MİNİstrliGİ qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

 
L E K 5s İ Ya  № a’g’ 
 Gen injenerligi tiykarları  
 Jobası` 
1. Gen injenerligi. 
2.  Bakteriya klonları h’a’m shtammların alıw. 
3.  Transformatsiya va transduktsiya xa’diysesi. 
4.  Transpozonlar xaqqında tu’sinik. 
5.  Plazmidler, restriktazalar. 
6.  Juwmaqlar. 
1. Gen injenerligi.  Biologiyada jan’a bag’dar - gen injenerliginin’ payda bolıwı 1o72-jılı 
Berg laboratoriyasında DNKnın’ rekombinant molekulası sintez etiliwi menen baylanıslı. Ullı 
biologlar A.A.Baev, A.N.Belozerskiy, Eyveri, G.Gamov, K.Koran, F.Jakob, J.Mono, Bekvist, 
G.A.Ovchinnikov, A.S Spirin, R.V.Petrov h’a’m basqalar ta’repinen genlerdi ajratıw, o’simlik, 
bakteriya h’a’m h’ayvon organizmlerinen DNK alıw, genetik kodtın’ oqılıwı, prokariotlar 
genlerinin’ ekspressiyası mexanizmının’ ashılıwı  sıyaqlı juısları gen injenerliginin’ 
rawajlanıwında u’lken a’h’miyetke iye boldı.  Gen injenerligi - genler u’stinde h’a’r qıylı 
protseduralar o’tkeriw, olardı tolıq u’yreniw tiykarında~ funktsional bo’limlerge bo’liw, kerekli 
ornının kesiw, kerek bolmag’an bo’limin alıp taslaw, kerekli bo’limlerin basqa genlerden yaki 
sintez jolı menen alıp jalg’aw h’a’m usı usılda tayarlang’an gibrid yaki rekombinant gendi belgili 
organizmge kirgizip (mısalı, adamnın’ insulin genin mikrob kletkag’a yaki tıshqannın’ o’siw 
gormonının’ genin alaman tıshqang’a za’rur turlerdi yamasa preparatlardı sintez qılıw h’a’m t.b. 
ideyalar h’a’m texnologiyalardın’ jıyındısı bolıp tabıladı. 
Genetikalıq injeneriyanın’ izertlew obektleri viruslar, bakteriyalar, zamarrıqlar, h’aywan 
h’a’m o’simliklerdin’ kletkaları esaplanadı. Bul tiri organizmlerdin’ (mabjudotlar) DNK 
molekulası kletkanın’ basqa zatlarınan tazalanıp alıng’annan keyin olar arasındag’ı materiallıq 
(moddiy) parıq jog’aladı. Tazalang’an DNK molekulası enzimler qatnasında (vositasida) 
spetsifikalıq bo’leklerge ıdırawı h’a’m qaytadan bul bo’lekler jalg’awshı enzim qatnasında 
talapqa say ta’rizde jalg’anıwı mu’mkin.  Ha’zirgi zaman genetikalıq injeneriyası usılları 
ja’rdeminde probirkada h’a’r qanday DNK molekulası bo’legin ko’beytiriw, yamasa DNK 
shınjırındag’ı qa’legen nukleotidti basqası menen almastırıw mu’mkin.  
Tiri organizmler na’sillik xabardı jasalma jol menen belgili maqsetke muwapıq o’zgertiw 
qubılısı genetik injenerlik iliminin’ tiykarg’ı ustqurması esaplanadı. Genetik injenerlik kletka, 
xromosoma h’a’m gen da’rejesinde a’melge asırıladı. 
Kletka da’rejesindegi genetik injenerlik eki kletkanı o’zara qosıw jolı menen iske asırıladı. 
Xromosoma da’rejesindegi genetik injenerlik kletka yadrosına qosımsha xromosomalar kirgiziw 
arqalı a’melge asırıladı.  
Gen da’rejesindegi genetikalıq injeneriya yamasa gen injenerligi en’ quramalı bolıp, 
to’mendegi basqıshlar tiykarında a’melge asırıladı`  
1. №ımbatlı xojalıq a’h’miyeti ka’sb etetug’ın gen funktsiyası arqalı izlep tawıladı, ajıratıp 
alınadı, klonlanadı h’a’m du’zilisi u’yreniledi. 
2. Ajıratıp alıng’an gen xromosomada DNKsı menen rekombinatsiyalanıwshı bir fag 
genomı, transpozan yaki plazmid DNK menen biriktirilip vektor konstruktsiya jaratıladı.       
3. Vektor konstruktsiya transformatsiya usılı menen kletkag’a kiritiledi h’a’m transgen 
kletka alınadı. Transgen kletkadan jasalma ra’wishte jetisken o’simlik o’siriledi. Usı usıldan 
paydalanıp o’simlik, h’aywan h’a’m mikroorganizmler kletkalarınan transgen formalar alıw 
mu’mkin. Gen injenerligi biotexnologiyasının’ jetiskenlikleri sanaat ko’leminde h’a’m awıl 
xojalıg’ında ken’nen qollanılmaqta.  
 Antibiotikler, aminokislotalar, vitaminler h’a’m gormonlar islep  shıg’arılmaqta, na’sildar 
qaramal klonları jaratılmaqta, topıraqta h’a’m suwda za’h’a’rli pestitsid qaldıqların 
parshalaytug’ın mikroorganizmlerdi transgen shtammaları alınbaqta, atmosfera azotını 
o’zlestiriwshi mikroorganizmler genler tiykarında topıraqtı azotlı to’ginler menen bayıtıw 
mashqalası sheshilmekte, zıyanlı nasekomalarg’a h’a’m  patogen mikroorganizmlarge shıdamlı, 
ekologiyalıq teppe-ten’likti saqlawshı transgen o’simlik sortları jetistirilmekte, irsiy keselliklerge 

 
48
tez diagnoz qoyıw  ushın diagnostika ml ar tayarlanbaqta, sonday aq  gen terapiya 
takomillashtirilmoqta. 
2.  Bakteriya klonları h’a’m shtammların alıw. Bakteriya klonları h’a’m shtammlardı 
alıw qa’dim zamanlarda aq insan o’mirinin’  protsessleri tiykarında an’sız ra’wishte su’tten 
qatıqtın’, biydaydan biza h’a’m qamır drojjı h’a’mde miywe sharbatınan sharap yaki sirke 
tayarlaw texnologiyasınan paydalang’an. Biraq bul o’nimler  mikroblar yaki bakteriyalar 
qatnasında payda bolatug’ının bilmegen. 
Tanıqlı frantsuz alımı Lui Paster ta’repinen pasterizatsiya usılının’ jaratılıwı (su’t yaki 
miywe sogının’ 100 -50°S qızdırıw jolı menen  olardı ashıtıw protsessinen azat qılıw 
pasterizatsiya dep ataladı.) biotexnologiyada mikroorganizmlerden an’lı ra’wishte paydalanıwg’a 
tiykar saldı. Paster o’zinin’ keyingi ta’jriybelerin bakteriyalardı klonlawg’a bag’ıshladı 
Bakteriyalardı klonlaw to’mendegishe a’melge asırıladı.  
Jasalma suyıqlıq azıqlıqta o’sip atırg’an bakteriya steril sharayıtta agar-agar  zatları menen  
aralastırılg’an qattı jasalma azıqlıq betine o’tkiziledi. №attı agar-agar betine tu’sken h’a’r bir 
bakteriya kletkası izbe-iz bo’line baslaydı. Na’tiyjede, bir ana kletkadan payda bolg’an 
bakteriyalar a’wladının’ koloniyası payda boladı h’a’m bul koloniya klon dep ataladı. Klon 
quramındag’ı h’a’r bir kletka barlıq na’sillik qa’siyetleri jag’ınan ana kletkag’a uqsas boladı. 
Klonnan ajıratıp alıng’an h’a’r bir kletka bo’lingende na’sillik belgileri o’zgermesten, a’wlad 
kletkag’a o’tedi. 
Biotexnologiya protsessinde tek maqsetke muwapıq qa’siyetlerge iye bolg’an bakteriya 
klonları tan’lap alınıp, ko’beytiriledi o’stiriledi h’a’m isletiledi. 
İnsaniyattın’ X8X a’sir ortalarına deyin bakteriyalar plastik o’zgeriwshen’, yag’nıy na’sil 
quwıwshılıq belgileri bolmaydı, dep esaplap kelingen. L.Paster bakteriyalardın’ h’a’r qıylılıg’ın, 
olarda na’sil quwıwshılıqtın’  barlıg’ın h’a’m olardın’ qa’siyetleri na’sillik belgilerine tolıq 
baylanıslılıg’ın, bakteriyalardı klonlaw usılın ashılıwı menen birinshi ma’rtebe ko’rsetip berdi. 
Tabiyatdag’ı bar mikroorganizmler maqsetke h’a’mme waqıttada  mas kelebermeydi. 
İzertlewshiler belgili na’sillik belgige iye bolg’an bakteriya 10 shtammları (shtamm - na’sli 
o’zgergen klon) h’a’r qıylılıg’ın mutagen zatlarını qollaw na’tiyjesinde ko’beytiriledi, klonlaw 
arqalı selektsiya qıladılar. 
Bakteriya yaki zamarrıqlar na’sil quwıwshılıg’ının’ mutatsion o’zgeriwi olardın’ 
biologiyalıq qa’siyetlerini o’zgeriwge alıp keledi. Bunın’ sebebi, kletkada keship atırg’an 
bioximiyalıq protsessler h’a’r bir basqıshtı bo’lek genlar ta’repinen basqarılıwındadur. Eger 
genlerdin’ nukleotidler izbe-izligi sırtqı qolaysız faktorlar ta’sirinde o’zgerse, bul genler sintez 
qılıp atırg’an fermentlerdin’ aktivivligi de o’zgeredi. 
Mutatsion protsess mutagen zatlardı yaki rengen h’a’m ultrafiolet nurlar ta’sirinde bir 
neshe ju’zlep ma’rte asıwı mu’mkin. Klonlaw usılı menen mutant shtammlardın’ maqsetke 
muwapıqları selektsiya qılınadı h’a’m biotexnologiyalıq maqsetlerde paydalanıladı. Son’g’ı 
jıllarda gen injenerligi usılı menen qa’legen  gennin’ qa’legen nukleotidin almastırıw 
biotexnologiyası islep shıg’ıldı. Ha’zirgi ku’nde bul usıl rawajlantırılmaqta. Bul usıl 
jo’neltirilgen mutatsiya dep ataladı. 
3. Transformatsiya h’a’m transduktsiya h’a’diysesi. Transformatsiya xa’diysesinin’ 
ashılıwı gen injenerligi biotexnologiyasında jan’a bir eranı baslap berdi. Bul h’a’diyse 1o28-jıl 
F.Griffit ta’repinen ashılg’an. Transformatsiya protsessi to’mendegishe ta’rip beriw mu’mkin. 
Belgili sharayıtta bir organizm na’sillik molekulası h’a’r qanday bo’leginin’ ekinshi 
organizmnin’ na’sillik molekulasının’ quramına birigiw h’a’diysesine transformatsiya dep 
ataladı. Gen injenerligi usılı menen organizmnin’ na’sillik belgilerin o’zgertiriwde 
transformatsiya ken’ qollanıladı. 
Griffitt transformatsiya protsessini o’z ta’jriybesinde to’mendegishe  ta’ripleydi. Patogen 
pnevmokok bakteriyası (S shtamm) menen zıyanlang’an tıshqan o’ledi. usı bakteriyanın’ patogen 
bolmag’an shtammı (4 shtamm) menen zıyanlang’an tıshqan h’a’m qızdırıw jolı menen 
o’ltirilgen bakgeriyanın’ patogen shtammı menen zıyanlang’an tıshqan tiri qaladı. O’ltirilgen S 
shtammı tiri 4-shtammı menen aralastırılıp tıshqang’a jiberilgende tıshqan o’lgen. Onın’ qanında 
S-shtammı tawılg’an. Bunnan ko’rinip turg’anınday, o’ltirilgen S-shtammı na’sillik 
molekulasındag’ı kesellik shaqırıwshı gen tiri 4-shtammının’ na’sillik belgileri quramına o’tgen 
h’a’m onın’ na’sillik belgileri S-shtammına ta’n o’zgertirilgen, yag’nıy transformatsiya 
qılıng’an. Transformatsiya h’a’diysesi bakteriya h’a’m olardın’ faglar ortasında payda boladı. 
Arnalg’an du’ziliske iye bolg’an DNK bo’leginin’ xromosoma menen birigiw h’a’m onnan 
ajıralıp shıg’ıw protsessi transduktsiya dep ataladı. 
Transduktsiya A№Sh alımı Lvov ta’repinen 1o5e-jılda ashılg’an. Bulashılıwg’a shekem 
bakteriya kletkasına faglar (viruslardın’ bakteriya kletkasındag’ı ko’beyetug’ın tu’ri kirgende 

 
49
olardın’ kletkada kobeyiwi aqıbetinde bakteriya jarılıp o’liwi belgili edi. Fag penen zıyanlang’an 
bakteriya koloniyası jog’aladı, yag’nıy lizis boladı. Usı sebepli bul protsess faglardın’ litik 
reaktsiyası dep ataladı. Lizis payıtında fag benen zıyanlang’an bakteriya kletkalarının’ ayırımları 
apatdan qutılıp qalıwı baqlang’an. Bunday kletka ishine tu’sken fagtin’ na’sillik molekulası 
bakteriya xromosomasının’  arnalg’an nukleotidleri izbe-izligin kesip, birigiwi na’tiyjesinde 
aktiv h’alatdan ko’beye almaytug’ın, yag’nıy bakteriyanı lizis qıla almaytug’ın aktiv emes 
profag h’alatına o’tedi. Bunın’ na’tiyjesinde bakteriya kletkası apattan qutıladı. Apattan qutılg’an 
bakteriya lizogen bakteriya, bu protsess bolsa lizogen reaktsiyası dep ataladı. Lizogen 
bakteriyadan spontan ra’wishte, yag’nıy o’z-o’zinan yaki fizikalıq-ximiyalıq ta’sirler 
na’tiyjesinde fag na’sillik molekulası ajıralıp shıg’ıp, ortalıqtag’ı basqa bakteriyalardı 
zıyanlantıradı h’a’m aqırında, olardı o’tiredi yaki ayırım h’allarda bakteriya xromosoması menen 
birigip profag h’alatına o’tedi. Transduktsiya protsessinde E.col8 bakteriya xromosoması 1 fag 
na’sillik molekulaları o’zara baylanısıwı yaki rekombinatsiyalanıwı molekulyar jag’ınan 
to’mendegishe keshedi. Biraq usını aytıp o’tiw kerek, fag transduktsiyası barqulla bul da’rejede 
anıq, a’melge aspaydı. Profag h’alatında Ya, fag bakteriya genomınan ayırım genlerdi h’a’tte q 
ta struktura gen h’a’m promotordan ibarat laktoza operonini (operon - o’zara baylanıslı h’alatda 
transkriptsiyalanıwshı h’a’m regulyator element ja’rdeminde kontrol  qılınıwshı genlar izbe-
izligi biriktirilgen h’alda ajıralıwı  baqlang’an. Bunday rekombinant X fag benen E.col8  din’ lac 
shtammı, yag’nıy laktozanı parshalawshı geni mutatsiya na’tiyjesinde islemeytug’ın shtammı 
zıyanlantırılsa, transduktsiya na’tiyjesinde lac shtamm lizogen lac
+
 shtammga aylanadı. Demek 
fag lac
+
 shtammdan laktoza parshalawshı operonni lac-shtammga transduktsiya qıladı. 
Fag na’sillik molekulasında bakteriya xromosomasını nukleotidler izbe-izligin  anıq, tanıp 
jabısqaq ushlar payda qılıp,kesiwshi) integraza  fermentinin’ genleri bar. Usı ferment 
ja’rdeminde  fag na’sillik molekulası bakteriya xromosomasına ornalasadı h’a’m DNK-ligaza 
fermenti ja’rdeminde onın’ quramlıq bo’limi sıpatında tola birigedi. 
  4. Transpozonlar h’aqqında tu’sinik. Ko’ship ju’riwshi genetikalıq elementler-
transpozonlardı o’simlik organizminde A№Sh alımı Barbara Mak Klintok, mikroorganizmlerde 
A№Sh alımı Axmad Buxoriy h’a’m nasekomalarda Rossiya alımı Georgiy Georgiev ashqan. 
Ko’ship ju’riwshi genetikalıq elementler bul waqıtta transpozitsion elementler yaki 
transpozonlar dep te ataladı. Transpozonlar h’a’r qıylı strukturag’a iye bolsalarda, barlıq 
transtyuzon molekulalardın’ eki shetinde arnalg’an nukleotidler (izchildigi,) oraylıq bo’limde 
bolsa DNK molekulasının’ belgilengen jayında jabısqaq ushlar payda etip tegis emes kesiwshi 
transpozaza fermentini sintez qılıwshı gen bar. Transpozaza fermenti kletkadag’ı DNK 
molekulasını jabısqaq ushlar payda qılıp kesedi h’a’m sol waqıtta  transpozon ushlarına 
qawıstırıladı. Payda bolg’an xromosoma DNKsı h’a’m transpozon DNK sınan ibarat qosılma 
kletka DNK bo’leklerini  baqlawshı ferment ligaza ta’sirinde o’zara baylanadı. 
Transpozonlardın’ kletka DNK sına integratsiyası to’mendegishe a’melge asadı. Transpozonlar 
xromosomada o’z  ornın o’zgertkende na’sillikte o’zgeredi. !detde, jasaw ortalıg’ı keskin 
o’zgergende transpozonlardın’ ko’ship ju’riwi artadı.  
Sol sebepli ko’ship ju’riwshi genetikalıq elementler qatnasında gen injenerligine 
tiykarlang’an ko’plegen biotexnologiyalıq protsessler jaratılg’an. 
5. Plazmidler, restriktazalar. Bakteriya h’a’m to’men eukariot organizmler kletkalarda 
tiykarg’ı  xromosomadan sırtta, kishkene o’lshemge iye bolg’an qalqan sıyaqlı yaki sızıq sıyaqlı 
strukturag’a iye bolg’an qosımshalar xromosomalar barlıg’ın bul mini-xromosomalar plazmidler 
dep ataladı. Plazmid DNK ası ko’bi menen e-10 deyin genlerdi o’zinde saqlaydı. Bul genler, 
tiykarınan antibiotik yaki za’h’a’rli toksinlerdi parshalawshı fermentlerdin’ sintezine juwapker. 
Sol sebepli plazmidler bakteriya, ashıtqı h’a’m zamarıqlar antibiotik h’a’m za’h’a’rli toksinlerge 
shıdamlılıg’ın ta’miynleydi. Plazmidtin’ antibiotik parshalawshı genleri bir plazmidten 
ekinshisine transpozonlar menen birikken h’alda h’a’m ko’ship ju’re aladı. Bul molekulyar 
protsess kesel shaqırıwshı mikroblardın’ antibiotiklerge shıdamlılıg’ın ju’da’ asıradı. Plazmidler 
o’z qa’siyetlerine ko’re ekige bo’linedi. Birinshisi transpozon yaki bakteriofag na’sillik mo-
lekulası  sıyaqlı kletka tiykarg’ı xromosomanın’ arnalg’an DNK izbe-izligin kesip, 
rekombinatsiya bola alatug’ın plazmidler. Bunday rekombinatsiyalanıwshı plazmidler 
transmissibl, yag’nıy na’silden-na’silge o’tiwshi plazmidler dep ataladı. Transmissibl plazmid 
tiykarg’ı  xromosomag’a birikkennen keyin o’z g’a’rezsizligin jog’altadı. Tiykarg’ı 
xromosomadan g’a’rezsiz ra’wishte o’z-o’zini replikatsiya qıla almaydı. Aynı payıtda bunday 
plazmidlerde jaylasqan genler  tiykarg’ı xromosomada o’z xızmetin bejeredi. Kletka bo’lingende 
rekombinatsiyalanıwshı plazmid genleri tiykarg’ı xromosoma genleri birikken h’alda na’silden-
na’silge beriledi. Ekinshi turdegi plazmidler avtonom h’alda replikatsiyalanıwshı plazmidler dep 
ataladı. Bunday plazmidler tiykarg’ı xromosomag’a birige almaydı,  tiykarg’ı xromosomalardan 

 
50
g’a’rezsiz ra’wishte o’z-o’zini replikatsiya jolı menen onlap h’a’m h’a’tte ju’zlep ma’rte 
ko’beytire aladı. Avtonom plazmidler bakteriya yaki zamarıq kletkaları bo’lingende qız 
kletkaları arasında birden bolg’an ra’wishte taqsımlanadı. Usının’ menen birge avtonom plazmid 
bir kletkadan ekinshisine kletka qabıg’ı h’a’m membranasının’ tesiklerinen o’te aladı. Tabiyatda 
birar mikroorganizm kletkasına sırttan jat genetikalıq material kirse,  ol darxal  kletka nukleaza 
fermentleri arqalı ıdıratıp taslanadı. 
DNK molekulasını mayda bo’leklerge bo’liwshi fermentler endonukleazalar yaki 
restriktazalar dep ataladı. Ha’r bir restriktaza (gurt) yaki ko’plew arnalg’an nukleotid jupların 
tan’lap alıp baylanadı h’a’m DNK molekulasını kesedi. Ayırım restriktazalar DNK qos shınjırın 
qıyshı sıyaqlı sharta eki bo’lekke bo’ledi. Bunday restriktazalarg’a Al7 8, D4a 8, Hae 888, Hpa 
8, Eco4 V, H8nc 88, Pv7 J8, 4sa 8, Sea 8, Sma 8 h’a’m basqaların mısal qılıp keltiriw mu’mkin. 
Usının’ menen birge qos shınjırı DNK molekulasını jabısqaq " ushlar payda qılıp kesiwshi 
restriktazalar da bar (Aa5 88, Asc 888, Ara 8, Bam H8, Eco48, H8nd 888 h’a’m basqalar). Bul 
restriktazalar funktsiyası jag’ınan transpozazag’a uqsaslıg’ı ko’rinip turıptı. Sonın’ ushın da bul 
restriktazalar payda qılg’an  jabısqaq " ushlardan paydalanıp, h’a’r qıylı DNK bo’leklerini bir - 
birine baylaw an’satlasadı. Mine usınday qa’siyetleri sebepli bul tu’r restriktazalar gen 
nijenerliginde ken’ qollanıladı. Ha’zirgi ku’nge deyin 500 den artıq h’a’r qıylı restriktazalar 
tazalanıp alıng’an h’a’m u’yrenilgen. 
!dette, mikroorganizm  na’sillik   xromosoması bir neshe million nukleotid jupları izbe-
izliginen ibarat. O’simlik yaki h’aywan genomı bir neshe ju’z millionnan 1 milliardg’a deyin 
nukleotid jupları izbe-izliginen du’zilgen. Bunday ullı molekulanı joqarıda atap o’tilgen h’a’r 
qıylı restriktsion endonukleazalardan paydalanıp, ko’p bo’leklerge bo’liw mu’mkin. 
Endonukleaza qatnasında parshalang’an DNK bo’lekleri elektroporez maslamasında arnalg’an 
molekulyar "elek" tesiklerinen joqarı kushtegi elektr maydanı ta’sirinde molekulanın’ zaryadı 
h’a’m o’lshemine qaray ajıratıladı. DNK bo’legi arnalg’an boyaw menen boyaw na’tiyjesinde 
ultrafiolet nurları ja’rdeminde  a’piwayı ko’z  benen ko’riledi. DNK nın’ mayda bo’leklerge 
elektr maydanında gel  qabaqlarınan u’lken bo’leklerge salıstırg’anda tez h’a’reket  qılg’anı 
ushın   olardın’ starttan basıp o’tken aralıqtı o’lshep DNK bo’leginin’ u’lken-kishiligi anıqlanadı. 
Elektroforez maslamasında bir-birinen tek bir nukleotid kem yaki ko’pligi menen parıqlanıwshı 
DNK bo’legini ajıratıw mu’mkin. Restriktsion endonukleaza fermentlerinin’ ashılıwı h’a’m 
elektrodrorez maslamasında DNK bo’leklerin o’te anıqlıq benen bir-birnen ajıratıwdın’ 
rawajlandırılıwı gigant DNK molekulasında qa’legen DNK bo’legini ajıratıp alıw imkaniyatın 
beredi.   
y. Juwmaqlar. Ulıwma aytqanda gen injenerligi usılları tiykarında transgen o’simlik
 H
’
A
’
M
 
h’aywanlar alıw mu’mkin. Bul usıl menen qımbatlı xojalıq a’h’miyetine iye bolg’an bir qatar 
o’simlikler h’a’m na’sildar qaramal klonların jaratıw mu’mkin. Gen injenerligi 
biotexnologiyasının’ materiallıq tiykarlarına bakteriyalardın’ klonlaw, transformatsiya h’a’m 
transduktsiya protsessleri, transpozonlar, plazmidler h’a’m restriktsion endonukleaza 
fermentlerini tolıq fundamental tiykarların u’yreniw kiredi. Joqarıda aytıp o’tilgen biologiyalıq 
aktiv zatlar gen injenerligi biotexnologiyasının’ a’meliy protsesslerinde ju’da’ qımbatlı faktor 
esaplanadı. 
SORAWLAR: 
1.  Gen h’a’m kletka injenerligi a’h’miyeti h’a’m tiykarg’ı wazıypaları ne? 
2. Gen kletka h’a’m xromosoma da’rejesindegi gen injenerliginin’ parqı nede? 
3.  Klon dep nege aytıladı? 
4.  Shtammnın’ klonnan parqı tu’sindirip berin’? 
5.  Transpozonlar ne? 
6.  Transpozon molekulalarının’  kletka na’silligine ta’sirini tu’sindirip berin’? 
7.  Plazmidlerdin’  tiykarg’ı wazıypasın aytıp berin’? 
8.  Tiykarg’ı xromosoma menen rekombinatsiya bola alatug’ın rekombinatsiya bola 
almaytug’ın plazmidlerdi kletka na’silligine ta’sirini ximiyalıq jaqtan salıstırın’? 
9. Restriktsion endonukleazalar h’aqqında tu’sinik berin’? 
 
L E K 5s İ Ya  № a’n’ 
O’simlikshilikte  gen injenerligi. 
Jobası` 
1. O’simlikler gen injenerligi ushın vektorlar. 
2. Xloroplast, mitoxondriya DNK  lardan vektorlar jaratıwda paydalanıw. 
3. O’simlik kletkasına tuwrıdan tuwrı genlerdi o’tkiziw usılları. 
4. Juwmaqlar. 

 
51
1. O’simlikler gen injenerligi ushın vektorlar. O’simliktin’ to’men temperatura, 
qurg’aqshılıq, topıraqtın’ shorlıg’ı, sırtqı stress ta’sirler, zıyankeslerdin’, gerbitsid h’a’m 
pestitsidlar, tu’rli keselliklerge shıdamlılıq, tez piserlik qa’siyetlerine iye bolıwı maqsetke 
muwapıq boladı. Bunın’ ushın  usı qa’siyetlerge tiyisli genlerdi klonlap olardı o’simliklerdin’ 
kletkasına kirgiziw h’a’m olardın’ ekspressiyasın a’melge asırıw, transformatsiyalang’an 
kletkalardı tan’law h’a’m kiritilgen qa’siyetlerinin’ na’silden na’silge beriliwin ta’miyinlewde 
evolyutsiya na’tiyjesinde payda bolg’an topıraq bakteriyalarının’ ta’biyg’ıy vektorlarınan 
paydalanıw joqarıdag’ı ta’shwishlerdi  sheshiwde a’h’miyetli rol oynaydı. 
58-plazmidler tiykarındag’ı vektorlar. Agrobakteriy gruppasına kiriwshi   bakteriyalardın’ 
bazıları o’simliklerdi ziyanlap (za’h’a’rlep), isik shaqırıw qa’siyetine iye. İsikler 
differentsiyalanbag’an kletkalardan quralg’an bolıp zıyanlang’an orında intensiv bo’linedi h’a’m 
o’sedi. Derlik barlıq eki u’lesli o’simlikler bul bakteriyalarg’a ta’sirshen’ esaplanadı. O’simlik 
kletkası zıyanlang’annan son’ opinaminokislotasın sintez qılıp, onı bakteriya azot h’a’m uglevod 
deregi sıpatında paydalana baslaydı. 
İsik  shaqırıwshı  plazmidler  58-plazmid  (57mo4   8nd7c8ng – isiktin’ payda bolıwın 
baslawshı) dep  ataladı. Ol qalqan sıyaqlı molekula bolıp, o’lshemi  shama menen 200 kb. 
Bakteriya kletkasında avtonom replikatsiyalanadı. 
Genetikalıq izleniwlerdin’ ko’rsetiwinshe, plazmidtin’ 58-bo’legi infektsiya payıtında 
xromosomag’a ornalasıp isik shaqıradı, 58-bo’leginde menshik promotorı menen 
regulyatsiyalanıwshı 7 genler jaylasqan. Bul genler opin sintezine h’a’m differentsirovkanının’ 
jog’alıwına juwapker esaplanadı. 
58-plazmidinin’ biologiyalıq qa’siyetleri genlerdi ko’shirip o’tkiziliwinde vektor sıpatında 
paydalanıw imkanın beredi. Bul plazmid xromosoma quramına ornalasıp, replikatsiyalanadı 
h’a’m ayırım bo’limi translyatsiyalanıp belok sintez qıladı. 
Aralıq h’a’m binar vektorlar. Jat genlerdi o’simlik kletkasına kiritiwdin’  usıllarının’ biri 
bul aralıq vektorlardan paydalanıw esaplanadı. Bunda aldın T-DNK restriktazalar ja’rdeminde 
kesip alınadı h’a’m klonlanatug’ın vektor E.col8 (ma’selen pB4-qg’g’) quramına kiritilip  
ko’beytiriledi h’a’m T-bo’legi ishine jat gendi ornatıp ja’ne ko’beytiriledi. Son’ payda bolg’an 
rekombinant plazmidti T-plazmid tutıwshı A.57mefac8ence kletkasına kirgiziledi, ekilemshi 
krossengover na’tiyjesinde jat gen tutıwshı rekombinant plazmidtin’ T-DNK gomologiyalıq 
bo’legi 58-plazmidtegi normal T-DNK ornına jaylasadı. Aqırında, quramında jat genli 58-
plazmid tutıwshı bakteriya menen o’simlik zıyanlantırıladı, na’tiyjede jat gen kiritilgen T-bo’legi 
bolg’an isik kletkaları alınadı. 
O’simliklerdin’ DNK tutıwshı virusları tiykarındag’ı vektorlar. Fitoviruslar tiykarınan 
genetikalıq xabar tasıwshısı  sıpatında RNK tutadı. Tek g’ana a’-g’O’ viruslarda g’ana  DNK 
tutıwshılırg’a kiredi. Usı viruslardan rekombinant DNK lar texnologiyasında h’a’m genlerdi 
o’simliklerge o’tkiziwde vektor sıpatında paydalanıw mu’mkin. Bul maqsette atanaq gu’lliler 
(butguldoshlar) semeystvosına kiriwshi o’simliklerdi zıyanlawshı gu’l kapusta mozaikasi virusı 
SaMV dan (ca7l8flove4 moza8c v847s) paydalanıw mu’mkin. Bul virus bo’leksheleri diametri 
shama menen 50 nm bolıp, uzınlıg’ı h’ kb bolg’an qalqan sıyaqlı DNK g’a iye. CaMV genomı 
kishkene o’lshemi 8n v854o virus DNK sı menen o’simlik japırag’ına  ısqalap zıyanlaw jolı 
arqalı kletkag’a kirgiziw imkanın beredi. Bir neshe kletkanı  zıyanlaw jolı menen pu’tkil bir 
o’simliktin’ zıyanlanıwına erisiw mu’mkin. CaMV DNK sın E.col8 da klonlaw ushın, E.col8  
plazmid vektorınan PB4-e22 paydalanıladı. 
 CaMV h’a’m E.col8 DNK sın sa’ykes restriktazalar menen islew beriw h’a’m ligirlew 
na’tiyjesinde E.sol8 da amplifikatsiya bola alatug’ın  gibrid plazmid payda boladı. 
2. Xloroplast, mitoxondriya DNK ları tiykarında chelnok vektorlar jaratıw. Xloroplast 
genomı qalqan sıyaqlı DNK molekulasınan ibarat bolıp, uzınlıg’ı a’g’0-a’n’0 kb. Xloroplast 
genomı replikatsiyası h’a’m transkriptsiyası avtonom ta’rizde boladı. Sonın’ ushın xloroplast 
DNK sınan vektor sıpatında paydalanıw mu’mkin. Bakteriya plazmidi, replikatsiya, initsiatsiya, 
transkriptsiya terminatsiyasi uchastkaları bolg’an xloroplast DNK sı bo’legi menen biriktirip, 
chelnok vektor jaratıwı mu’mkin. Bunday vektor prokariot kletkalarda replikatsiyalanadi, 
eukariot kletkalarda bolsa  tek replikatsiyalanıwshı g’ana emes, al jat genetikalıq xabardın’ 
ekspressiyasında a’melge asırıw mu’mkin. Bular episomalar delinedi. Bunday vektorlardı 
jaratıwda uzınlıg’ı 1-50 kb mitoxondriya DNK molekulalarınanda paydalanıw mu’mkin. 
3. O’simlikte tuwrıdan-tuwrı genlerdi o’tkiziw usılları.  
O’simlik protoplastları transformatsiyası. DNK nı tuwrıdan-tuwrı protoplastqa 
transformatsiya qılıw usılları islep shıg’ılg’an. Kaltsiy pretsipitatsiyası usılı h’a’m 
protoplastlardın’ bir birine qosılıwı usılı birgelikte jaqsı na’tiyje beredi. Transformatsiya ushın 

 
52
h’a’r qanday DNK-vektordan paydalanıw mu’mkin. Bunda gibrid gen yadro DNK sına stabil 
integratsiya boladı h’a’m ekspressiyalanadı. 
Kokultivatsiya usılı. Bul usıl isiw (shish) toqımaların jasalma sharayatta induktsiyalawg’a 
tiykarlang’an. Aldın protoplast kulturası alınadı, son’, o’siwinin’ baslang’ısh stadiyasında 
yag’nıy protoplastlar kletka diywalın tiklep, bo’line baslag’annan son’ kultura agrobakgeriya 
menen zıyanlantırıladı. Transformantlar alıw waqıttı bul usıl ja’rdeminde q h’a’ptege qısqaradı. 
Sonday aq tiykar qılıp tek transformant kletkalardın’ fitogarmonsız ortalıqta o’siwi selektiv 
qa’siyet sıpatında alınadı. 
DNK mikroinektsiyası. Ta’jiriybelerdin’ ko’rsetiwinshe, mikroinektsiya usılın h’aywanlar 
mikroinektsiyası usılı  sıyaqlı o’simlik kletkaları transformatsiyası ushın da tabıslı qollaw  
mu’mkin. Mikroinektsiya ushın sırtqı  diametri 2 mkm, ishki diametri 1-1,5 mkm bolg’an 
iynelerden paydalanadı. Bul usıl ja’rdeminde o’simlik kletkasına transformatsiya alıng’an 
vektorg’a qaramastan  na’tiyjeli shıg’adı. Mikroinektsiya o’simliklerdin’ h’a’mme tu’rleri ushın 
qollanıwı mu’mkin. 
Elektroporatsiya. Bu usıl joqarı ku’shleniw impulsı biomembranalardın’ 
o’tkiziwshen’ligin asırıwg’a tiykarlang’an. №uramında DNK bolg’an elektroporatsiya ortalıqta 
ko’p mug’dardag’ı o’simlik protoplastlarg’a joqarı voltlı impuls benen ta’sir ettiriledi. Na’tiyjede 
kletka tesikleri arqalı kletka membranasına DNK molekulaları kiredi. Son’ protoplastlar  
suyıltırılıp sa’ykes keletug’ın ortalıqqa egiledi. O’tkiziwdin’ na’tiyjesi 24-48 saattan son’ 
anıqlanadı. 
Liposomag’a jaylastırıw usılı - protoplastqa jiberiletug’ın ekzogen genetikalıq 
materiallardı nukleazalardan qorg’awda isletiletug’ın usıl bolıp, liposoma - spetsifik (xosila) 
payda bolıp, qabıg’ı fosfolipidlerden quralg’an. Fosfolipidtin’ suwlı emulsiyasın ultradawıs 
benen islew berip yaki tez shayqatıw usılı menen alıw mu’mkin. Haywan h’a’m o’simlik 
kletkalarına DNK nı jiberiwde fosfatilserin yamasa xolesterinnen quralg’an liposomalar 
maqsetke  muwapıq. 
Biologiyalıq ballistikalar usılı. Bir u’lesli o’simliklerge transformatsiyalawdın’ h’a’zirgi 
ku’ndegi en’ na’tiyjeli usıllarınan biri bul biologiyalıq ballistikler (biolistikler) usılı esaplanadı. 
Baslang’ısh material sıpatında suspenziyalı kultura, kallus yaki bir u’leslilerdin’  (pallalilarning) 
kulturada o’sip atırg’an 4-5 ku’nlik bu’rtigi (murtagi) alınadı. Bul usılda, quramında DNK 
bolg’an volframnın’ mayda bo’leksheleri gennin’ transformatsiyası ushın za’ru’r bolg’an gen 
konstruktsiyası DNK-vektorına bu’rkiledi. DNK tutıwshı volfram bo’leksheleri tsellofan 
to’sekke (taglikga) ornatılıp,  biolistik pushka ishine jaylastırıladı. Petri chashkasındag’ı agarlı 
ortalıqtag’ı kallus yamasa kletkalar suspenziyası biolistik pushka astına 10-15 sm aralıqqa 
qoyıladı. Pushka menen volfram bo’leksheli DNK basım astında atılg’anda kletka diywalları 
jarılıp, tsitoplazma h’a’m yadrog’a kiredi. !dette, oraydag’ı kletkalar nabıt boladı, a’tiraptag’ı 
na’tiyjeli transformatsiya bolg’an kletkalar regeneratsiyalanıwı ushın taza azıqlıq, ortalıg’ına 
ko’shirip o’tkiziledi. Ballistik pushka ja’rdeminde ju’weri, salı, biyday sıyaqlı bir u’lesli 
o’simlikler transformatsiyalanıp transformant o’simlikler alıng’an. 
4. Juwmaqlar. Juwmaqlastırıp sonı aytıw mu’mkin yag’nıy o’simliklerdin’ gen 
injenerliginde agrobakteriumnın’ 58 plazmidinin’ a’h’miyeti u’lken. Agrobakteriya derlik barlıq 
eki u’lesli o’simliklerdi zıyanlap isik (shish) shaqıradı. Agrobakteriydegi usı isik (shish) shaqırıw 
qa’siyetin jog’altıp onnan paydalı genlerdi o’simliklerge o’tkiziwde vektor sıpatında paydalanıw 
mu’mkin. Genlerdi transformatsiya qılıwda o’simliklerdin’ DNK tutıwshı virusları, 
o’simliklerdin’ xloroplast h’a’m mitoxondriya DNK larınan vektor sıpatında paydalanıw 
mu’mkin. Genlerdi tuwrıdan-tuwrı o’simlikke o’tkiziwdin’ bir neshe usılları jolg’a qoyılg’an. 
Bularg’a o’simlik protoplastları transformatsiyası usılı, kokultivatsiya usılı, DNK 
mikroinektsiyası, elektroporatsiya usılı, liposomalar ja’rdeminde, biologiyalıq ballistika usılları 
ja’rdeminde awıl xojalıg’ı ushın qımbatlı bolg’an genlerdi o’simlik kletkasına o’tkizip jan’a 
qa’siyetke iye o’simlikler alıw mu’mkin. 
SORAWLAR` 
1. O’simlikler qaysı qa’siyetine iye bolıw maqsetke muwapıq? 
2.  №aysı bakteriya plazmidlerinen o’simlikler gen injenerliginde vektor sıpatında 
paydalanıw mu’mkin? 
3. Aralıq h’a’m binar vektorlar degende neni  tu’sinesiz? 
4. O’simlikler gen injenerliginde qanday viruslardan paydalanıw mu’mkin? 
5. Kletka organellalarının’ qaysı biri vektor rolin bejeriwi mu’mkin? 
y. O’simliklerge tuwrıdan-tuwrı genlerdi o’tkiziwdin’ qanday usılların bilesiz?