o’siwin   ikiwshi zat. Pestitsidlerdin’ (gerbitsidlerdin’) 
biri esaplanadı. 
Replikatsiya – (lat. Replikatsiyu  - burap alıw, burap shıg’arıw, orap qoyıw) DNKnın’ 
baslang’ısh shınjırında DNKnın’ qızlıq shınjırının’ sintezleniwi (DNK molekulalarının’ 
o’zliginen eki eseleniwi). 
Pepton – bul beloklardı shala ıdırawı na’tiyjesinde payda bolg’an o’nim esaplanadı. 
Klon – bul jınıssız ko’beyiw jolı menen bir a’wladdan payda bolg’an tu’r (individ), a’wlad 
yamasa kletkalar toplamı esaplanadı.  
Shtamm – bul bir tu’rge tiyisli bolg’an, biraq ayırım genleri menen bir-birinen 
parıqlanıwshı bakteriya kletkaları o’z aldına shtamm dep ataladı.  
Shtammnın’ klonı – bul h’a’r qanday shtammg’a tiyisli bir dana bakteriyanın’ bo’linip 
ko’beyiwi na’tiyjesinde payda bolg’an kletkalar toplamı. 
Fitontsid – (grekshe fiton-o’simlik, tsido – o’ltiremen) – o’simlik ta’repinen payda 
bolatug’ın gaz ta’rizli biologiyalıq aktiv zatlar bolıp mikroorganizmlerdin’ o’iwin h’a’m 
rawajlanıwın pa’seytedi. 
 
 

 
68
!debiyatlar 
 
1. Biotexnologiya. Printsipı i primenenie. İzd. «Mir» 1o88, 47o s. 
2.   Biotexnologiya v 8-mi knijkax pod redaktsiey Egorova H.S. i Samuilova V.D.M. 
«Vısshaya shkola» 1o87g. 
3.   Shlegel G. Obshaya mikrobiologiya M.İzd. «Mir» 1o72, 41s. 
4. Sheveluxa V. Rost rasteniy i ego regulyatsiya v ontogeneze M. «Kolos» 1oo2, 5o4s.  
5.   Albert Sasson Biotexnologiya «Sversheniya i nadejdı» M. Mir. 1o87, 411s. 
6.   Fermentatsiya  i texnologiya  fermentov  M., 1o88, eeys. 
7. Mazin A. Metodı molekulyarnoy biologii i gennoy injenerii. M. 1oo0, 248s. 
8. Xardi K.  Plazmidı. Metodı. M. «Mir» 1oo0, 2y7s. 
9. Glover D.  Novoe v klonirovanii DNK. Metodı. M.` «Mir», 1o8o, ey8s. 
10. Uotson Dj., Tuz Dj., Kurts D.  Rekombinantnıe DNK.  M.` «Mir» 1o8y, 285s. 
11. Ashmarin İ.P.  Molekulyarnaya biologiya.  L.İzd-vo LGU. 1o77, ey8s. 
12. Shelkunov S.N.  Konstruirovanie gibridnıx molekul DNK.  Novosibirsk.` «Nauka», 1o87, 
1y8s. 
13. Pinaev G.P.   Metodı kultivirovaniya kletok. L.` «Nauka», 1o88,  e1es. 
14. Devidson Dj.N.,  Kon U.E.  Nukleinovıe kislotı. M.` «Mir», 1oy5, 445s. 
15. Glover D.   Klonirovanie DNK.  Metodı.  M.` «Mir», 1o88, 5e8s. 
16. Cherepenko E.İ., Galkin A.İ.   Problema replikatsii DNK i geneticheskie maninulyatsii s 
rasteniyami.  Kiev.` «Naukova Dumka», 1o87, 1y0s. 
17. Villi K.,  Dete V.  Biologiya. M.` «Mir»,  1o74, 822s. 
18. Selskoxozyaystvennaya biotexnologiya.  İzbrannıe rabotı  /Pod red. Sheveluxi  B.C. 
«Evraaziya» 2000, 2y4s. 
19. E.N.Mishustin, V.T.Emtsev.  Mikrobiologiya.  M. 1o87, «Agropromizd»,  ey7s.  
20.    K.D.Davranov.  Mikroblar dunёsi.   T.2002, ToshDAU. 
21. Biryuzova V.İ. Membrannıe strukturı mikroorganizmov. M` 1oo1. 
22. Vaxobov A., İnogamova M. Mikrobiologiya. Tashkent. 2000. 
23. Gariev B.G. Mikrobiologiya. İzd-vo  Mexnat, Tashkent. 1oo0. 
24. Gibbo A., Xarrison V. Osnovı virusologii rasteniy. M.`  Mir. 1o78. 
25. Grim M., Staut U.,Teylor D. Biologiya. M` İzd. Mir 1oo0 tom 1, 2, e. 
26. Gusev M.V., Mineeva L.A. Mikrobiologiya. M` MGU 1o85. 
27. Gromov V.V., Pavlenko G.V. Ekologiya bakteriy. L` İzd. LGU. 1o8o. 24ys. 
28. Jizn mikrobov v ekstermalnıx usloviyax. M` İzd. Mir.1o81. 
29. Zvyagintsev D.G. Pochva i mikroorganizmı. M.1o87. 
30. Knorre E. Jive v projektorax nauki. M.` «Detskaya literatura», 1o8y-15o c. 
31. Koleshko D.İ. Mikrobiologiya. İzd. Vısshaya shkola Minsk. 1o77. 
32. Luriya S.E., Darnev M. Obshaya virusologiya. M` İzd. Mir. 1o82. 
33. Lukovskaya K. Mikrobiologiya s osnovami virusologii. İzd. Prosveshenie. 1o87. 
34. Mishu’stin E.N., Emtsev V.T. Mikrobiologiya. M` İzd. Kolos 1o87. 
35. Mishu’stin E.N. Razvitie ucheniya o tsenozax pochvennıx mikroorganizmov. V sbornike 
Uspexi mikrobiologii 1o82. T.17. 
36. Metodı pochvennoy mikrobiologii i bioximii. (pod redaktsiey prof. D.G.Zvyagintseva) 
M` İzd.MGU 1oo1 e04 s. 
37. Mustakimov G.D. Usimliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. T` Ukituvchi, 
1oo5. 
38. Mishu’stin E.N., Emtsev V.T. Mikrobiologiya. M` İzd. Kolos. 1o78. 
39. Rabotnova İ.L. Obshaya mikrobiologiya. M` İzd. Vneshnyaya shkola 1o8y. 
40. Rukovodstvo k prakticheskim zanyatiyam po mikrobiologii (pod redaktsiey 
N.S.Egorova) M` İzd. MGU 1o8e. 
41. Rabotnova İ.L., İvanova İ.İ. Rost i razvitie mikrobnıx kultur. V sbornike Uspexi 
mikrobiologii M` 1o81.  
42. Shlegel G. Obshaya mikrobiologiya. M` İzd. Mir, 1o87. 
43. Shurikova V.V., Viktorov D.P. Osnovı mikrobiologii i virusologii. Voronej. 1o8o. 
44. Cherkes F.K., Bogoyavlenskaya L.B., Belskaya N.A. Mikrobiologiya. M. Meditsina, 
1o87.-512 s. 
45. Enogamova M. Mikrobiologiya va virusologiya asoslari. T` 1o8e. 
 
 

 
69
Laboratoriyalıq jumıs 
Mikrobiologiyalıq laboratoriya h’a’m onnan paydalanıw ta’rtibi 
 
Jumıstın’ maqseti: Mikrobiologiyalıq laboratoriya bo’lmesinin’ du’zilisi h’a’m onnan 
paydalanıw ta’rtipleri menen tanısıw. 
Kerekli materiallar h’a’m a’sbaplar: Mikroskop, termostat, bakteriotsid lampa, tayar 
boyalg’an preparatlar, h’a’r qıylı kolbalar, pipetkalar. 
Mikrobiologiya pa’ni boyınsha birinshi a’meliy sabaq studentlerdin’ jumıs ta’rtibi h’a’m 
texnika qa’wipsizligi menen tanısıwınan baslanadı. Laboratoriyalıq kabinete studentler jumıs 
islewden aldın to’mendegilerdi orınlawı tiyis. Laboratoriya kabineti taza bolıwı h’a’m a’meliy is 
ushın kerekli bolg’an a’sbap-u’skeneler xalat, bas kiyim, mikroskop, chashki Petri, boyawshı 
zatlar toplamı, bakteriologik petlya, shpateller, h’a’r qıylı pipetkalar, predmet aynası, jabıwshı 
ayna, dizenfektsiya etetug’ın materiallar h’a’m a’sbaplar, paxta, ayna qa’lemi, immersiyalıq 
may, filtr qag’azı, spirtovka, shırpı, probirkalar h’a’m t.b. o’z ornında ekenligin ja’ne bir ma’rte 
tekseriw kerek. A’meliy jumıslardı orınlaw waqtında tınıshlıqtı saqlaw, ko’p ju’re bermew, 
qapını ashıp – jabıw, awqatlanıw, so’ylesiw qadag’an etiledi. Studentlerdin’ qasında 
mikroorganizmlerdin’ morfologiyasın u’yreniw waqtında olardı  sızıp alıwı ushın qasında 
h’a’mme waqıt da’pteri, qa’lemi, ruchkası bolıwı kerek. 
Mikrobiologlar tiykarınan mikroorganizmlerdin’ million osobınan turıwshı kulturalar 
menen jumıs isleydi. Bir mikroorganizm tu’rinen quralg’an kultura taza, al eki h’a’tte onnan 
ko’p tu’rden quralg’an kulturalar aralasqan kulturalar dep ataladı.   Mikrobiologik a’meliyatta 
ko’binese taza kulturalar paydalanıladı. Laboratoriya bo’lmesinde ondag’ı zatlarda, h’awada 
ko’p sanlı h’a’r tu’rli mikroorganizmlerdin’ bolıwın esapqa alg’an h’alda kulturalardın’ 
tazalıg’ın saqlawg’a u’lken itibar beriw kerek. 
Mikrobiologiyalıq a’meliy jumıs ushın o’z aldına ta’biyg’ıy jarıq tu’setug’ın bo’lme 
bolıwı kerek. Laboratoriya bo’lmelerindegi stollardın’ u’stin’gi beti jen’il juwılatug’ın 
plastmassalar yamasa linoleum menen qaplang’an, al bo’lme diywalları 170 sm biyiklikte ashıq 
rendegi boyawlar menen boyalg’an bolıwı kerek. 
Mikrobiologik analizler o’tkeriletug’ın bo’lme h’a’r qıylı a’sbap – u’skenelerdi, ıdıslardı, 
reaktivlerdi saqlaw ushın shkaflar, elektr energiyası h’a’m gaz benen ta’miyinleniwi sha’rt. 
Tiykarg’ı laboratoriyalıq bo’lmeden basqa kulturalardı saqlaw ushın bo’lme, avtoklav, 
qurg’atıw shkafları, boks, xolodilnik, a’sbaplardı juwatıg’ın bo’lmeler menen ta’miyinleniwi 
sha’rt. Boks – bul kishi izolyatsiyalang’an bo’lmeden turıwshı h’a’m mikroorganizmlerdi qayta 
egiw ushın xızmet qıladı. Boksta tiykarınan stol, stul, gaz garelkası yamasa spirtovka h’a’m 
bakteriotsid lampa bolıwı kerek. 
Mikrobiologik laboratoriyanı jumısqa tayarlaw. Mikrobiologiyalıq laboratoriya bo’lmesi 
taza h’a’m kerekli zatlardan basqa zıyat zatlar turmawı kerek. Laboratoriya xanasında barqulla 
sterillingen jag’daydı saqlap turıw qıyın, sonlıqtan mikroorganizmlerdi joq etiw maqsetinde h’a’r 
qıylı dezinfektsiyalaw usılları qollanıladı. Dezinfektsiya so’zi – zıyansızlandırıw yag’nıy juqpalı 
keselliklerdin’ qozdırıwshıların joq etiw degendi bildiredi. Biraq dezinfektsiyalawda tek g’ana 
patogen mikroorganizmler emes sonın’ menen birge saprofit bakteriyalarda o’ledi. 
Dezinfektsiyalawshı eritpeler retinde ko’binese 2-3%-li soda (bikarbonatnatriy) eritpesi, 3 – 5% - 
li fenol yamasa lizol aralaspası, 0,5 – 3%-li xloraminnin’ suwlı aralaspası qollanıladı. 
Laboratoriya xanasın 30 – 60 minut dawamında taza h’awada shamallatıw jaqsı na’tiyje 
beredi. Dezinfektsiyalawdın’ en’ isenimli usılı bul 200 – 400 nm tolqın uzınlıg’ındag’ı ultrafiolet 
nurlar menen nurlandırıw esaplanadı. Ultrafiolet nurlandırıw deregi retinde bakteriotsid lampalar 
qollanıladı. 
Laboratoriyalıq  ıdıslardı qayta islew. Mikrobiologiyalıq a’meliyatta qollanılatug’ın 
ıdıslar taza, sterillengen bolıwı sha’rt. A’meliy jumıslar islenip bolg’annan son’ qollanılg’an 
a’sbaplar dezinfektsiya suyıqlıg’ı quyılg’an ıdısqa salınıp juwıladı. Patas ıdıslardı tazalaw ushın 
arnawlı ximikatlar paydalanıladı. Bunday suyıqlıqlarg’a xromlı aralaspa, 0,5 – 3%-li xloramin, 
5%-li fenol eritpelerin h’a’m t.b. ko’rsetiwge boladı. Metal a’sbaplar (iyne, petlya, pentset h’a’m 

 
70
t.b.) a’meliy jumıs waqtında h’a’r saparı azıqlıq ortalıqqa tiygizgennen son’ spirtovka jalınında 
fiksatsiya (ku’ydiriledi) etiledi. A’meliy jumıs waqtında isletilgen ıdıslar (chashki Petriler, 
probirkalar, pipetkalar) dezinfektsiya etiletug’ın suyıqlıqta juwılıp, vodoprovod h’a’m 
distilengen suwda shayılg’annan son’ avtoklavta sterilizatsiya etiledi. Bul avtoklavta 0,5 atm 
basıda 30 minut dawamında o’tkeriledi. Mikroorganizmler egiletug’ın bo’lmege egisten aldın 30 
minut dawamında bakteriotsid lampa qoyıladı. Ol egis o’tkeriletug’ın bo’lmedegi mikrofloranı 
joq etiw maqsetinde isletiledi. Xromlı aralaspa to’mendegishe tayarlanadı. 150 ml 
kontsentratsiyalı ku’kirt kislotasına 25 g maydalang’an bixromat kaliy qosıladı. Bug’anda ıdıslar 
30 – 40 minut dawamında salınadı, son’ vodoprovod suwında keyin distilengen suwda juwıladı. 
Pipetkalar menen jumıs islegende onnan suyıqlıqtı awız benen tartıwg’a bolmaydı, al 
o’zinin’ arnawlı rezina ballonı menen tartıw kerek. Qa’legen shiyshe ıdıstı juwg’annan keyin 
sıpırıwg’a bolmaydı, al onı bo’lme temperaturasında keptiriw yamasa kurg’atıw (sushilnıy) 
shkaflarında 105°S temperaturada keptiriledi.