MİNİstrliGİ qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

May kislotalı ashıw. Bul protsesstin’ biologik xarakterge iye ekenligi 18y1-jılı Lui 
Paster ta’repinen da’lillengen. May kislota bakteriyaları tipik anaeroblar bolıp klostridial h’a’m 
plektirdial tipte spora payda etedi. Bakteriyalardın’ uzınlıg’ı 2-10 mkm. Olardın’ Bac8llaceae 
semeystvasına Clos548d87m a’wladın’a tiyisli y0tan artıq tu’ri belgili. Olar h’a’reketshen’, 
grammqanaatlanarlı. Uglerod deregi sıpatında mono-disaxaridler, ayrım polisaxaridler 
(kraxmal), su’t h’a’m piruzum kislotaları, mannit, glitserin birikpelerinen paydalanadı. Azot 
deregi sıpatında aminokislotalar, ammoniy duzları isletiledi. May kislotalı qantlardın’ piruzum 
kislotası Embden-Meyergof-Parnas o’zgeriwi arqalı a’melge asadı. 
May kislota bakteriyaları arasında mezofil h’a’m termofilleri bar. May kislotalı ashıw 
sebepli ayırım uaqları azıq o’nimlerinde jag’ımsız iyis payda boladı. Sanaatta may kislotası taza 
bakteriya kulturasın isletip alınadı. Payda bolg’an may kislotası ajıratıp alınıp, ximiyalıq usıl 
menen tazalanadı. 
Pektin zatlarının’ ashıwı. Pektin o’simlik tkanlarında ko’p ushırap kletkalardı bir-birine 
biriktiriw uazıypasın atqaradı. Pektin quramalı birikpe, suwda erimeydi, kislotalı ortalıqta kislota 
h’a’m uglevodlı birikpelerge ıdıraydı. Pektin kislotasın bakteriya, zamarrıq, aktinomitsetlerde 
ushıraytug’ın pektinaza, propektinazaga tiykarlanıp, talalı o’simliklerden tala ajıratıp alınadı. 
Suwda jibitilgende zıg’ır, kanop payaları betonlang’an h’a’wizlerde 25 gradus temperaturada 
batırıp qoyıladı. Da’slep ko’p mug’darda ko’bik payda boladı son’ pektinli ashıw baslanıp, tala 
an’sat ajıraladı. 
Tsellyulozanın’ ashıwı. Biosfera uglerodının’ 50F tsellyuloza (kletchatka) quramın’a 
kiredi. Ha’r jılı tsellyulozanın’ u’lken bo’legi topıraqqa tu’sedi. Son’ h’a’r qıylı 
mikroorganizmler ja’rdeminde ıdıraydı. Bunda ko’pshilik aerob mikroorginizmler qatnasıp 
u’lken a’h’miyetke iye. 
Gu’yis qaytarıwshılardın’ o’n’esh jollarında tsellyulozanı anaerob ıdıratıwshı 
mikroorganizmler bolıp, olar tsellyulozanı glyukozag’a shekem ıdıratadı, glyukoza bolsa ashıp 

 
29
organikalıq kislotalar (sirke, propion, su’t, may, qumırsqa) spirtler h’a’m gazlar (SOg’) payda 
etedi. Tsellyulozanın’ aerob ıdırawında glyukozadan SOg’ h’a’m N
g’
O payda boladı. Bunda az 
mug’darda organikalıq kislotalarda payda bolıwı mu’mkin. 
Qadag’alawshı sorawlar 
1. Ta’biyatta uglerodlı birikpelerdin’ aynalıwında mikroorganizmlerdin’ roli qanday? 
2. Spirtli ashıw protsessinin’ o’tiwi h’a’m onda qanday o’nimlerden paydalanıwga 
boladı? 
3. Su’t-kislotalı ashıw qaysı tarawlarda paydalanadı? 
4. Ta’biyatta pektinnin’ h’a’m tsellyulozanın’ ashıw protsesleri qanday jag’dayda o’tedi? 
Tayanısh so’zler 
Fakultativ anaeroblar - kislorodlı h’a’mde kislorodsız jag’dayda da jasaw qa’siyetine iye 
organizmler, ma’selen, ashıtqı zamarıqları` Pektin zatları - o’simlik polisaxaridleri. Olar a’sirese 
miywelerde ko’p toplanadı. 
 
L E K 5s İ Ya  №5 
 
 
MİKROORGANİZMLERDİ; TOPIRA№TA TAR№ALI?I 
Reje 
1. Mikroorganizmlerdin’ topıraqta tarqalıwı. 
2. Almaslap egiwdin’ mikrobiologiyalıq tiykarları. 
3. Organikalıq to’ginler tayarlawdag’ı mikrobiologiyalıq protsessler. 
4. Mikrobiologiyalıq preparatlardı qollawdın’ na’tiyjeligi. 
 
Biosfera jer qabatının’ tirishilik tarqalg’an ustki qabatı esaplanadı. Biosferada 
o’simlikler, h’aywan’lar, mikroorganizmler h’a’m adamlardın’ geologik h’a’reketi ko’zge 
tu’sedi. Biosferanın’ joqarg’ı shegarası, h’awada 10 km bolsa, qurg’aqlıqta ol barlıq ba’lentlik 
h’a’m pa’sliklerdi o’z ishine aladı. Okean’lardag’ı shegarası 4-10 km teren’likke jetedi. Ha’mme 
tiri organizmlerdin’ jıyındısı planetanın’ biomassasın quraydı. Biosfera biomassasın 
ko’beytiriwde o’simlikler, h’aywan’lar h’a’m mikroorganizmler u’lken rol oynaydı. 
L.Paster, S.N.Vinogradskiy, M.Beyerink h’.t.b. ullı alımlardın’ miynetlerinen son’, 
mikroorganizmler qatnasında o’tetug’ın biogen elementlerdin’ aynalıwısız jerdegi tirishilikti 
ko’z aldımızga keltiriw qıyın. Biosfera terminin birinshi ma’rte avstriyalı geolog E.Zyuss 1875-
jılı ilimge kirgizdi. 
Jer sharının’ tu’rli geografik zonalarında  ıqlım sha’riyatları h’a’r qıylı bolg’anlıg’ına 
qaramay mikroorganizmler joq jerdi tabıw qıyın. Arqa muz okeanında h’a’m Afrika sho’linde, 
ba’lent tawlar shoqqısında, teren’ suwlarda, o’simlik h’a’m h’aywan organizmlerinde 
mikroorganizmler tabılg’an. Sebebi, olar ju’da’ kishi bolg’anlıg’ı h’a’m sırtqı ortalıq faktorlarına 
tez beyimlese alıwı, h’a’r qıylı azıqlıq zatların paydalana alıwı basqa organizmler jasay 
almaytug’ın jerlerde jasawga imkaniyat beredi. Mikroorganizmlerdin’ tirishilik protsesslerin 
saqlaw qa’siyeti ku’shli bolg’anlıqtan, olar bir neshe juz mın’ jıllardan keyinde qolaylı jag’daylar 
payda bolsa o’z tirishiligin baslay alg’an. Amerikalı Meyer Antaraktidada e0 m qalın’lıqtag’ı 
muz aralıg’ınan mikroblardı ajıratıp alıp, qolay shariyatta olardın’ o’siwin gu’zetken. Bul 
mikroorganizmler e000 jıl dawamın’da muz ishinde anabioz o’mir keshirgenliginen guwalıq 
beredi. 
Paydalı mikroorganizmlerden basqa, insan, h’aywan h’a’m o’simliklerde h’a’r qıylı 
kesellik tuwdırıwshı tu’rleride ushırasadı. Ziyanlı mikroblar islep shıg’aratug’ın za’h’a’rli zatlar 
toksinler dep ataladı. Sırtqı ortalıqqa shıg’arılg’an za’h’a’rli zatlar ekzotoksin, kletka ishinde 
saqlangan’larına endotoksin dep aytıladı. Bunday mikroblardan saqlanıw ushın h’a’r bir insan 
gigiena qag’ıydalarına itibar beriwi kerek. 
Topıraq mikroorganizmleri. Topıraq quramın’da azıqlıq zatlar, ıg’allıq h’a’m h’awa 
jeterli bolg’anda mikroorganizmler ko’beyiwi ushın en’ qolay substrat esaplanadı. Orta esap 
penen 1 gram topıraqta 2,5-5 milliardqa shekem mikroorganizmler boladı. 1 ga jerdegi 
aydalatug’ın topıraq quramın’da mikroblar massası e-5 t. quraydı. Topıraqta h’a’r qıylı 
bakteriyalar, aktinomitsetler, zamarıqlar, ashıtqılar, suw otları h’a’m a’piwayı organizmler 
ushıraydı. Bakteriyalardın’ topıraqta tarqalıwı, topıraq qa’siytine baylanıslı. Topıraqqa tu’sken 
o’simlik h’a’m h’aywan qaldıg’ı esabınan mikroorganizmler ko’beyip ketedi. Topıraqtag’ı 
mikroorganizmler sanı topıraqtın’ tu’ri, fizika-ximiyalıq qa’siyetleri h’a’m ıqlım sha’riyatlarına 
baylanıslı h’a’r qıylı boladı. Topıraqtın u’stki (10-15 sm) qabatında mikroblar ko’p boladı, 

 
30
teren’lesken sayın olardın’ sanı azayıp baradı, sebebi topıraq ta’biyg’ıy filtr uazıypasın atqaradı 
h’a’m bakteriyalardı jer astı suwlarına kem o’tkizedi. 
Topıraqta h’a’r qıylı fiziologiyalıq toparlarg’a ta’n aeroblar, anaeroblar, saprofitler, 
nitrifikatorlar, azotofiksatorlar, tsellyuloza ıdıratıwshılar, kukirt bakteriyaları, spora payda 
etetug’ın h’a’m spora payda etpeytug’ın ua’killeri ken’ taralg’an. Jıl ma’wsimlerine baylanıslı 
topıraqta mikroorganizmler sanıda o’zgerip turadı. Bizin’ №araqalpaqstan sharayatında en’ ko’p 
mikroorganizmler ba’h’a’r aylarında ushrasadı. 
O’simlikler tamırınan ajıratqan organikalıq kislotalar, vitaminler h’a’m organik emes 
zatlar topıraqtag’ı mikroorganizmlerdin’ tirshiligine ku’shli ta’sir ko’rsetedi. Ayırım 
mikroblarg’a bul zatlar unamlı ta’sir ko’rsetkenlikten, olar tamır a’tirapına toplanıp, simbioz 
turmıs keshire baslaydı. Bakteriyalardan payda bolg’an toplam rizosfera dep ataladı. Tamırlar 
menen zamarıqlar arasındag’ı qatnastı 1881-jılda F.M.Kamenskiy anıqlap, mikoriza dep atadı. 
O’simliktin tamır sisteması a’tirapına toplanıwshı bakteriyalardın’ ko’pshiligi aerob, tayaqsha 
ta’rizli (psevdomonas) spora payda etpeytug’ın ua’kili esaplanadı. Bul a’wladqa tiyisli 
bakteriyalar uglevodlar, organik kislotalardı o’zlestiredi h’a’m bir qatar vitaminlerdi sintezlew 
qa’siyetine iye. Bul vitaminlerdi o’simlikler o’zlestiredi. G.Shavlovskiydin miynetinde 
psevdomonaslar tiamin, nikotin kislota, V
y
  vitamin h’a’m biotindi sintezlewi ko’rsetilgen. 
E.Mishu’stinnin’ pikirinshe topıraqtag’ı organik zatlar ıdırag’anda bakteriyalardın’ 
biotsenozı almasıp turadı. Da’slebinde, topıraqta tez h’a’m an’sat ıdıraytug’ın zatlar bolsa, spora 
payda etpeytug’ın tayaqsha ta’rizli bakteriyalar ken’ tarqaladı, keyin olardın’ ornın spora payda 
etiwshi aerob bakteriyalar iyeleydi. 
Topıraqtag’ı mikroorganizmlerdin’ sanın esaplaw ushın S.N.Vinogradskiy (1o24) jan’a 
usıl islep shıqtı, yag’nıy belgili ko’lemdegi topıraq suspenziyası alınıp eritpe tayarlanadı. Son’ ol 
karbol kislotada eritilgen eritro’zin menen boyaladı h’a’m mikroskopta qaralıp mikroorganizmler 
sanı anıqlanadı. F.N.Germanov bakterioskopik usıldı ja’nede rawajlantırıp topıraq bo’lekshelerin 
as duzı menen ta’sir etti. Na’tiyjede, topıraq kompleksinen kaltsiy h’a’m topıraq bo’lekshesinin’ 
ishi h’a’m u’stindegi bakteriyalar bosaydı. Bul metod penen esaplag’anda, 1 g topıraqtag’ı 
bakteriyalar sanı 10 milliardqa jetken. Topıraq payda bolıw protsessinde tiri organizmler` 
bakteriyalar, zamarıqlar, infozoriylar, o’simliklerdin’ tamırlarının’ h’a’m bir qatar 
h’aywan’lardın’ ornı u’lken. Topıraqtag’ı mikroorganizmlerdin’ tirishiligi sol jerde o’setug’ın 
o’simlik tu’rine baylanıslı boladı. Ma’selen, gu’zgi biyday, piyaz, palız eginleri (chesnok) 
ajıratqan zatlar kesellik qozdırıwshı bakteriyalardı o’ltirse, kartoshka, xren o’simlikleri bolsa 
ziyanlı mikroblardın’ rawajlanıwına jol beredi. 
Qadag’alawshı sorawlar 
1. Mikroorganimzler ta’biyatta qalay tarqalg’an? 
2. Topıraq mikroorganizmleri, topıraq o’nimdarlıg’ının’ ko’teriliwinde qanday orın 
tutadı? 
3. Suwda qanday mikroorganizmler ko’birek tarqalg’an h’a’m suwdın’ tazalıg’ı qanday 
ko’rsetkishke tiykarlanıp anıqlanadı? 
 4. Hawa mikroflorası h’a’m olarg’a qanday faktorlar ta’sir etedi? 
Tayanısh so’zler 
Anabioz - tirishilik protsessleri keskin sekinlesken  organizm jag’dayı, bunda ko’zge 
ko’rinetug’ın tirishilik belgileri sezilmeydi` Mikoriza - topıraqta ayırım zamarıqlar mitseliysi 
h’a’m joqarı o’simlikler tamırının’ joldas bolıp jasawı`  Biotsenoz - jasaw sharayatları ma’lim 
da’rejede bir qıylı bolg’an aymaqtı iyelegen o’simlik, h’aywan h’a’m mikroorganizmler toparı` 
Galofiller - ku’shli shorlang’an topıraqlarda o’siwshi mikroorganizmler. 
 

 
31
L E K 5s İ Ya  №6 
Mikroorganizmlerdin’ o’simlikler menen o’z-ara qatnasıqları 
Reje 
1. Tu’ynek bakteriyaları.  
2. Sobıqlı o’simliklerdin’ tamırında tu’ynekshenin’ payda bolıwı.  
3. Rizosferadag’ı mikroorganizmlerdin’ o’simlikler ushın a’h’miyeti.  
4. Mikrobiologiyalıq preparatlardı qollaw na’tiyjeligi. 
 
Tu’ynek bakteriyaları. Sobıqlı o’simliklerdin’ tamırına kirip tu’yneksheler payda 
etetug’ın bakteriyalarg’a tu’ynek bakteriyaları dep ataydı. Bakteriya h’a’m sobıqlı o’simlikler 
arasında simbiotik qatnas payda boladı, yag’nıy bakteriya o’simlik tamırları sintezlegen organik 
zatlar menen awqatlanadı, o’simlikler bolsa bakteriyalardın’ h’awadan o’zlestirgen azotlı 
birikpelerinen paydalanadı. Tu’ynek bakteriyaları grammqanaatlanarlı, spora payda etpeydi, 
aerob, u’lkenligi 0,5-e mkm. Ua’killeri qamshılarg’a iye, yag’nıy monotrixları h’a’m peretrixları 
bar. Bakteriyalardın’ rawajlanıw tsiklı a’ste bolıp, kletkada may qosımsha zatları payda boladı 
h’a’m olar analin boyawı menen jaman boyaladı. Jas kletkalar bolsa jaqsı boyaladı. Tu’ynek 
bakteriyalar bakteriod formasına o’tkende olarda azot o’zlestiriw ku’shli o’tedi. 
!piwayı azıqlıq ortalıqta tu’ynek bakteriyalarının’ taza kulturaları erkin azottı 
o’zlestirmeydi. Tu’ynek bakteriyaları uglevodlar, polisaxaridler, organik kislotalar h’a’m 
spirtlerdi o’zlestirip kislotalar payda etedi. 
Fosfor elementin mineral h’a’m organik zatlardan aladı. Olardın’ jaqsı o’siwi ushın temir 
h’a’m molibden elementleri kerek. Tu’ynek bakteriyaları vitamin V12,  riboflavin, geteroauksin, 
gibberlin siyaqlı zatlardı sintezleydi. Tu’ynek bakteriyalarının’ jasawı ushın optimal rN y,5-7,5. 
Eger rN 4 -ten to’men, 8-den joqarı bolsa olar o’siwdi toqtatadı. Tu’ynek bakteriyaları belgili bir 
o’simlik kletkalarında ko’beyip, jaqsı rawajlanadı. Bul qa’siyet olardı klassifikatsiyalawda 
u’lken a’h’miyetke iye. 
Topıraqta tu’ynek bakteriyalarının’ aktiv, shala aktiv h’a’m aktiv emes shtammaları 
bolıp, aktiv shtamm azottı barqulla jaqsı o’zlestiredi, shala aktivleri kem, aktiv emesleri ulıwma 
o’zlestirimeydi. Aktiv emes bakteriyalardan payda bolg’an tu’ynekshelerdin’ ren’i kokshil 
boladı, sebebi olarda leggemoglobin az. Aktiv kultura ta’repinen payda bolg’an tu’ynek 
toqımasın izoelektrik nuqtası e-4 rN, aktiv emes kulturaniki bolsa rN y-y,5 boladı. 
Sobıqlı o’simliklerdin’ tamırında tu’ynekshenin’ payda bolıwı. Sobıqlı o’simlik 
tamırı a’tirapında ko’plep mikroorganizmler, sonın’ menen birge sol o’simlikke ta’n bolg’an 
tu’ynek bakteriyalarıda rawajlanadı. Tamırdın’ kishi tamırshaları arqalı tu’ynek bakteriyaları 
tamırg’a kiredi. Tamır ta’repinen ajratılg’an h’a’r qıylı zatlar menen bir qatarda triptofan bo’linip 
shıg’adı. Tu’ynek bakteriyaları bul zattı indol-e-sirke kislotaga aylantıradı. Bul zattı tamır 
qılshıqları formasın zontik da’stesi formasına keltiredi. Tu’ynek bakteriyaları tamır qılshıqları 
arqalı kletkag’a kiredi. Tamır qılshasında jip payda bolıp qaladı. Ol silekeyli zat bolıp, onda 
tu’ynek bakteriyaları ko’beyedi. Tu’yneksheler uaqtı kelgende a’ste ole baslaydı. Da’slep olarda 
vakuolalar payda boladı, bakteriyalar erip ketedi. Bul o’simliktin’ gu’llew da’wirine tuwra 
keledi. 
Bir jıllıq o’simliklerdegi tu’yneksheler bir jıllıq, ko’p jıllıqlarda bolsa ko’p jıllıq boladı. 
Tu’ynekshe degeneratsiyalanadı, biraq tolıq o’lmeydi, keyingi jılı ja’ne o’z funktsiyasın atqaradı. 
Tu’yneksheler o’simliktin’ basqa bo’limlerine qarag’anda ko’birek azot toplaydı. Usı jerden azot 
o’simliktin’ jer u’sti bo’limlerine tarqaladı. Bul payıtta bakteriodlar payda bolıw uaqtına tuwra 
keledi. O’zlestirilgen azottın’ belgili mug’darı tamırlar arqalı topıraqqa o’tedi. Topıraqqa ol 
a’dette aminokislota (asparagin) formasında o’tedi. 
Sobıqlı o’simlikler menen tu’ynek bakteriyaları arasındag’ı qatnas (azot o’zlestiriw) ko’p 
faktorlarg’a baylanıslı boladı. Olardan ıg’allıq, aeratsiya, temperatura, rN, fosfor h’a’m kaliy 
h’a’m mikroelementlerdi ko’rsetiw mu’mkin. 
Topıraqta ko’binese tu’ynek bakteriyalarının’ bakteriofagları tarqalg’an boladı. Olar 
tu’ynek bakteriyaların eritip jiberiwi mu’mkin. Ya.Rawtenshteyn usınısına bola sobıqlı 
o’simliklerdin’ tuxımları tu’ynek bakteriyaları menen qayta islenip egilse, bul bakteriyalar jerde 
tez ko’beyedi, bakteriofag qa’wpinin’ aldı alınadı. 
Rizosferadag’ı mikroorganizmlerdin’ o’simlikler ushın a’h’miyeti. O’simlikler tamırları 
h’a’m jer u’sti bo’limleri betinde o’simlik organizmleri ta’repinen sintez qılıng’an organikalıq 
zatlar ajıratıp shıg’adı. Bul h’a’diyseni ekzosmos delinedi. O’simlik tirishiligi dawamında  o’z 
massasının’ 10F ke jaqını g’ana usınday zat ajıratıp shıg’aradı. Tamırdan ajıratılg’an zatlardın’ 
ko’pshiligi fiziologiyalıq aktiv zatlar (vitaminler, stimulyatorlar, ayırım uaqıtları alkoloidlar), 
organikalıq kislotalar bolıwı mu’mkin. Sonın’ ushın tamırg’a jaqın turg’an topıraqta 

 
32
(rizosferada) h’a’m tamırdın’ betinde h’a’r qıylı mikroorganizmler rawajlanadı. Bunday 
mikroorganizmlerge bakteriyalar (Psevdomonas, M8kobac5e48ya), mikroskopiyalıq zamarrıqlar, 
ashıtqılar, suw otları h’a’m t.b. kiredi. Asirese simbioz mikroorganizmler ko’p boladı. Simbioz 
o’simlik h’a’m zamarrıqlar ortasında bolsa mikoriz delinedi. Mikoriz h’a’m endotrof (zamarrıq 
gifleri tamır parenxima kletkası aralıqlarında emes, kletka ishinede kirip ketken) h’a’m ekzotrof 
(zamarrıq gifleri tamırdı  tıg’ız, qıng’a (qinga) usap orap aladı h’a’m giflerdin’ tu’rleri h’a’r 
ta’repke tarqalg’an) boladı. Mikoriz o’simlikler rawajlanıwına unamlı ta’sir etedi. Eger 
rizosferada h’a’m tamırda bar bakteriyalar menen o’simlik simbioz jasasa bunı bakterioz delinedi 
h’a’m bulda o’simlik azıqlanıwında na’tiyjeli esaplanadı. 
Mikrobiologiyalıq preparatlardı qollaw na’tiyjeligi. O’simliklerdi azıqlandırıwda 
mineral h’a’m organikalıq to’ginler menen birge mikrobiologiyalıq preparatlardan anıg’ırag’ı 
mikroorganizmler iskerliginen paydalanıwda jaqsı na’tiyje beredi.  
A) Azotobakteriyalar jasaw sharayatı h’a’m iskerligi u’yrenilgennen keyin 
azotobakteriyalar kulturası saqlag’an preparatlardı jerge kiritiwdi akademik S.Kostıchev o’tken 
a’sirdin’ e0-jıllarında usınıs etken edi. Azotobakteriyanı qollawda o’simlikler tamırına juqtırıw 
jolı, topıraqqa kiritiw jolı qollanılg’an h’a’m jaqsı na’tiyje alıng’an. 
Topıraqtı bakterizatsiyalaw rizosferada olardın’ ko’beyiwine h’a’m o’simlik jaqsı 
rawajlanıwına alıp keledi. 
b) Fosfordın’ organikalıq formaların  ıdıratıp onı o’simlik o’zlestiretug’ın h’alatqa 
o’tkiziwshi spora payda etiwshi bakteriyalar (Bas8ll7s mega5e487m) egilip atırg’an tuqımlar 
menen aralastırılıp topıraqqa kiritilgende o’simlik h’asıldarlıg’ın 10F ten artıq ko’beyiwine alıp 
keledi. Bul bakteriya tamır o’simlikti jaqsılaydı, sebebi Bas8ll7s mega5e487m tiamin, biotin, 
piridoksin, pantoten kislotası, nikotin kislotası, vitamin V
12
  sıyaqlı fiziologiyalıq aktiv zatlardı 
sintezleydi. 
V) O’simlikler azot penen azıqlanıwın jaqsılaw maxsetinde ko’k-jasıl suw otlarınan 
paydalanıwda ko’p ma’mleketlerde  u’yrenilgen.  Bul mikroorganizm kulturasın topıraqqa 
kiritiwdi algolizatsiya dep atag’an. Ha’zirgi ku’nde molekulyar azottı o’zlestiretug’ın 1e0 dan 
artıq ko’k jasıl suw otları anıqlang’an. Bul usıldan O’zbekstan Respublikasında g’a’lle, paxta, 
pomidor, qıyar egilgen orınlarda  O’zbekstan İlimler Akademiyası mikrobiologiya institutı ilimiy 
xızmetkerlerinen o’z aldına bir toparı na’tiyjeli jumısllar alıp barmaqta. Algolizatsiya bizin’ 
sharayatımızda salıgershilikte kem o’tkiziledi, sebebi salıg’a jeterli mug’darda azotlı to’gin 
beremiz. Biraq Vetnam, Hindistan, Kitay ma’mleketlerinde ko’p isletiledi. Olar ko’birek suw 
paparotnigi Azollanı usı maxsette isletedi. Azollanı kishirek suw h’a’wizlerinde ko’beytirip, 
onın’ suspenziyasın suw menen jiberedi.  Suw beti azolla ko’beyiwinen jasıl ko’rpedey bolıp 
qaladı. Issılıq ko’terilgende azolla o’ledi, (sholi ruvaklash vaqtlarida) minerallasadı. Onı o’simlik 
o’zlestiriw na’tiyjesinde zu’ra’a’tlik artadı.  
O’simlikler zu’ra’a’tligi asıwında kremniydin’ a’h’miyeti ju’da’ u’lken. Biraq, 
topıraqtag’ı alyuminiy silikatları o’simlikke o’zlestirilmeydi. Onı o’zlestiriw ushın  ıdıratıw 
lazım. Alyumosilikatlar SO
2
 h’a’m kislotalar ta’sirinde ıdıraydı. Usı maxsette V.Aleksandrov 
Bas8ll7s m7k8lag8nos7s s8l8ks7s bakteriyalarınan paydalanıwdı usıng’an. Tekseriwler 
«silikat»lı bakteriyalar preparatı h’a’m na’tiyje bergenin ko’rsetken. 
Juwmaqlap aytqanda qanday jollar menen bolmasın topıraqtın’ o’nimdarlıg’ın asırıwda 
mikroorganizmler iskerliginen paydalanıw o’simlikler o’sip rawajlanıwın jaqsılawg’a h’a’m 
ko’p zu’ra’a’t alıwg’a imkaniyat jaratadı. 
Qadag’alawshı sorawlar 
1. Tu’ynek bakteriyaları rizosferag’a qanday ta’sir ko’rsetedi?  
2. Sobıqlı o’simliklerdin’ tamırında tu’ynekshenin’ payda bolıwı qalay ju’z beredi?  
3. Rizosferadag’ı mikroorganizmlerdin’ o’simlikler ushın a’h’miyeti qanday?  
4. Mikrobiologiyalıq preparatlardı qollaw qanday na’tiyje beredi? 
5. Azot o’zlestiriwshi mikroorganizmler menen sobıqlı o’simlikler arasında qanday 
baylanıs bar? 
Tayanısh so’zler 
Saprofitler - awqatlıq zatlardı o’li h’a’m ıdırap atırg’an organikalıq zatlardan aladı. 
Pigment - organizm kletkalarında bolıp, olarg’a suyıqlıq, ren’ beriwshi zat` Leggemoglobin - 
sobıqlı o’simliklerdin’ tamır tu’yneklerine qızıl ren’ beriwshi quramalı belok. 
 
L E K 5s İ Ya  № 7 
 

 
33
Suw h’a’m h’awadag’ı mikroorganizmler 
Reje` 
1. Mikroorganizmlerdin’ suwda tarqalıwı. 
2. Suwdı biologiyalıq jol menen tazalaw usılları. 
3. Hawa mikroflorası. 
  
Mikroorganizmlerdin’ suwda tarqalıwı. Suwda ju’da’ ko’p mikrob tu’rleri ushıraydı, 
sebebi suw ta’biyg’ıy ortalıq esaplanadı. Mikroorganizmler suwg’a topıraq h’a’m basqa 
dereklerden o’tedi. !sirese ag’ın suwlarda bakteriyalar ko’p boladı. Artezian h’a’m bulaq suwları 
taza esaplanadı, sebebi olarda mikroorganizmler ushıramaydı. 1 ml taza suwda 100-200 dana 
mikroorganizm bolsa, patas suwda 10000 dan e00000 g’a shekem mikroblar boladı. 
Ag’ındı suwg’a salıstırg’anda, salmanın’ shogindi, tınba bo’limindegi suwda ku’kirt 
h’a’m temir bakteriyaları ko’p ushıraydı. Suwda h’a’mme uaqıt ushıraytug’ın ua’killerinen 
bakteriwm fluoressens, mikrokokkus kandisans, h’a’wiz suwlarında bolsa vibrionlar, spirillalar, 
temir h’a’m altınku’kirt bakteriyaları h’a’m olar arasında jug’ımlı ishek keselliklerin 
qozg’atıwshı ua’killeride ko’plep ushıraydı. 
Suwdın’ en’ patas bo’limi polisaprob zona delinip, onda o’simlik h’a’m h’aywan 
qaldıqları anaerob jol menen ıdıraydı. Na’tiyjede, metan, vodorod, sulfid, ammiak, organik 
kislotalar h’a’m aminokislotalar payda boladı. 
Oligosaprob zonada ko’birek eki valentli temir duzları ush valentli duzlarg’a aylanadı. 
Salma h’a’m h’a’wiz suwlarında ko’p patogen mikroorganizmler ushıraydı` olar arasında 
brutsellez, qarın tifi, dizenteriya tayaqshaları, xolera vibrionı bolıwı mu’mkin. Bir adam on 
minut shomılg’anda, onın’ denesinen suwg’a e milliard saprofit bakteriya, 100-200 mln. shekem 
ishek tayaqshası tu’sedi. May h’a’m iyun aylarında bakteriyalar sanı og’ada ko’p boladı. 
A.E.Kriss h’a’m B.L.İsachenko ten’iz okean suwlarında mikroorganizmlerdin’ spora 
payda etetug’ın h’a’m spora payda etpeytug’ın tu’rleri, aktinomitsetlerde ushırasıwı 
mu’mkinligin ko’rsetti. B.S.Butkevich ten’iz suwında eF duz bolg’anda da bakteriyalar jaqsı 
o’siwin anıqlag’an. Bakteriyalardın’ y0F jaqın shtammları taza ishimlik suwlarda o’spegen. 
Bunday bakteriyalardı A.E.Kriss galofiller dep atagan. Galofiller Tınısh okeanda 5y,5-88F, Xind 
okeanında h’a’m Antarktida a’tirapındag’ı ten’izlerde 5e-o1F ke shekem ushırawı anıqlang’an. 
Ag’ın suwlarda jasaytug’ın bakteriyalarg’a ten’iz suwlarının’ unamsız ta’sir jasawı 
belgili. Karpenter (1oe8) ten’iz suwı e0 minut ishinde ag’ın suwdag’ı bakteriyalardın’ 80F nabıt 
etkenligin anıqlag’an. Rozenfeld (1o47) ten’iz suwınan antibiotikler payda etiwshi o formasın 
tapqan, bul antibiotikler basqa formalarg’a unamsız ta’sir etken. 
Patogen mikroorganizmlerden brutsellez, paratif, dizentiriya tayaqshaları suwda uzaq 
jasaydı. №arın tifi tayaqshası 21 ku’n, muzda y0 ku’n, ag’ın suwda y-e0 ku’n jasaydı. Demek 
ashıq suw h’a’wizleri jug’ımlı ishek keselliklerinin’ tarqalıwına ken’ mu’mkinshilik beredi. 
Sonın’ ushın suwdı biologik usıl menen tazalawga u’lken itibar beriledi. 
Suwdın’ tazalıg’ı ishek tayaqshasının’ mug’darına qarap anıqlanadı. Tazalıq ko’rsetkishi 
etip soa’8-indeks sıyaqlı terminler kiritilgen. İshek tayaqshası E.sol8 ushıraytug’ın suwdın’ en’ 
kem mug’darı (ml.de) sol8-litr delinedi. 
Koli-indeks dep atalatug’ın suwdın’ ja’ne bir tazalıq ko’rsetkishi etip, 1 l suwda, 
ushraytug’ın koli tayaqshalarının’ mug’darına aytıladı. Eger vodoprovod suwının’ koli-indeksi e-
ten (koli-titri e00 h’a’m onnan ziyat) ko’p bolmasa h’aywan h’a’m adam ishiwi ushın bul suw 
jaramlı bolıp esaplanadı. 
Suwdı tazalaw ushın suw da’slep arnawlı tındırg’ıshlarda tındırıladı h’a’m bul jag’dayda 
mikroorganizmlerdin’ 75F sho’gedi. Sho’giw protsessinin’ tez barıwı ushın koagulyant yamasa 
glinozem qosıladı, son’ qum arqalı filtrlenedi h’a’m xlorlanadı. e00-500 ml suwda bir dana ishek 
tayaqshası tabılsa, bunday suw taza dep esaplanadı h’a’m bul suwdı vodoprovod arqalı xalıqqa 
beriwge boladı.