MİNİstrliGİ qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

Hawa mikroflorası. Hawa qurg’aq bolsa, topıraqtan ko’terilgen shan’ tozan’ esabınan 
h’awa mikroblar menen pataslanıp turadı. 1 g shan’da bir millionday mikrob barlıg’ı 
anıqlang’an. Jer ju’zine jaqın jaylasqan atmosferada mikroblar ko’p bolsa, joqarı ko’terilgen 
sayın azayıp baradı. Keyingi uaqıtları 20 km biyiklikte de spora payda etiwshi zamarıqlardın’ 
bolıwı anıqlang’an. 
Hawanın’ qurg’aq bolıwı, quyash nurı, azıqlıq zatlardın’ joqlıg’ı olardın’ ko’beyiwine 
h’a’m rawajlanıwına jol qoymaydı. Na’tiyjede h’awa quramın’da ziyanlı mikroorganizmler kem 
ushıraydı. 
Meditsina praktikasında operatsiya xanalarında, keselxana palataları, bala baqshadag’ı 
h’awa mikroflorasın anıqlaw u’lken a’h’miyetke iye boladı. 

 
34
Qadag’alawshı sorawlar 
1. Mikroorganimzler ta’biyatta qalay tarqalg’an? 
2. Suwda qanday mikroorganizmler ko’birek tarqalg’an h’a’m suwdın’ tazalıg’ı qanday 
ko’rsetkishke tiykarlanıp anıqlanadı? 
3. Hawa mikroflorası h’a’m olarg’a qanday faktorlar ta’sir etedi? 
  
Tayanısh so’zler 
Anabioz - tirishilik protsessleri keskin sekinlesken  organizm jag’dayı, bunda ko’zge 
ko’rinetug’ın tirishilik belgileri sezilmeydi. 
 
L E K 5s İ Ya  № h’ 
 
MİKROORGANİZMLERDİ; GENETİKASI H!M SELEKTsİYaSI 
  
Joba 
1. Mikroorganizmlerdin’ genetikası h’a’m selektsiyası. 
2. Mikroorganizmlerdin’ genetikası molekulyar biologiyanın’ tiykarı.  Genetikalıq 
belgilerdi o’zinde saqlawshı nuklein kislotalar – DNK h’a’m RNK. 
3. Sırtqı ortalıq penen mutagen faktorlar ta’sirinde mikroorganizmlerde payda bolatug’ın 
fenotipik h’a’m genetipik o’zgerisler. 
4. Mikroorganizmlerdin’ o’nimar shtammların alıwda selektsiya usılların qollawdın’ 
a’h’miyeti. 
 
1. Mikroorganizmlerdin’ genetikası h’a’m selektsiyası. Mikroorganizmlerdede basqa 
organizmler sıyaqlı sol turge tiyisli belgiler na’silden-na’silge o’tedi. Bul strukturlıq h’a’m 
funktsionallıq qa’siyetlerdin’ spetsifikalıq saqlanıwı yag’nıy belgilerdin’ uzaq jıllar dawamında 
a’wladtan a’wladqa o’tiwi tuxım quwalawshılıq dep ataladı. 
Ha’zirgi uaqıtta eukariot kletkalarda yadro, prokariot kletkalarda nukleoidlar genetikalıq 
materialdın’ jaylasıw ornı esaplanadı h’a’m ol DNK (dezoksiribonuklein kislotası) formasında 
sa’wlelenedi. DNK bakterial kletkada tuyıq koltso tu’rindegi sabaqsha formasında boladı. Bul 
sabaqsha bakterial xromosoma dep ataladı. Xromosoma gen dep atalıwshı ayırım uchastkalarg’a 
iye boladı h’a’m olar genetikalıq materiallardı tasıydı. Gen mikroorganizmlerdin’ na’sillik 
qa’siyetlerine uwap beriwshi tiykarg’ı agent esaplanadı. Ha’r bir na’sillik belgi sog’an sa’ykes 
gen arqalı qadag’alanadı.  
Sırtqı ortalıq ta’sirinde ayırım belgiler, qa’siyetleri o’zgeriwi mu’mkin. Mısalı` Lui 
Paster jasalma jol menen ku’ydirgi keselliginin’ qozg’atıwshısında qaytpaytug’ın o’zgerisler 
payda qıldı h’a’m sol kesellikten saqlaytug’ın vaktsinalar islep shıqtı. N.F.Gamaleya azıqlıq 
ortalıqqa litiy xlorid qosılg’anda vabo vibrionı marfologiyasının’ o’zgeriwin ko’rdi.  
G.A.Nadson h’a’m G.S.Filippov (1o25) ashıtqı zamarıqlarında rentgen nurın ta’sir 
ettirgende jana mutantlar alınıwın ko’rsetti, al M.N.Meysel (1o28-1oe2) ashıtqılarg’a xloroform 
h’a’m ku’shsiz tsian duzların ta’sir ettirip jana mutant aldı. Bul mısallar mikroorganizmler jasaw 
sharayatına qarap oz qa’siyetlerin o’zgertire alıwın ko’rsetti. 
2. Mikroorganizmlerdin’ genetikası molekulyar biologiyanın’ tiykarı.  Genetikalıq 
belgilerdi o’zinde saqlawshı nuklein kislotalar – DNK h’a’m RNK. Tuqım quwalawshılıq 
qa’siyetlerdin’ donor xromosomasınan retsipient kletkasına o’tiwi transformatsiya dep ataladı 
Transformatsiya DNK-nın’ kishi bir uchastkası rekon arqalı o’tedi. Rekonda bir jup nukleotid 
bolıp, rekombinatsiya uaqtında olar basqa elementler menen almasıwı mu’mkin. 
1o44-jılı O.Everi, K.Mak Leoid h’a’m M.Mak Kartiler bakteriya qa’siyetlerinin’ DNK 
arqalı o’tiwin anıqlag’an. Keyin DNK-nın’ basqa qa’siyetlerge ta’sir etiwide anıqlandı. Mısalı` 
pishen tayaqshası menin’gokokklar, pnevmokokklar h’a’m basqaların transformatsiya agenti 
DNK arqalı o’zgertiriw mu’mkin. DNK-nın’ transformatsiya aktivligi ju’da’ joqarı, a’dette 10-
15 minuttan son onda o’zgeris juz beredi h’a’m 2 saattan son toqtaydı. Transformatsiya uaqıyası 
h’a’mme uaqıtta juz bere bermeydi, al belgili fiziologik jag’dayda yag’nıy kletka tayar bolg’anda 
juz beredi. Joqarı temperatura, ultrafiolet nurlar, ximiyalıq mutagenler ta’sirinde DNK-nın’ 
transformatsiya qa’siyeti pa’seyedi. Transformatsiyada bir qa’siyet ekinshi bir qa’siyet penen 
almasadı. Mısalı` antibiotiklerge ju’da’ sezgir h’a’m sezgir emes shtammalardı alıw mu’mkin. 
Demek, transformatsiyanın’ payda bolıwı eki da’wirden, yag’nıy DNK-nın’ mikrob kletkasına 
adsorbiyalanıwı h’a’m kletkag’a o’tiwinen ibarat. 

 
35
Transduktsiya. Donor bakteriya qa’siyetinin’ bakteriofag arqalı retsipient bakteriyaga 
o’tiwi transduktsiya delinedi. Mısalı` bakteriofaglar arqalı retsipient bakteriyaga qamshılar, 
awqatlanıwı qadag’alawshı genler, fermentler sisteması, antibiotiklerge, kislotaga shıdamlıqtı 
belgilewshi genler, virulentlik, kapsula payda etiw h’a’m basqa qa’siyetlerdi belgilewshi genler 
o’tiwi mu’mkin. Bul jumıs a’dette bakteriofaglar ta’repinen iske asadı. Transduktsiyanın’ e tu’ri 
belgili` 1) ulıwma (nospetsifik) transduktsiya, 2) jergilikli, spetsifik transduktsiya e) abortiv 
transduktsiya. Transduktsiya batsillus, psevdomonas, salmonella, ishek tayaqshası  sıyaqlı 
ua’killerinde tabılg’an. 
Konyugatsiya. Mikrobiologlar X8X a’sirdin aqırında bakteriyalarda konyugatsiya 
h’a’diysesin ashıp onı basqa organizmlerdegi konyugatsiyadan ajıratıw ushın konyukatsiya dep 
atag’an. Konyugatsiyanın’ genetik analizin 1o47-jılda Lederberg h’a’m Tatumlar amelge asırdı. 
Olar bul jag’daydı elektron mikroskopta gu’zetken h’a’m konyugatsiyalanatug’ın kletkalardın’ 
biri uzınıraq, ekinshisi oval sıyaqlı ekenin anıqlag’an. Uzınıraq kletka erkek kletka bolıp, F+ 
(donor) dep, oval sıyaqlı kletka bolsa urg’ashı bolıp, F- (retsipient) dep belgilenedi. 
Konyugatsiya uaqtında bular bir-birine jaqınlasıp, olar arasında koprikshe payda boladı. Payda 
bolg’an koprikshe arqalı genetik faktorlar donor kletkadan retsipient kletkag’a belgili bir ta’rtipte 
ag’ıp o’tedi. Eki kletkadan qaysı birinin’ donor bolıwı kletkada F faktorının’ (fe458l85y - 
tuqımlıq) bar-joqlıg’ına baylanıslı. Ol bar jayda F+ kletka, joq jayda F- kletka dep belgilenedi. 
Mikroorganizmler genetikasın u’yren’iw u’lken a’h’miyetke iye. Sebebi antibiotikler, 
vitaminler, garmonlar, fermentler, aminokislotalardan lizin h’a’m glyutamin h’a’m basqa zatlar 
alıwda joqarı aktivlikke iye bolg’an jan’adan-jana shtammalar za’ru’r. 
Bakteriyalar, ashıtqılar, aktinomitsetlerge radioaktiv nurlar h’a’m ximiyalıq mutaganler 
menen ta’sir etip, olar kletkadag’ı DNK-nın’ strukturasın o’zgertirip, olar iskerligin insan ushın 
paydalı zatlardı sintezlew ushın  sol ta’repke jo’neltiriw mu’mkin. Ha’zirgi ku’nleri 
bakteriyalardın’ fiziologik qa’siyetlerin jaqsı bilgen h’alda, olardı o’zgertiw h’a’m usı jol menen 
olardın’ awıl-xojalıg’ı, meditsina, texnologiya protsesslerde ken’ tu’rde paydalanıw 
mikrobiologlardın’ aldın’da turg’an a’h’miyetli ma’selelerdin’ biri. 
Episomalar. Episomalar xromosomalardan g’a’rezsiz bolg’an, mayda genler toplamı 
esaplanadı. Olar tsitoplazmada erkin yamasa bakteriyalar xromosomasına qosılg’an h’alda 
ushraydı. Olar bakteriyalardın’ na’sillik (g), da’ri zatlarına shıdamlılıq (R), bakteriotsinogenlik, 
kolinotsinogenlik h’a’m basqa faktorlardın’ na’silden-na’silge o’tiwinde qatnasadı. 
Episomalardın’ antibiotiklerge shıdamlılıq faktorın (R - faktor) birinshi yaponiyalı alımlar 
anıqlag’an. 
Bakteriotsinogenlik degende, bakterial kletkada antibiotiklerge qarsı zatlar sintezleniw 
qa’siyeti tu’siniledi, bul zatlar bakteriotsinler dep ataladı. Mısalı` ishek tayaqshası E.col8 - 
kolitsindi, Vas. se4e7s - aerotsindi sintezleydi. Olar bakteriya kletkasına adsorbiyalanadı h’a’m 
bakteriyalardın’ nabıt bolıwına sebep boladı. Bakteriotsinler produtsentke jaqın turatug’ın 
bakteriyalarg’a g’ana ta’sir etedi. 
 
3. Sırtqı ortalıq penen mutagen faktorlar ta’sirinde mikroorganizmlerde payda 
boltug’ın fenotipik h’a’m genetipik o’zgerisler. Mikroorganizmlerde fenotipik (na’silden-
na’silge o’tpeytug’ın) h’a’m genotipik (na’silden-na’silge o’tetug’ın) o’zgeriwshenlik 
gu’zetiledi. Bular kletkanın’ eki tiykarg’ı qa’siyeti` genotipi h’a’m fenotipine baylanıslı. 
Genotip - bul kletkadag’ı ulıwma genler jıyındısı bolıp esaplanadı. Olar organizmnin’ 
barlıq qa’siyetler jıyındısın sırtqı ortalıq ta’sirinde h’a’r qıylı bolıwın belgilep beredi. 
Fenotip - h’a’r bir individiumg’a tiyisli morfologik h’a’m fiziologik qa’siyetlerdin’ 
ulıwma kompleksi bolıp esaplanadı. Genotip kletkanın’ iske asıwı mu’mkin bolg’an qa’siyeti 
bolsa, fenotip usı qa’siyetlerdin’ ko’zge ko’rinetug’ın da’lili (belgisi) bolıp esaplanadı. 
Fenotip o’zgeriwshenlik. Modifikatsiyalar sırtqı ortalıqtın h’a’r qıylı ta’sirinen kelip 
shıgıp, a’dette mikrob tu’rli azıq ortalıg’ında o’skende gu’zetiledi. Bunday o’zgerisler na’silden-
na’silge o’tpeydi h’a’m olardı keltirip shıg’arg’an faktorlar ta’sirinin’ toqtawı menen joq bolıp 
ketedi. 
Ortalıqqa penitsillin qosılsa kletkalar sozıladı, geyde ju’da’ o’zgerip ketedi. 
Bakteriyalarda spora payda etiwi ortalıq quramın’a (suyıq yamasa koyıulıg’ına), o’siriw 
temperaturasına baylanıslı. Ortalıqqa 0,1F pepton qosılg’anda, 48 saattan son’ 100F spora payda 
bolsa, 2F pepton qosılg’anda tek g’ana vegetativ formaları payda boladı. Ayırım kaloniyalar 
h’a’r qıylı formadag’ı kaloniyalar payda etedi h’a’m bunı dissotsiatsiya (ajıralıw) dep ataydı. 
Genotipik o’zgeriwshenlik. Kletkanın’ genetik xabarları ana kletkadan qız kletkag’a 
o’tetug’ın xromosomadag’ı genlerde jaylasqan. Jınıssız bo’liniwde mitoz protsessinde genler eki 
kletka ortasında ten’ bo’linedi. №ız kletkalar da’slepki kletkanın’ tolıq genler toplamın’ aladı 

 
36
h’a’m bir qıylı boladı. Genotip o’zgeriwshenlik mutatsiyalar h’a’m genotip rekombinatsiyalar 
(konyugatsiya, transformatsiya, transduktsiya) na’tiyjesinde payda bolıwı mu’mkin. 
4. Mikroorganizmlerdin’ o’nimdar shtammların alıwda selektsiya usılların qollawdın’ 
a’h’miyeti. Mutatsiyalar. Tu’rli faktorlar ta’sirinde DNK molekulasının’ o’zgeriwi ondag’ı 
xabarlardın’ da o’zgeriwine alıp keledi. Na’tiyjede mutatsiyalar payda boladı. Mutatsiyalar 
spontan h’a’m induktsiyalang’an bolıwı mu’mkin. Spontan mutatsiyalarda kelip shıg’ıw 
sebeplerin anıqlap bolmaydı.  İnduktsiyalang’an mutatsiyalarda bolsa olardın’ sebeplerin biliu 
mu’mkin. Mutatsiyalardı keltirip shıg’aratug’ın sebeplerge ximiyalıq zatlar (kolxin, etilamin, 
iprit), jınısıy gormonlar, o’siwdi tezlestiriwshi zatlardı mısal etiwge boladı. Bulardın’ ta’sirinde 
nukleotidler birden qayta toplanadı h’a’m jana qa’siyetke iye bolg’an mutant payda boladı. Bul 
mutant organizm ushın paydalı bolsa ko’beyip ketedi, al ziyanlı bolsa mutantlar nabıt boladı. 
Nan jabıwda isletiletug’ın ashıtqılardın’ jana shtammlarının’ alınıwı, ko’p mug’dardag’ı 
antibiotikler sintezlewshi shtammalar, V
12
 vitamini, maylar h’a’m lipidlerdi sintezlewshi 
shtammalar h’a’m tifke qarsı aktiv profilaktik formalarının’ alınıwı mutatsiyaga mısal boladı. 
Qadag’alawshı sorawlar 
1. Fenotip h’a’m genotip o’zgeriwshenliktin’ ayırmashılıg’ın ko’rsetin? 
2. Mikroorganizmler genetikasın u’yrengen ilimpazlardın’ miynetlerine toqtap o’tin? 
Tayanısh so’zler 
Biomassa - o’zi jasap turg’an maydan yamasa ko’lem birligine tuwrı keletug’ın bir 
organizm (populyatsiya, tur) massası yamasa zat energiyası mug’darı. lipidler - organik 
eritiwshilerde (benzin, benzol, xloroform, geksan)  jaqsı eriytug’ın, suwda erimeytug’ın may 
h’a’mde may sıyaqlı zatlar. Fermentler – biologiyalıq katalizator bolıp, barlıq tiri organizmlerde 
payda bolatug’ın h’a’m katalizatorlıq uazıypasın atqarıwshı belok ta’biyatlı zat. Apoferment - eki 
komponentli fermentlerdin’ belok bo’limi yag’nıy bunda fermentlerdin’ tan’lap ta’sir qılıw 
qa’sieyti apoferment menen anıqlanadı.  Kofaktor - quramında belok bolmag’an birikpeler. 
Ko’pshilik fermentler aktivliginin’ ko’riniwi ushın ju’da’ za’ru’r. 
 
L E K 5s İ Ya  № 9 
 
MIKROORGANIZMLERDEN AZI#LI# H!M JEM O’NIMLERIN, XIMIYALI# 
BIRIKPELER, H!R #IYLI PREPARATLAR H!M PATAS SU&LARDI TAZALA&DA 
#OLLANI&. 
Reje` 
1. Mikrobiologiyalıq preparatlardı qollawdın’ na’tiyjeligi. 
2. Fosforobakterindi qollaw. 
3. O’simliklerdi qorg’awda mikrob preparatlar qollaw. 
4. Sharwashılıqta mikrobiologiya. Slos tayarlaw usılları. 
5. Azıqlıq belok, amnokislota h’a’m vitaminler sintezi. 
y. Antibiotiklerdi qollaw. 
Ko’pshilik ilimpazlardın’ izertlewlerinin’ na’tiyjeleri boyınsha mikroorganizmlerdin’ 
sanı h’a’m fiziologiyalıq toparları topıraq tipine, klimatqa h’a’m ondag’ı egilgen awıl 
xojalıg’ı eginlerinin’ tu’rine baylanıslı o’zgerip otıradı. 
Nikitinanın’ pikirinshe ekologiyalıq izertlewler ju’rgizgende sol topıraqtag’ı 
mikroorganizmlerdin’  barlıq tu’rin anıqlaw sha’rt emes, al sol topıraqta en’ a’h’miyetli, paydalı 
protsesslerdi atqarıwshı dominant mikroorganizmlerdi anıqlaw jeterli. 
Dominatlıq tu’sinigi h’a’r qıylı ma’ni beredi. Mısalı, ekologiyada bul tu’rdin’ basqa 
topıraqtag’ı tu’rlerge ta’siri tu’siniledi. Al topıraq mikrobiologiyasında dominantlıq degende 
qandayda bir mikroorganizm tu’rinin’ sanlı basımlıg’ı tu’siniledi. 
Mishustin pikirinshe topıraq mikroflorasının’ jag’dayın sıpatlag’anda tek 
mikroorganizmlerdin’ sanın g’ana emes al, ayırım tu’rlerinin’ jag’dayın anıqlaw a’h’miyetli. 
Zvyagentsev o’zinin’ izertlewlerinin’ na’tiyjesinde topıraqta batsillalardın’ ayırım 
tu’rlerinin’ dominantlıq etiwi topıraqtag’ı organikalıq zatlardın’ transformatsiyalanıwı bag’darın 
ko’rsetedi degen pikirge keliw, demek topıraqta batsillalardın’ ko’pshilik tu’rleri gezlesiwi 
mu’mkin, biraq solardan tek ayrımları g’ana dominantlıq etedi.  
Bizin’  №araqalpaqstan respublikamızda N.Absattarovtın’ mag’lıwmatı boyınsha 
mikroorganizmlerdin’ maksimal sanı mart, aprel aylarına tuwra keledi. 

 
37
Ko’p jıllar dawamında topıraqqa awıl xojalag’ı eginlerinin’ tek bir tu’rin ege beriw sol 
topıraqtag’ı batsillalardın’ tu’rlik quramın bir qansha o’zgertedi. 
Topıraqta o’tetug’ın mikrobiologiyalıq protsesslerdin’ ishinde awıl-xojalıg’ı ushın 
paydalısı ammonifikatorlar qatnasatug’ın ammofikatsiya protsessi bolıp esaplanadı. Sebebi, 
olardın’ is h’a’reketi ta’sirinde topıraqtag’ı barlıq beloklı zatlar (o’simlik h’a’m h’aywanlardın’ 
beloklı qaldıqları, organikalıq to’ginler) ammonifikatsiyag’a ushırap o’simliklerdin’ mineral azot 
penen ta’minleniwin a’melge asırıladı. 
N.Absattarov o’zinin’ ilimiy izertlewlerinin’ juwmaqları boyınsha  №araqalpaqstan 
Respublikası jag’dayında mikroorganizmlerdin’ ko’p tu’rligin h’a’m sanının’ artıwı awıl 
xojalıg’ı eginlerinin’ tu’rlerine baylanıslı ekenligin anıqladı. Onın’ pikirinshe salı h’a’m palız 
eginleri egilgen topıraqlar mikroflorag’a en’ bay topıraq esaplanadı. 
Keyingi jıllardı suwg’arılatug’ın diyxanshılıqta  jerlerden intensiv paydalanıw barasında 
1840-jılı G.Libix ashqan «№aytarıw» nızamına tolıq a’mel qılınbadı yag’nıy o’simliklerdin’ 
normal rawajlanıw h’a’m sapalı joqarı o’nim beriwi ushın D.İ.Mendeleevtin’ periodlıq 
sistemasındag’ı  elementlerdin’ ko’pshiligi za’ru’r.   
İlimpazlardın’ alıp barg’an jumısları o’simliklerdi qorg’awdın’ effektiv biologiyalıq 
metodların do’retiwge, awıl-xojalıg’ı ziyankesleri menen gu’resiwde mikroorganizmlerdi h’a’m 
olardın’ metabolitlerin paydalanıwdın’ ratsional usılların qayta islep shıg’ıwg’a bag’darlang’an. 
Mikrob preparatlarının’ artıqmashılıg’ı, olardın’ spetsifikliginen h’a’m ayrıqsha ta’sir etiwshilik 
ku’shinen turadı. Olar sol gu’resip atırg’an ziyankeslerdi g’ana joq etedi, adam h’a’m 
h’aywanlarg’a ziyansız boladı. O’simliklerdi qorg’awdın’ mikrobiologiyalıq usılları ken’ 
tu’rdegi ta’sir etiw spektirine iye. Mısalı, antibakterindi y0-qa jaqın, h’a’r qıylı o’simlik 
ziyankeslerine qarsı gu’reste ken’ tu’rde qollanıwg’a boladı. 
Shirindinin’ anaerob bakteriyalar ta’repinen minerallanıwı na’tiyjesinde o’simlikler azıqlıq 
zatlar menen ta’miyinlenedi, sonın’ menen bir uaqıtta jan’a payda bolg’an shirindi qorı 
ko’beyip baradı. 
Bakteriyalıq preparatlar h’a’m olardın’ o’simlik ziyankeslerine qarsı qollanıw 
texnologiyası.  O’simlik ziyankeslerine qarsı gu’resiwdin’ ximiyalıq usılların qollanıwdın’ ko’p 
jıllıq praktikası - belgili mug’darda artıqmashlıg’ı menen bir qatarda ximiyalıq metodtın’ ayırım 
kemshiliklerinde ko’rsetti. Ma’selen, za’h’a’rli ximikatlar tek g’ana ziyanlı nasekomalardı joq 
etip qoymay, paydalı nasekomalardıda joq bolıwına alıp keledi. Ayırım ximikatlar topıraqta, 
o’simliklerde, h’aywanlarda toplanadı. 
Zamarıqlardan tayarlang’an boverin preparatı kolorado qon’ızı h’.t.b. ma’deniy 
o’simliklerdin’ japıraq kemiriwshilerine qarsı gu’resiwde effektiv qural bolıp tabıladı. O’simlik 
keselliklerin qozdırıwshılarg’a qarsı gu’reste h’a’r qıylı mikrob preparatlar, ko’binese 
antibiotikler qollanıladı. Bul gruppag’a fitobakteriomitsin, trixotetsin, polimetsin h’a’m tag’ı 
basqalar kiredi. 
Fitobakteriomitsin soya h’a’m loviya o’simliklerindegi bakterioz keselliklerine qarsı 
ja’ne paxta, qant la’blebisi, kartofeldin’ ayırım keselliklerine qarsı gu’resiwde u’lken 
effektivlikke iye. Fitobakterinnin’ 0,01-0,05F eritpesi menen o’simliklerdin’ tuxımın ekpesten 
burın qayta islenedi. Ol o’simlikte bakterioz keselligin to’menletip qoymastan, o’simliktin’ 
o’siwin, rawajlanıwın tezlestiredi, zu’ra’a’tin 10-15Fke ko’teredi. 
Trixotetsin antibiotigi ko’gertiwshi zamarrıq arqalı alınadı, ol qıyar, temeki, ju’zim, da’nli 
o’simliklerdin’ tamırının’ shiriwine qarsı gu’resiwde qollanadı. 
İlimpazlardın’ alıp barg’an jumısları o’simliklerdi qorg’awdın’ effektiv biologiyalıq 
metodların do’retiwge, awıl-xojalıg’ı ziyankesleri menen gu’resiwde mikroorganizmlerdi h’a’m 
olardın’ metabolitlerin paydalanıwdın’ ratsional usılların qayta islep shıg’ıwg’a bag’darlang’an. 
Mikrob preparatlarının’ artıqmashılıg’ı, olardın’ spetsifikliginen h’a’m ayrıqsha ta’sir etiwshilik 
ku’shinen turadı. Olar sol gu’resip atırg’an ziyankeslerdi g’ana joq etedi, adam h’a’m 
h’aywanlarg’a ziyansız boladı. O’simliklerdi qorg’awdın’ mikrobiologiyalıq usılları ken’ 
tu’rdegi ta’sir etiw spektirine iye. Mısalı, antibakterindi y0-qa jaqın, h’a’r qıylı o’simlik 
ziyankeslerine qarsı gu’reste ken’ tu’rde qollanıwg’a boladı. 
Bakterial insektitsid preparat bolg’an dendrobatsilindi kultura shtamması negizinde aladı. 
Preparattın’ negizge a’h’miyeti paxta ziyankesine qarsı  gu’resiwden ibarat. Bul biopreparat 
penen paxtanı qayta islegende, sovka quwırshaqlarının’ 8y-o0F-ti o’lgeni belgili boldı. Bakterial 
insektitsid preparatlarg’a insektinde kiredi. Bul preparat qurg’aq poroshok tu’rinde bolıp, 1 
gramında e0 mlrd. spora boladı. Onı tog’ay ziyankeslerine qarsı gu’resiw ushın qollanadı. 

 
38
Zamarıqlardan tayarlang’an boverin preparatı kolorado qon’ızı h’.t.b. ma’deniy 
o’simliklerdin’ japıraq kemiriwshilerine qarsı gu’resiwde effektiv qural bolıp tabıladı. O’simlik 
keselliklerin qozdırıwshılarg’a qarsı gu’reste h’a’r qıylı mikrob preparatlar, ko’binese 
antibiotikler qollanıladı. Bul gruppag’a fitobakteriomitsin, trixotetsin, polimetsin h’.t.b. kiredi. 
Fitobakteriomitsin soya h’a’m fasol (loviya) o’simliklerindegi bakterioz keselliklerine 
qarsı ja’ne paxta, qant la’blebisi, kartofeldin’ ayırım keselliklerine qarsı gu’resiwde u’lken 
effektivlikke iye. Fitobakterinnin’ 0,01-0,05F eritpesi menen o’simliklerdin’ tuxımı ekpesten 
burın qayta islenedi. Ol o’simlikte bakterioz keselligin to’menletip qoymastan, o’simliktin’ 
o’siwin, rawajlanıwın tezlestiredi, zu’ra’a’tin 10-15O’ ko’teredi. 
 Trixotetsin antibiotigi ko’gertiwshi zamarıq arqalı alınadı, ol qıyar, temeki, ju’zim, 
da’nli o’simliklerdin’ tamırının shiriwine qarsı gu’resiwde qollanadı. 
Awıl-xojalıg’ında bakterial to’ginlerdi paydalanıw. O’simliklerdin’ azot ja’ne fosfor 
menen awqatlanıwın jaqsılaydı. Olar topraqta paydalı mikroorganizmler sanın ko’beytedi. Olar 
osiriwshi zatlardı sintezleydi h’a’m o’simliklerdin’ awqatlanıwına kerekli bolg’an biogen 
elementlerdi payda etiwge uqıplıg’ın ku’sheytiredi. Biraq, sonı aytıp o’tiw kerek, bakterial 
to’ginler organikalıq h’a’m mineral to’ginlerdin’ ornın baspaydı, olardı birge paydalanıw kerek. 
Bizge belgili awıl-xojalıg’ı eginlerinin’ zu’ra’a’tin ko’teriwde jerdin’ o’nimdarlıg’ın 
arttırıwda h’a’r qıylı to’ginler` mineral (ku’kirt qıshqıl ammoniy, mochevina, superfosfat), 
organikalıq (qıy, torf, h’.t.b.) menen bir qatarda bakteriologiyalıq to’ginler u’lken a’h’miyetke 
iye. 
Bakteriologiyalıq to’ginler topıraqtag’ı mikrobiologiyalıq protsessler h’a’m 
mikroorganizmlerge ku’shli ta’sir etetug’ın faktorlardan esaplanadı. 
Birinshi ma’rte tu’ynek bakteriyalardan tayarlang’an «nitragin» dep atalg’an bakterial 
to’gin, 18oy-jılda Germaniyada F.Nobbe h’a’m L.Giltnerler ta’repinen qollanıldı. 1o0y-jılda 
Angliyada, B.Botgomley «nitragin» islep shıg’ara basladı. Ha’zirgi uaqta tu’ynekli bakteriyalar, 
Frantsiyada N-de, Chexoslovakiyada nitrazon, Rossiyada nitragin, rizitofin atamalarında 
shıg’arılmaqta. 
Nitragin – topıraqtı azot birikpeleri menen bayıtıwda sobıqlı o’simliklerdin’ ornı ju’da’ ullı 
boladı.  İlimde olardın’ tamırında birgelesip jasaytug’ın tu’ynek bakteriyalarının’ bar ekenin 
anıqlandı. Olardı 18o8-jılı birinshi ret Beyerink o’z aldına bo’lip aladı h’a’m og’an bakterum 
raditsikala dep at beredi. Usı bakteriyalar sobıqlı o’simliklerdi N
2
 penen ta’miyinlep turıwda 
u’lken a’h’miyetke iye. 
Solay etip usı bakteriyadan nitragin degen preparat tayarlanadı, egerde nitragin preparatın 
biyday o’simligine paydalang’anda onın’ o’nimi 2-e ts/ga-g’a, al sho’p deneli o’simliklerge 
paydalang’anda 5-y ts/ga zu’ra’a’tlik artadı. Usının’ menen bir qatarda sobıqlı o’simliklerdin’ 
tu’rine qaray otırıp gu’zde gektarına  20-200 kg/ga deyin azot toplanadı. Bul bolsa eginnen 
keyin ekinshi ret egilgen eginnin’ o’nimin arttıradı.  
Cobıqlı o’simlikler ushın bakteriologiyalıq to’gin bolıp esaplanadı. Tuxımdı egetug’ın 
ku’ni sobıqlı o’simliklerdin’ tuxımı nitragin menen aralastırıladı. Nitragin sobıqlı o’simliklerdin’ 
zu’ra’a’tin 10-40F shekem arttıradı. Nitragin quramında aktiv tu’ynek bakteriyaları bar bolıp, 
olar atmosfera azotın toplaydı. Nitragin torflı aralaspa h’a’m suyıq h’alda islep shıg’arıladı. En’ 
ko’p isletiletug’ını torflı aralaspa bolıp, ol Amerika, Avstraliya, Kanada, Xindistan h’a’m Evropa 
ellerinde ken’ ko’lemde paydalanadı. 
Azotobakterin - 1o01-jılı Beyerink atmosferadag’ı azottı molekula tu’rinde o’zlestiretug’ın 
mikroorganizmdi ajıratıp, onın’ erkin jasap aerob tirishilik etetug’ının ayttı. Bul 
mikroorganizmdi izertlewshi ilimpazlar awıl xojalıq eginlerin azot penen o’z waqtında 
ta’miyinlep turıw maxsetinde onnan bakteriyalı to’ginler tayarlawdı usındı. Usılardı esapqa 
ala otırıp belgili awıl-xojalıq mikrobiologiya institutı azotobakterinnen to’gin tayarlap shıg’ıp, 
og’an azotobakterin dep at berdi. Azotobakgerindi 1oe7-jıldan baslap tayarlay basladı. Bunı 
tayarlawdın’ bir neshe usılları bar.  
Azotobakterin quramında azotobakter bolıp, onı tayarlaw ushın azotobakter agarlı 
ortalıqta osiriledi. 1 gramında 40 mln. azotobakter boladı. 1 ga jerge egiletug’ın tuxım ushın onın 
10-15 g jeterli. Gu’zlik biydayga azotobakterin qollanganda 4,2 ts/ga, qant la’blebisine 
qollang’anda 2e ts/ga ko’beytken. 
AMB preparatı - bul preparattın’ quramında ammonifikatorlar, tsellyulozanı ıdıratıwshı 
bakteriyalar ushıraydı. Bul bakteriyalar ta’biyg’ıy o’nimdar topraqlardın’ tiykarg’ı 
mikroorganizmlerin quraydı. Sonın’ ushın onı avtoxton mikroflora dep ataydı. !dette guz h’a’m 
qıs aylarında kislotalı topraqlarda ıg’allıq ko’p bolıwı h’a’m topıraq temperaturasının’ pa’seyiwi 
na’tiyjesinde mikroorganizmlerdin’ aktivligi pa’seyedi. Sonın’ ushın h’a’r gektar jerge 250 kg 

 
39
AMB preparatı salınsa jaqsı na’tiyje beredi. Ha’zirgi uaqta AMB preparatı ko’birek parniklerde 
qollanadı. Bunın’ ushın parnikte qıy u’stine e0-40 sm qalın’lıqta AMB preparatı sashıladı h’a’m 
u’sh h’a’pteden son’ na’l egiledi. Na’ller alıng’annan keyin, qıy palız eginlerin to’ginlew ushın 
isletiledi. 
  Fosforobakterin – topıraqtag’ı quramalı fosforo-organikalıq birikpelerdi h’a’m mineral 
fosforlardı o’simlikke an’sat etip sin’etug’ın h’alg’a keltiriwde mikroorganizmlerdin’ ornı 
ju’da’ ullı. 1oe5-jılı R.A.Mennina topıraqtan usınday organizmlerdin’ bir tu’rin tabadı h’a’m 
onı batsillus megateriwim fosfatinum dep ataydı. Usı bakteriyadan fosforobakterin degen 
to’gin tayarlanadı.  
Fosforobakterin topraqtag’ı organikalıq fosfordı mineral fosforg’a aylandırıwshı 
bakteriyalıq preparat bolıp, ol ayrıqsha organikalıq fosfor birikpelerine bay (nuklein kislotası, 
leytsitin) qara topraqlı jerlerde boladı. Ol bakteriyalardın’ sporalı tu’rlerinen tayarlanadı. Ol  8yF 
ke deyin nuklein kislotasınan fosfordı ajıratadı. Onı ko’p mug’darda o’sirip og’an kaolin 
poroshigin aralastıradı. Preparattın h’a’r bir gramında spora turinde 200 mln. bakteriya kletkaları 
boladı. Gektarına bul preparattan 250 gramnan salıwı kerek. Fosforobakterin h’a’zirgi uaqta iri 
bakterin zavodlarında teren’likke egiw jolı menen alınadı. ^lken ıdıslarda bakteriyalar suyıq azıq 
ortalıqlarında sterillengen h’awanın’ mayda ko’biklerin u’zbesten jiberiw menen o’siriledi. Jaqsı 
aeratsiya bolg’anlıqtan bakteriyalar tez ko’beyedi. ey saat ishinde o0F sporalı kulturanı alıw 
mu’mkin. Sporalı massadan vakumda muzlatıw jolı menen qurg’aq preparat tayarlanadı. 
№ıy – azottın’ ko’pshiligi atızdan zu’ra’a’tti alıw menen ketedi. Jerge azot h’a’m basqada 
zatlardı qıy tu’rinde beriw u’lken a’h’miyetke iye. №ıydın’ quramında azot, fosfor, kaliy h’a’m 
mikroelementler bar. Bul zatlar bir-biri menen baylanısta bolıp, tek minerallasqannan keyin 
g’ana o’simlikke paydalı ta’sir etedi. №ıyda mikroblardın’ sanı o0 mlrd. qa jetiwi mu’mkin. 
Mikroblar islep shıg’arg’an gibberellinler, auksinler, biogen ingibitorlar o’simlikler o’sip 
rawajlanıwında u’lken a’h’miyetke iye. Auksin kletkanı o’siredi, tamır rawajlanıwına, gu’llewge 
ta’sir etedi.