MİNİstrliGİ qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

Mikroorganizmlerdin’ klassifikatsiyası` Mikroorganizmlerdi klassifikatsiyalawg’a 
urınıw birinshi ma’rte 178y-jılı Myuller ta’repinen boldı. Ol barlıq belgili mikroorganizmlerdi 
infuzorin gruppasına biriktirdi. Bul gruppa 2 monas h’a’m vibrio (tek bakteriyalar kiredi) 
tuwısına bo’lindi. 18e8-jılı Erenberga sistematikası payda boldı. Ol bakteriyalardı infuzoriy 
klasına jatqızdı h’a’m onı 2 semeystvog’a, ionadina bir tuwıs penen, monas h’a’m vibrionil to’rt 
tuwısı (o’z ishine tayaqsha ta’rizli, sabaqsha ta’rizli h’a’m iymek formaların o’z ishine aladı). 
Mikroorganizmlerge 1o80-jılı 1-yanvarda xalıq-aralıq bakteriya nomenklaturası kodeksi 
qag’ıydaları tiykarında at beriletug’ın boldı. Mikroorganizmlerdin’ jaqın belgilerine qarap 
gruppalaw ushın tu’r (spec8es), a’wlad (gen7s), semeystvo (fam8l8a), ta’rtip (o4do), klass 
(class8s), bo’lim (d8v8s8o) patshalıq yamasa du’nya (4egn7m) sıyaqlı taksonomiya 
kategoriyaları isletiledi. 

 
14
Tu’r dep - fenotipik uqsaslıqqa iye bolg’an bir genotipke tiyisli individler (osoblar) 
jıyındısın bildiriwshi taksonomik birlikke aytıladı. Olar podvid (kishi tu’r) h’a’m variantlarg’a 
bo’linedi. Bir tu’rge kiriwshi individlerdin’ toplamı (populyatsiyası) taza kultura dep ataladı. 
To’mende Leymon h’a’m Neymon ta’repinen du’zilgen a’piwayı sistematikag’a qısqasha 
toqtap o’temiz. 
8. Shizomitsetler ta’rtibi. Bul ta’rtipke qattı qabıqlı h’a’m bo’liwshi tosıq payda etip, 
bo’linip ko’beyiwshi barlıq h’aqıyqıy bakteriyalar kiredi. Bul ta’rtip y semeystvag’a bo’linedi. 
1. Kokkiler semeystvası – streptokokkiler, sarsinalar, mikrokokkiler a’wladın’a 
bo’lingen. 
2. Bakteriyalar semeystvası. 
3. Jipsıyaqlı bakteriyalar semeystvası (o’z ishine bes a’wladtı aladı). 
4. Spirillalar semeystvası (2 a’wladqa ajıratılg’an). 
5. Spiroxetalar semeystvası 
y. Batsillalar semeystvası. 
88. Miksobakteriyalar ta’rtibi. Bul ta’rtipke miksobakteriyalar semeystvası h’a’m og’an 
tiyisli a’wlad kiritilgen. 
888. Aktinomitsetler ta’rtibi. Bug’an aktinomitsetler, mikromonosporalar h’a’m 
miksobakteriyalar semeystvası kiredi. O’z gezeginde aktinomitsetler h’a’m miksobakteriyalar 
semeytvaları 2 a’wladqa ajıratılg’an. 
Zamarrıqlar h’aqqında tu’sinik. Topıraqtag’ı mikroorganizmler ua’killerinen bir bul 
zamarrıqlar esaplanadı. Zamarrıqlar topıraqtag’ı tu’rli mineral h’a’m organikalıq zatlardın’ 
o’zgeriwinde aktiv qatnasadı. Bularg’a mogor, mikoriza, ashıtqı zamarrıqları kiredi. Sondayaq 
topıraqtag’ı a’piwayı h’aywanlar, suw otları u’lken a’h’miyetke iye. Zamarrıqlardın’ ko’pshiligi 
gif dep atalıwshı shaqalang’an jip formasında o’sedi. Bular zamarrıq mitselliysin (denesin) 
payda etedi. Ayırım zamarrıq gifleri qısqa kletkalarg’a (oydiya) bo’liniwi h’a’m usının’ esabınan 
ko’beyiwi mu’mkin. Zamarrıqlar morfologiyalıq h’a’m fiziologiyalıq belgilerine qarap y klassqa 
bo’linedi. 
1. Xitridiomitsetler 
2. oomitsetler 
3. Zigomitsetler 
4. Bazidiyamitsetler 
5. №altashalı zamarrıqlar 
y. Jetilispegen zamarrıqlar. 
Viruslar h’aqqında tu’sinik. Viruslar - bul ultramikroskopiya toparg’a kiriwshi, kletka 
ishinde obligat parazitlik etiwshi h’a’m tek g’ana tiri organizm kletkasında ko’beyiw uqıbına iye 
mikroorganizmlerdin’ bir toparı. Olar adamlarda, h’aywan’larda, o’simliklerde, nasekomalarda 
h’a’m mikroorganizmlerde kesellik qozdıradı. O’tken a’sirlerde virus infektsiyası menen pu’tin 
bir millet h’a’tte eller qırılıp qalg’an. 
Orta a’sirde ayırım ma’mleketlerde ospa keselligi menen pu’tin xalqı kesellenip sonnan 
80F xalqı qırılıp qalg’an. Evropanın’ o’zinde jılına ospa menen 10-12 mln. adam awırıp sonnan 
1,5 mln. adam o’lgen. 
X8X-a’sirdin’ ekinshi yarımın’da alımlar ta’repinen ko’pshilik awırıwlardan 
qozdırıwshıları tabıldı. Biraq ayırım qa’wipli awırıwlardın’ (yashur, gripp, kor, ospa, qutırıw) 
qozdırıwshıların tabıw qıyın boldı. Usınday qa’wipli awırıwlardın’ qozdırıwshılarının’ ta’biyatın 
18o2-jılı 28 jasar rus alımı botanik, fiziolog D.O.İvanovskiy ashtı. Ol temekidegi viruslıq 
kesellikti u’yrendi. Ol awırıw temekinin’ sogin basqa o’simlikke juqtırg’anda ekinshi 
o’simliktin’de kesellenetug’ının anıqladı, h’a’m bul keselliktin’ juqpalı ekenligin da’lilledi. 
Virus ataması Golland alımı Beyerink ta’repinen usınıldı. Olda İvanovskiy o’tkizgen ta’jiriybeni 
tastıyıqlap, temekidegi kesellikti suyıq juqpalı baslama yag’nıy virus (lat.yad, za’h’a’r, uw) 
degendi bildiredi. Sol da’wirlerde virus ataması menen tek kesellik h’a’m o’lim keltiriwshi 
organizmlerdin’ qozdırıwshıların  atay basladı. 
Ha’zirgi uaqıtta alımlar ta’repinen  h’a’mme belgili keselliklerdin’ to’rtten u’sh bo’limi 
viruslar ta’repinen shaqırılıwı anıqlang’an. İvanovsiky temekidegi keselikti elede teren’ u’yrene 
otırıp, onnan alıng’an sokti Shamberlen filtrinen o’tkizip ko’redi h’a’m onnan o’tetug’ının 
ko’redi. Son’ ol bul kesillik qozdırıwshısın’ jasalma awqatlıq ortalıqta o’speytug’ının’ anıqlaydı. 
Onın’ bul miynetleri jan’a ilim virusologiyanın’ payda bolıwına tiykar boldı. 
Viruslar mikroorganizmlerden to’mendegi o’zine ta’n xarakterli belgileri menen ayrıladı. 
1. Bakteriologik filtrlerden o’tip ketedi. 
2. !piwayı tsentrofug’ada otırmaydı. 
3. Jaqtılıq mikroskopında ko’rinbeydi (a’piwayı). 

 
15
4. №uramın’da nuklein kislotasının’ yag’nıy DNK h’a’m RNK-nın’ tek birewi boladı. 
5. Olardın’ jetilisiwi ushın tek g’ana nuklein kislotası kerek. 
y. Jasalma azıqlıq ortalıqta ko’beymeydi, olar tek tiri organizm kletkasında g’ana ko’beye 
aladı. 
Viruslardı elektron mikroskopta ko’re otırıp olardın’ h’a’r qıylı formag’a h’a’m qurılısqa 
iye ekenligin ko’remiz. Ha’zirgi uaqta viruslardın’ to’mendegi formaları bar. 1. Tayaqsha ta’rizli 
- bunda virus tuwrı tayaqsha formag’a iye boladı. 2. Jipshe ta’rizli - jen’il bu’giliushi jipshe 
sıyaqlı. 3. Sferikalıq. 4. Kub ta’rizli - shetleri dumalaqlang’an boladı. 5. Bulavka ta’rizli - 
basında golovkası h’a’m o’simshesi boladı. 
Viruslar belok h’a’m nuklein kislotası RNK yamasa DNK-dan turadı. DNK yamasa RNK 
dan turıwshı nuklein kislotası beloklı qabat penen qorshalıp kapsid dep ataladı. Beloklı kapsid 
h’a’m DNK yamasa RNK-dan turıwshı nuklein kislotası nukleokapsida dep ataladı. Temeki 
mozaykasının’ virusı spiral tiptegi viruslar toparına jatadı. 
İnfektsiya shaqırıwshı viruslar virionlar degen at alg’an. 
Viruslar tek g’ana belgili tiri o’simlik, adam, h’aywan kletkasında tirishilik qıladı. 
Virustın’ diametri 10-e00 nm aralıg’ında boladı. Bakteriya h’a’m aktinomitsetler virusları faglar 
dep juritilip bakteriofaglar h’a’m aktinofaglar dep ataladı. Ha’zirgi uaqıtta zamarıqlarda kesellik 
shaqırıwshı mikofaglar h’a’m vodorosllerde kesellik shaqırıwshı tsianofaglar belgili. 
Viruslar topıraqta ko’beymeydi, biraq ol topıraqta uzaq uaqıt o’z tirishiligin saqlawı 
mu’mkin. Bir qatar adam h’a’m h’aywan virusları topıraqqa tu’sip bir qansha aylar dawamın’da 
o’zinin’ kesellik qozdırıw qa’siyetin jogaltpaydı. 
Mikroorganizmlerdin’ obligat paraziti – faglar 1o15-jılı F.Tuort h’a’m 1o17-jılı F.G.Errel 
ta’repinen ashıldı. Faglar h’a’r jaqlamalıq formadag’ı prizmatikalıq basqa h’a’m o’simshege iye. 
Fagtin basının’ uzıqlıg’ı h’a’m o’simshesinin’ uzınlıg’ı 100 nm jetedi. Fag basının’ ishki ta’repi 
bir yamasa eki DNK sabaqshasına iye. O’simshesi arqalı fag basının’ golovkası ziyanlang’an 
mikroorganizm kletkasına o’tedi. Ha’zirgi uaqta bakteriofaglardın’ bakteriyaga o’tiw mexanizmi 
tolıq u’yren’ilgen. !dette fag bakteriya kletkası ta’repinen sorıladı. Son’ fagdın’ bası (DNK) 
bakteriyaga o’tedi, al fagtın’ qabıg’ı  sırtta qaladı. Bunda fag kirip alg’an bakteriya o’zinin’ 
bo’liniw h’a’m qozg’alıw qa’siyetlerin joytadı. Bakteriyadag’ı zat almasıw fag DNK-sının’ 
ta’siri astında bolıp, kletkanın’ o’zinin’ emes al bakteriofagtın’ zatların o’zlestire baslaydı. Solay 
etip kletkada bakteriofagtın vegetativ bo’leklerinin’ intensiv payda bolıwı baslanadı. Aqırında 
bakteriyanın’ kletka diywalı tolıq erip, onnan tolıq qa’liplesken bakteriofag shıg’adı. 
Bakteriyanın’ bir kletkası juz h’a’tte mın’lag’an bakteriofaglarg’a derek bolıp xızmet etedi. 
Bakteriyalardı azıqlıq agarda osirgende bakteriofagtın h’a’reketi tınıq zona payda etiw 
menen, al suyıq ortalıqta bakterial suspenziya ılaylıg’ı (pataslıg’ı) kisheriyiwi menen ko’rinedi. 
Bakteriyalardı tek g’ana virulentli faglar g’ana erite aladı. Bakteriyalardag’ı 
infektsiyanın’ baslanıwı  qızlıq kletkada o’tedi. Bul bakteriofaglardı bir teklik, al usı faglardı 
o’tkeriwshi bakteriyalardı lizongenli dep ataydı. Belgili bir jag’daylarda bakteriyalardın’ 
lizongenli kulturaları, ondag’ı faglardın’ ta’sirinde eriwi mu’mkin. Ha’r bir jeke fag bir yamasa 
bir toparg’a jaqın mikrorganizmler toparın za’h’a’rlewi mu’mkin. 
Ha’zirgi uaqta mikroorganimzlerdin’ Vasillus, Psevdomonas, Rizovium, Streptokokkus, 
miksobakteriwm tu’rlerin eritetug’ın faglardın’ tu’rleri belgili. 
Ta’biyatta bakteriofaglardın’ roli ayrıqsha. Olar suwda, topıraqta, h’a’m basqa obeklerde 
ushrasadı. Ayırım faglar meditsinada awırıwlardın’ aldın’ alıwda qollanıladı. 
Qadag’alawshı sorawlar 
1.  Mikroorganizmlerdin’ ko’beyiwi qalay o’tedi? 
2. Bakteriyalardın’ rawajlanıw tsikli qalay o’tedi? 
e. Jınıslı ko’beyiw qaysı organizmlerde o’tedi? 
4. Tirishilik sistemasında mikroorganizmlerdin’ ornı, olardı klassifikatsiyalawg’a urıng’an 
ilimpazlardı atap o’tin’? 
5. D.X.Bergi anıqlagıshında bakteriyalar qalay bo’lingen? 
 y. Viruslardın’ ashılıwı qaysı ilimpazlardın’ miynetleri menen baylanıslı? 
7. Mikroorganizmlerden viruslar qanday belgileri menen ajıraladı? 
8. Bakteriofaglardın’ du’zilisi h’a’m onın’ kletkadag’ı h’a’reketin ko’rsetip berin? 
 
Tayanısh so’zler 
Geterotrof - azıqlanıwında basqa organizmler ta’repinen sintezlengen tayar organik 
zatlardan paydalanıwshı organizmler` Konyugatsiya - mikroorganizmlerdegi jınısıy protsess 

 
16
bolıp, bunda qamshısız eki bir-birine usas vegatativ kletkalar o’z-ara qosıladı. Toksin - organizm 
yamasa kletka ushın ju’da’ qa’wipli bolg’an, mikroblıq kelip shıg’ıwga iye zat. Nukleoid - azot 
tiykarları, uglevod komponentleri h’a’m fosfor kislotasınan quralg’an organik birikpeler` Zigota 
- analıq h’a’m atalıq jınıslı kletkaları gametalardın’ qosılıwınan payda bolg’an kletka. Bakterial 
konyugatsiya - bul tolıq tuxımlanbag’an yag’nıy mero’zigota tiykarınan analıq kletkadan h’a’m 
az mug’darda atalıq kletkadan quralg’an boladı.  Nomenklatura - ayırım gruppalarg’a h’a’m 
mikroorganizmlerge at beriliwi, Sistematika - ilim sıpatında organizmlerdi klassifikatsiyalaw, 
nomenklaturalaw h’a’m identifikatsiyalaw menen shug’ıllanadı.  Parazit - basqa organizmler 
denesinde jasawshı organizmler. Tsista - a’piwayı organizmlerdin’ qolaysız jag’daylarda payda 
etetug’ın qabıg’ı.  Kapsula - kletka a’tirapın orap turg’an perde. Fototrof - jaqtılıqtı energiya 
deregi retinde qollanatug’ın organizmler (fotoavtotroflar, fotogeterotroflar). Trixoma - ayırım 
bakteriyalarda payda bolatug’ın kletkalar dizbegi (ms` tsianobakteriyalarda, jılısqaq 
bakteriyalarda). Gifa - shakalang’an jipler, zamarrık denesin payda etiwshi jipler. Mitselliy - bir 
yamasa ko’p kletkalı jipshelerden (tif) turıwshı zamarıq h’a’m aktinomitsetlerdin’ ko’beyiwshi 
denesi. Konidiya - zamarıqlardın’ jınıssız o’siw sporası. Virus - bul latınsha so’z bolıp, bizin’she 
uw, za’h’a’r degendi bildiredi. Virionlar - infektsiya shaqırıwshı viruslar. Bakteriofaglar - 
mikroorganizmler kletkasında tirishilik etiwshi viruslar. 
 
L E K 5s İ Ya  №3 
 
MİKROORGANİZMLERGE  SIRT#I  ORTALI# FAKTORLARINI;  T!SİRİ 
 
Basqa organizmler sıyaqlı, mikroorganizmlerde sırtqı jag’daylar menen u’zliksiz 
baylanısta boladı. Mikroorganizmler qa’nshelli optimal jag’dayda tirishilik etse, olar sonshelli 
tez o’sip-onedi h’a’m ko’beyedi. Ha’rqanday tiri organizm, o’zi tirishilik etip atırg’an arealdag’ı 
sırtqı jag’daylar ta’sirine iykemlesedi. Ma’selen` duzlı topıraqlarda jasaytug’ın 
mikroorganizmler mineral birikpelerdi ko’birek talap etedi. 
Bizdi qorshag’an ortalıqtag’ı bolıp atırg’an o’zgerisler organizmge ku’shli ta’sir etedi. 
Birewleri mikroblardın’ o’siwi ushın qolay jag’day tuwgızsa, ekinshi birewleri, kerisinshe 
olardın’ tirishiligine irkinish jasaydı, yamasa olardın’ o’z qa’siyetlerin o’zgertiriwge, yag’nıy sol 
jag’dayg’a beyimlesiwge ma’jbu’rleydi. Sonlıqtan da mikroorganizmlerdin’ sırtqı jag’daylar 
menen qatnasın bilmey turıp, olarg’a qarsı gu’resiwge bolmaydı. Sonday-aq, olardan sanaatta 
paydalana almaymız. 
Mikroblardın’ ta’biyat faktorlarına qatnasın u’yren’ip, tolıq bilip alg’annan  keyin g’ana, 
olardın’ tirishilik jag’dayları arqalı, bioximiyalıq iskerligin qa’legen bagdarga burıp, olardı 
sanaatlıq paydalı islerge qosıwg’a boladı. 
Joqarıda aytılg’an faktorlar mikrob kletkasının’ o’liwine, awqatlanıw sistemasının’ 
o’zgeriwine h’.t.b. sebeplerge alıp keledi. Mikroblar tirishiligine ta’sir etetug’ın faktorlar h’a’r 
tu’rli bolıp, olardı tiykarınan e toparg’a bo’liwge boladı` 
1) Fizikalıq faktorlar - bug’an tiykarınan  ıg’allıq, ortalıqtag’ı erigen azıq-zatlarının’ 
kontsentratsiyası, temperatura, osmotik basım, jarıqlıq, h’a’r qıylı nurlar h’.t.b.kiredi. 
2) Ximiyalıq faktorlar - ortalıqtın rN, ortalıqtın oksidlewshi h’a’m qaytarılıwshı 
qa’siyetleri, tu’rli ximiyalıq zatlar h’.t.b. kiredi. 
e) Biologiyalıq faktorlar - mikroorganizmler menen mikroorganizmler arasındag’ı 
qatnasıqlar, antog’anizm, simbioz, metabioz, antibiotikler, vitaminler, faglar h’.t.b.kiredi. 
Fizikalıq faktorlar. Mikroorganizmlerdin’ sanına h’a’m h’a’r tu’rligine joqarıda 
aytılg’an faktorlardın’ h’a’r biri ku’shli ta’sir etiwi mu’mkin. Solardan temperaturag’a toqtap 
o’tetug’ın bolsaq, mikroorganizmler o’simliklerge qaraganda a’dewir shıdamlı boladı. 
Mikroorganizmlerdin’ rawajlanıwına temperaturanın’ maksimum, optimum, minimum 
shegaraları boladı. Optimum shegarası mikroorganizmler ushın qolaylı bolıp, bunda olar tez 
o’sip ko’beyedi. Maksimum h’a’m minimumda bolsa bul bir qansha shegaralg’an boladı. 
Temperaturag’a qatnası boyınsha mikroorganizmler to’mendegishe bo’linedi` 
1. Psixrofiller (psixro-suwıq) - bul toparg’a tiyisli bakteriyalar to’men temperaturada 
o’siwge beyimlesken. Bularg’a optimum temperatura 20-25
0
S, minimum bolsa 0
0
S to’men 
bolıwı mu’mkin. Bul toparg’a tiyisli bakteriyalar onsha ken’ taralmag’an. Olar arqa ten’iz 
suwlarında h’a’m topıraqlarında ushrasadı. 
2. Mezofiller - (mezos-ortasha) bug’an ko’pshilik bakteriyalar kirip, optimum 
temperaturası 25-e0
0
S bolsa, maksimum shegerası 45-50
0
S, minimum shegerası bolsa 10
0
S. 
Mezofil bakteriyalar topıraqta, suwda h’a’m basqa azıq-awqat o’nimlerinde ushıraydı. 

 
17
3. Termofiller - (termos-ıssı) bug’an aktinomitsetler, ayırım ko’k-jasıl suw otları  mısal 
boladı. Bularda maksimum shegarası -70-80
0
S, optimum -40-y5
0
S, minimum -28-e0
0
S. Termofil 
bakteriyalar kletkasındag’ı fermentler joqarı temperatura ta’sirinde inaktivatsiyaga ushıraydı. 
Sonın’ ushın bul bakteriyalardan karxanalarda ken’ paydalanıw mu’mkin. E.N.Mishu’stin jerge 
jergilikli to’gin qıy salg’anda termofil bakteriyalardın’ ko’beygenin’ anıqlag’an. Termofiller 
ta’biyatta topıraqta, qıyda, ıssı bulaq suwlarında ken’ tarqalg’an. 
Mikroorganizmlerge ıg’allıqtın’ ta’siri. Bakteriyalardın’ ıg’allıqqa shıdamlıg’ı tu’rlishe 
boladı. Ma’selen` menin’gokokklar, faglar ıg’allıqqa shıdamsız bolsa, xolera vibrionı 2 ku’n, 
difteriya tayaqshası e0 ku’n, stafillokokkiler o0 ku’nge shekem ıg’allıqqa shıdaydı. 
Azotobakter, nitrofikatorlar, tu’ynek bakteriyaları  ıg’allıqqa ju’da’ sezgir, olardın’ 
rawajlanıwı ushın  ıg’allıq–40-80F bolıwı kerek. Sporalar vegetativ kletkag’a qaraganda bir 
qansha shıdamlı boladı. Ma’selen` zamarıqlardın’ sporası 20 jıl, ko’k-jasıl suw otları 102 jılg’a 
shekem o’z tirishiligin joytpag’an. Bakteriyalardın’ kletkaları qurg’atılg’anda, tsitoplazması 
suwsızlanadı h’a’m beloklar denaturatsiyaga ushraydı. Bul h’a’diyseden paydalanıp, azıq-awqat 
o’nimlerin qurıtılg’an h’alda uzaq saqlaw mu’mkin. Nanbayshılıqta paydalanatug’ın ashıtqı 
kletkaları 2 jılg’a shekem o’z iskerligin joytpaydı. Ko’pshilik go’sh, balıq, ju’zim h’.t.b. 
miyweler qurg’atılg’an h’alda saqlanadı. Sol maxsette azıq-awqat o’nimleri, ma’selen 
konservalar to’men temperaturada h’a’m joqarı temperaturada suwsızlantırıladı (sublimatsiya), 
keyin bolsa tez suwıtılıp muzlatıladı. №antlar, vitaminler, fermentlerdi sublimatsiya jolı menen 
uzaq mu’ddet saqlaw mu’mkin. №urg’atılg’an zatlarda da ma’lim mug’darda tiri mikrob 
kletkaları qalıwı mu’mkin. Sonlıqtan o’nimler saqlanatug’ın orınlardag’ı salıstırma  ıg’allılıq 
penen h’awa temperaturasının’ mug’darları h’a’dden tıs artıp ketpewi tiyis. 
Jarıqlıqtın ta’siri. Ko’pshilik bakteriyalar ushın jarıqlıq ziyanlı faktor esaplanadı. 
Sebebi ultrafiolet nurlar bakteriya kletkasındag’ı beloklar h’a’m nuklein kislotalar ta’repinen 
jutıladı h’a’m olardın’ ximiyalıq quramın’ o’zgertedi. Sonın’ ushın jarıqlıqtan bul qa’siyetinen 
operatsiya xanaların, vaktsinalar, antibiotikler tayarlaytug’ın xanalardı, su’t h’a’m suwdı 
sterializatsiya islewde ken’nen paydalanadı. 
Joqarı basımnın’ ta’siri. Ko’pshilik bakteriyalar joqarı basımga a’dewir shıdamlı 
keledi. Tek g’ana 1000 atm. basım olarg’a unamsız ta’sir etiwi mu’mkin. Ten’iz h’a’m 
okeanlardın’ suw qatlamlarında bakteriyalar ko’p ushraydı. Ashıtqılar -100, zamarıqlar -e000, 
fitopatogen viruslar bolsa -1000 atm. shekem basımg’a shıdaydı. Al, topıraq bakteriyalarında bul 
shama 50-80 atm. basımnan artpaydı. Sonday-aq, h’a’r qıylı jag’daylarda jasaytug’ın bir tu’rli 
mikroblardın’ osmatik basımları h’a’r tu’rli bolıwı mu’mkin. Kop g’ana mikroorganizmler, 
o’zleri tirishilik etken ortalıqtan osmotik basımına sa’ykes, ortalıqtag’ı azıq zatlarının’, a’sirese 
sonın’ ishindegi minerallardın’ kontsentratsiyalıq qatnaslarının’ buzılıwına sezimtal keledi. Bul 
ondag’ı zat almasıw protsesslerinin’ buzılıwına alıp keledi. Na’tiyjede, organizmnin’ sırtqı 
jag’daylar menen baylanısı da buzıladı. Azıq-zatlarının’ quramın’dag’ı 2-eF-li as duzının’ 
bolıwı, bir qatar mikroblardın’ tirishiligi ushın irkinish jasaydı, al 20-e0O’-li duzlardın’ bolıwı 
mikroblardın’ derlik o’siwin toqtatadı. 
Ultradauıs -bakteritsid qa’siyetke iye. 20000 gts azıq-awqat o’nimlerin h’a’m 
vaktsinalardı dizinfiktsiyalaw ushın jeterli. Hawanı tazalawda aeroionizatsiyanın’ a’h’miyeti 
u’lken. 
Vodorod ionları kontsentratsiyasının’ ta’siri. Vodorod ionlarının’ kontsentratsiyası 
rN=7 yamasa kislotalı bolsa mikroorganizmler jaqsı rawajlanadı. Ol o’zgeriwi mu’mkin. Bunı 
İ.A.Rabotnova (1o58) sa’ykesleniwshi zatlar almasıwı dep ataydı. Sırtqı ortalıqtag’ı zatlar 
kontsentratsiyası artqanda, ma’selen, duzlawda, povidlo tayarlag’anda bakteriyalar 
kletkasındag’ı suw sırtqa shıg’adı h’a’m onda plazma h’a’diysesi juz beredi, olar ko’beye 
almaydı. Sonnan paydalanıp, gosh, balıq duzlanadı, povidlo tayarlag’anda qant mug’darı 70F-ke 
jetkiziledi. 
Ximiyalıq faktorlar - ayırım ximiyalıq zatlar bakteriyalarg’a ku’shli ta’sir ko’rsetedi. 
Ma’selen, olar ku’shli kislotalar, tiykarlar, awır metallar duzlarına unamsız xemotaksis 
h’a’reketin ko’rsetedi. Ayırım zatlardın’ az mug’darı unamlı ta’sir qılsa, kop mug’darı unamsız 
ta’sir ko’rsetedi. Ma’selen, 40F-lik formaldegid vegetativ kletkalardı h’a’m sporalardı o’ltiredi. 
Fenol yamasa karbol kislotanın’ e-4Fli eritpesi yamasa etil spirtinin’ 75Fli eritpesi 
dezinfektsiyalawda ko’p qollanadı. 
Jıllılıq ta’sirinde sterillew. Mikroorganizmler o’siriletug’ın azıqlıq ortalıq, a’lbette, 
sterilleniwi kerek. Olar avtoklavta 2 atm. Basımg’a deyin, 120
0
S temperaturada e0 minut 
dawamın’da sterillenedi. Al qurıtıw shkaflarında bolsa 150-1y0
0
S da 2 saat dawamın’da 
sterilleniwi mu’mkin. Azıq-awqat sanaatında pasterlew usılınan ken’ tu’rde paydalanadı. 

 
18
Pasterlew - derlik tolıq yamasa tolıq emes sterillew usılı bolıp, ol sporalı vegetativ kletkalar 
h’a’m sporasız mikroorganizmlerdi o’ltiriwge tiykarlang’an. 
Suwıq sterillew. Bul usıl tiykarınan qızdırıwg’a shıdamsız termolabil beloklar, 
vitaminler, qantlı zatlar, antibiotikler, ushıwshı zatlar ushın isletiledi. Filtrlewde kultural 
suyıqlıqlar mikroorganimzlerdin’ kletkalarınan tazalanadı. Bunda zat almasıw o’nimleri 
o’zgermegen h’alda saqlanadı. Suyıqlıqlar mayda tesikli arnawlı filtrlerden o’tkiziledi. Bunda 
mikroblar filtrdin ustki bo’liminde adsorbtsiyalanadı. Sebebi, suwlı suspenziyalarda 
mikroorganizmler elektr zaryadına iye boladı. Filtrlew bakterial filtrler arqalı nasos ja’rdeminde 
o’tkiziledi. 
Dezinfektsiya. Mikroorganizmlerdi o’ltiriw ushın sterillewden basqa dezinfektsiyadan da 
paydalanadı. Bunda kesellik tuwgızıwshı mikroorganimzler, spora payda etpeytug’ın ko’pshilik 
patogen mikroblar ziyansız h’alg’a keltiriledi. Adamlar, bo’lmeler, kiyimler dezinfektsiya etiledi. 
Dezinfektsiyada h’a’r qıylı ushıwshan’ h’a’m ushpaytug’ın ximiyalıq zatlar - lizol, fenol, 
formaldegid, xloroform, spirt, vodorod peroksidi, kaliy permang’anatı h’.t.b. isletiledi. 
Biologiyalıq faktorlar. Mikroorganizmler ta’biyg’ıy sharayatta quramalı biotsenozlar 
payda etedi, yag’nıy bir jaydın’ o’zinde h’a’r qıylı toparlarg’a kiriwshi mikroorganizm toparların 
ko’riw mu’mkin. Mikroorganizmler arasındag’ı o’z-ara qatnastı eki toparg’a, simbiotikalıq - 
simbioz, metabioz h’a’m konkurentlik yag’nıy antogonizm, parazitizm, jırtqıshlıq bolıp 
bo’linedi. 
Simbioz - bul eki h’a’r qıylı mikroorganizmlerdin’ o’z-ara ta’sir etisip, bir-birine o’z-ara 
payda keltiriwi. Bunda mikroblardın’ bo’lek jasaganınan, biri-biri menen qosılıp jasag’anı 
paydalı. Simbioz bakteriyalarda, aktinomitsetlerde, zamarıqlarda ushrasadı. Ma’selen` aerob 
bakteriyalar kislorodtı jutıp, anaerob bakteriyalarg’a jag’day jaratadı, anaeroblar o’z gezeginde 
o’zinin’ tirishilik o’nimlerin beredi yamasa tu’ynekshe bakteriyaları sobıqlı o’simlikler menen 
simbioz jasaydı. 
Metabioz - bul ta’rizli tirishilik etiwshilerde bir qıylı bakteriyalar ekinshi tu’r 
bakteriyalar ushın jag’day jaratıp beredi. Ma’selen` ammonifikatorlar nitrifikatorlar ushın 
ammiak payda etedi. Nitrozamonaslar ammiaktı o’zlestirip, nitrit payda etedi. Payda bolg’an 
nitritlerdi, nitrobakter o’zlestirip nitratlar payda etedi. 
Antogonizm - bunda bir tu’r organizmler ekinshi tu’r organizmlerdin’ rawajlanıwın 
shekleydi yamasa o’ltiredi. Antogonistlik qatnas menin’ o’mirim-senin’ o’limin’ printsipinde 
ju’rgiziledi. Ma’selen` a’piwayı h’aywan’lar bakteriyalardı jiydi, bakteriofaglar bakteriyalardı 
eritip (lizis) jiberedi, ayırım bakteriyalardın’ ajıratqan metabolitleri (antibiotikleri) ekinshi tu’r 
bakteriyalardın’ o’siwine unamsız ta’sir etedi yamasa o’ltiredi. 
Russ alımı  İ.S.Egorov antagonizmdi aktiv h’a’m passiv dep ekige bo’ldi. Ayırım 
mikroorganizmler o’zinen ayrıqsha zatlar  yag’nıy antibiotikler islep shıg’aradı. Ol basqa 
organzmlerdin’ o’siwi h’a’m rawajlanıwı ushın keri ta’sir jasaydı. Antagonistlik qatnas ko’birek 
zamarrıqlarda ko’rinedi. Mısalı, penitsellinde (25F), asperinde (40F). Zamarrıqlar viruslarg’a, 
bakteriya, ashıtqılarg’a antogonistlik qatnasta boladı. Antogonistlik qatnas bakteriyanın’sporalı 
forması Vas. s7b58l8s, Vas. myco8des tu’rlerinde ku’shli rawajlang’an. Mikroblıq antogonizmdi 
u’yren’iw, antibiotiklerdi meditsinada h’a’m awıl-xojalıg’ında qollanıwg’a tiykar boldı.