MİNİstrliGİ qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

Nitrifikatsiya protsessi. Ammonifikatsiya protsessinde payda bolg’an ammiyaktın’ bir 
bo’legi o’simlikler ta’repinen o’zlestirilse, qalg’an bo’legi nitrifikatsiya protsessinde azot 
kislotasına shekem oksidlenedi. Topıraqta nitratlardın’ payda bolıwı Shlezing h’a’m Myuntsler 
ta’repinen 187o-jılda anıqlang’an. Nitrifikatsiya protsessinin’ eki fazada o’tiwin 188o-jılı 
Vinogradskiy anıqlag’an. Birinshi fazada N854osamonas qatnasadı h’a’m ol NN
q 
- ti NNO
g’
  
shekem oksidleydi. 
NNq  +  q 0
g’
  -----------g’ NNO
g’
   +   u’o’h’ kJ 
Ekinshi fazada N854obac5e4 qatnasıp NNOg’ -ni NNOq - shekem oksidleydi. 
2NNO
g’
  +  O
g’
     =  2 NNO
q
   +  180 kJ 
Nitrobakter oval formasındag’ı bu’rtikleniwshi bakteriya bolıp rawajlanıw tsiklinde, 
h’a’reketshen’ basqıshtı o’tedi. N854osamonas h’a’m N854obac5e4 barqulla birge ushraydı. 

 
24
Birinin’ payda qılg’an o’nimin ekinshisi ta’repinen o’zlestiriledi. Bul tiptegi eki mikroorganizm 
qatnası metabioz dep aytıladı. 
Nitrifikatorlar ortalıqtın’ kislotalı reaktsiyasına sezgir h’a’m rN 7,0-o,2 bolg’anda jaqsı 
rawajlanadı. Bul protsess na’tiyjesinde 1 ga jerde e00 kg nitrat kislota toplanadı. Sonın’ ushın 
awıl-xojalıg’ında bul protsesske u’lken itibar beredi. 
Denitrifikatsiya protsessi. Bul protsess nitrifikatsiya protsessinin’ kerisi bolıp, bunda 
baylanısqan azot ja’ne atmosferaga erkin h’alda qaytadı. Bul protsess tuwrı h’a’m tuwrı emes 
boladı. Tuwrı denitrifikatsiyada nitratlar denitrifikatsiyalanıwshı bo’lek bakteriyalar toparının’ 
tirishiligine baylanıslı qaytarılsa, tuwrı emes denitrifikatsiyada tek aminokislotalar menen nitrat 
kislota o’z-ara ta’sir etisedi na’tiyjede molekulyar azot payda boladı. 
Ta’biyatta tuwrı denitrifikatsiya topıraq, suw h’a’wizlerinde ken’ tarqalg’an 
denitrifikatsiyalawshı bakteriyalardın’ tirishiligine baylanıslı o’tedi. 
n’ NNO
q
  =  g’ N
g’
O   +  o’ 0
g’
   +  g’ N
g’
 
Bul bakteriyalarg’a to’mendegiler mısal boladı. a’.Vas.den8548f8cans tayaqsha sıyaqlı, 
peritrix, spora payda etpeydi. 2. Pse7domonas s5754e48 - mayda tayaqshalar, ko’binshe shınjır 
formasında ushraydı. 
Denitrifikatsiya oksidleniw - qaytarılıw protsessi esaplanadı. 
Bakteriyaları fakultativ anaerob bolıp, kislorod ko’beygende denitrifikatsiya toqtaydı. 
Denitrifikatsiya na’tiyjesinde topıraqta belgili mug’darda azot jogaladı. Esaplawlarg’a qaraganda 
h’a’r jılı denitrifikatsiya na’tiyjesinde topıraqtan atmosferag’a ee0 mln.tonna azot shıg’ıp ketedi. 
Atmosfera molekulyar azotının’ biologiyalıq fiksatsiyası 
Hawa quramında 78-80F azot boladı, yag’nıy 1 km kv jerge 8 mln.t. azot tuwrı keledi. 
Biraq, bul azottı o’simlikler, h’aywan’lar o’zlestire almaydı. Azotlı zatlardın’ biologik 
o’zlestiriliwi eki jol menen ju’redi` 
 1.  Elektr  zaryadsızlanıw uaqtında (ku’shli shaxmaq bolg’anda) azottın’ fotoximiyalıq 
oksidleniwi ju’z beredi, bunda N
g’
 ------ NO
g’
 ge aylanadı. Payda bolg’an NO
2
 suwda h’a’m 
topıraqta ja’ne oksidlenip NO
e
 ke aylanadı. Bul jol menen bir jılda 1 m kv maydanda e0 mg NO
e 
 
toplanadı. 
 2. Molekulyar azot mikroorganizmler ta’repinen o’zlestirilip, bul protsess fotosintez 
sıyaqlı ju’da’ a’h’miyetli boladı. 
Esaplawlarg’a qaraganda mikroorganizmler ta’repinen bir jılda 270-ee0 mln. t azot 
o’zlestiriledi. Onın’ 1y0-170 mln. tonnası qurg’aqlıqta, al qalg’an 70-1y0 mln. tonnası 
okean’larda fiksatsiyalanadı. 
Vinogradskiy 18oe-jılda azot o’zlestiriwshi mikroorganizmlerdin’ taza kulturasın birinshi 
ret ajıratıp aldı h’a’m onın’ anaerob h’a’m spora payda etiw qa’siyetlerin anıqladı. Bul kulturanı 
Clos548d87m pas5e48an7m dep atadı. Beyerink 1o01-jılı  Azo5obac5e4 ch4oococc7m 
azotobakterin ajıratıp aldı h’a’m onı anaerob sharayatta jasawın h’a’mde molekulyar azot 
o’zlestiriwin anıqladı. 188y-88-jıllarda Gelrigel h’a’mde Vilfart sobıqlı o’simlikler tamırındag’ı 
o’simshelerdi o’simlikler ta’repinen erkin azottı o’zlestiriwi arasındag’ı o’z-ara baylanıs bar 
ekenligin anıqladı. M.S.Voronin 188y-jılı sobıqlı o’simlikler tamırında (tu’yinindegi 
mikroskopik deneshelerde) mikroorganizmler barlıg’ın anıqladı. Beyernik 1888-jılı o’simlikler 
tamırınan tu’ynek bakteriyaların ajıratıp aldı h’a’m onın’ tu’yneksheler payda etiwi h’a’m azottı 
o’zlestiriwin anıqladı. 
Ko’k-jasıl suw otlarıda taza kultura h’alatında atmosfera azotın o’zlestiredi. Ta’biyg’ıy 
sha’riyatta olar zamarıqlar h’a’m moxlar menen simbioz h’alda jasaydı. 
Erkin jasawshı azotofiksator mikroorganizmler. Ha’zirgi ku’nde azot o’zlestiriwshi 
mikroorganizmlerdin’ e0-dan artıq tu’ri belgili. Azot o’zlestiriwde u’lken a’h’miyetke iye 
mikroorganizmler Azo5obac5e48aceae semyasına tiyisli. Azotobakterdin’ en’ ko’p tarqalg’an 
ua’killeri to’mendegiler bolıp esaplanadı` 
1. Azo5obac5e4 ch4oococc7m iri shar formasında (1-10 mkm), oval sıyaqlı, kletkaları 
ko’binese jup-jup jaylasıp jılısqaq kapsula menen oralıp turadı. Aerob, ko’p mug’darda kislorod 
talap etedi. Kletkasında bawır ren’li pigment payda etedi. @arrı kletkalar irilesip, qalın’ qabıq 
penen oralıp tsista payda etedi. Ortalıq rNna sezgir, optimum rN 7,0-7,2 maksimum o,0. Igıllıqqa 
talapshan’, 25-e0
0
S temperaturada jaqsı rawajlanadı. 
2. Az.ag8ll - kletkaları iri,  h’a’reketshen’, qon’ır pigment payda etedi. 
Azotobakter ushın en’ jaqsı azıq mannit, dekstrin, glitserin, glyukozada da jaqsı 
rawajlanadı. R, K elementleri jeterli bolsa jaqsı rawajlanadı. Ba’h’a’rde ko’p ushıraydı, jazdın’ 
qurg’aqshılıq uaqıtları tsista payda etedi. 
Beyerink h’u’rmetine atalg’an Azo5obac5e4 8nd8c7m tu’ri oval sıyaqlı, 2-e mkm 
uzınlıqta, silekeyli kapsulalı, burmalı kaloniya payda etedi. Uaqıt o’tiw menen kaloniya ren’i 

 
25
qızg’ısh tu’rge kiredi. Azot o’zlestiriwshiler ishinde aerob spirilalar, vibrionlarda bar. Olar 
rizosferada, rizoplanda ushraydı. 
Anaerob azotofiksatorlarg’a ua’kil qılıp Bac8llaceae semeystvasına kiriwshi 
Clos548d87m pas5e48an7m-di ko’rsetiw mu’mkin. Klostridiumlar ta’biyatta ken’ tarqalg’an, 
kislotalı, siltili, shor h’a’m qara topıraqlarda da jaqsı rawajlanadı. 
Aktiv azotofiksatorlar qatarına aerob tsianobakteriyalardı da kiritiw mu’mkin. Burıng’ı 
Awqam territoriyasında tsianobakteriyalardın’ 1e0 tu’ri anıqlang’an. 
Molekulyar azottın’ fiksatsiyalanıw mexanizmi. Molekulyar azot ju’da’ inert bolıp, 
basqa elementler menen qıyın ximiyalıq baylanısadı. Ma’selen` atmosfera azotınan ammiak alıw 
ushın 500 gradus ıssılıq h’a’m e50 atm basım kerek boladı. Azottın’ biologiya usılındag’ı 
fiksatsiyası a’dettegi sha’riyatta o’tedi. 
Azot molekulası 2 atomnan du’zelgen bolıp, olar u’sh bekkem baylanıs arqalı birikken. 
Azottın’ o’zlestiriliwshi qaytarılıwshı reaktsiyası bolıp, bul protsess a’dette titan, xrom, 
molibden, volfram duzları qatnasında an’sat o’tedi. №aytarıw uazıypasın metaloorganik 
birikpeler, metallardın’ gibridleri o’tiwi mu’mkin. Molekulyar azottı o’zlestiriw tek prokariot 
mikroorganizmlerge xarakterli. Azot o’zlestiriw protsessi mikroorganizmlerdegi nitrogenaza 
fermenti arqalı o’tedi. Bul ferment eki beloktan ibarat bolıp, birinshi subbirliklerden 2 atom 
molibden h’a’m e0 atom Fe bolsa, ekinshi subbirlikte tek Fe  atomları boladı. Azot 
molekulasının’ aktivlesiwinde molibden h’a’m vannadiy qatnasadı. Azot o’zlestiriw u’lken 
energiya talap etedi. Bul energiyanı alıw ushın mikroorganizmler joqarı da’rejeli o’simlikler 
menen jaqın baylanısta boladı, o’simlik oz gezeginde energetik material bolıp xızmet etedi. 
Tu’ynek bakteriyaları. Sobıqlı o’simliklerdin’ tamırına kirip tu’yneksheler payda 
etetug’ın bakteriyalarg’a tu’ynek bakteriyaları dep ataydı. Bakteriya h’a’m sobıqlı o’simlikler 
arasında simbiotik qatnas payda boladı, yag’nıy bakteriya o’simlik tamırları sintezlegen organik 
zatlar menen awqatlanadı, o’simlikler bolsa bakteriyalardın’ h’awadan o’zlestirgen azotlı 
birikpelerinen paydalanadı. Tu’ynek bakteriyaları grammqanaatlanarlı, spora payda etpeydi, 
aerob, u’lkenligi 0,5-e mkm. Ua’killeri qamshılarg’a iye, yag’nıy monotrixları h’a’m peretrixları 
bar. Bakteriyalardın’ rawajlanıw tsiklı a’ste bolıp, kletkada may qosımsha zatları payda boladı 
h’a’m olar analin boyawı menen jaman boyaladı. Jas kletkalar bolsa jaqsı boyaladı. Tu’ynek 
bakteriyalar bakteriod formasına o’tkende olarda azot o’zlestiriw ku’shli o’tedi. 
!piwayı azıqlıq ortalıqta tu’ynek bakteriyalarının’ taza kulturaları erkin azottı 
o’zlestirmeydi. Tu’ynek bakteriyaları uglevodlar, polisaxaridler, organik kislotalar h’a’m 
spirtlerdi o’zlestirip kislotalar payda etedi. 
Fosfor elementin mineral h’a’m organik zatlardan aladı. Olardın’ jaqsı o’siwi ushın temir 
h’a’m molibden elementleri kerek. Tu’ynek bakteriyaları vitamin V 12,  riboflavin, geteroauksin, 
gibberlin siyaklı zatlardı sintezleydi. Tu’ynek bakteriyalarının’ jasawı ushın optimal rN y,5-7,5. 
Eger rN 4ten to’men, 8den joqarı bolsa olar o’siwdi toqtatadı. Tu’ynek bakteriyaları belgili bir 
o’simlik kletkalarında ko’beyip, jaqsı rawajlanadı. Bul qa’siyet olardı klassifikatsiyalawda 
u’lken a’h’miyetke iye. 
Topıraqta tu’ynek bakteriyalarının’ aktiv, shala aktiv h’a’m aktiv emes shtammaları 
bolıp, aktiv shtamm azottı barqulla jaqsı o’zlestiredi, shala aktivleri kem, aktiv emesleri ulıwma 
o’zlestirimeydi. Aktiv emes bakteriyalardan payda bolg’an tu’ynekshelerdin’ ren’i kokshil 
boladı, sebebi olarda leggemoglobin az. Aktiv kultura ta’repinen payda bolg’an tu’ynek 
toqımasın izoelektrik nuqtası e-4 rN, aktiv emes kulturaniki bolsa rN y-7,5 boladı. 
Sobıqlı o’simliklerdin’ tamırında tu’ynekshenin’ payda bolıwı. Sobıqlı o’simlik 
tamırı a’tirapında ko’plep mikroorganizmler, sonın’ menen birge sol o’simlikke ten’ bolg’an 
tu’ynek bakteriyalarıda rawajlanadı. Tamırdın’ kishi tamırshaları arqalı tu’ynek bakteriyaları 
tamırg’a kiredi. Tamır ta’repinen ajratılg’an h’a’r qıylı zatlar menen bir qatarda triptofan bo’linip 
shıg’adı. Tu’ynek bakteriyaları bul zattı indol-e-sirke kislotaga aylantıradı. Bul zattı tamır 
qılshıqları formasın zontik da’stesi formasına keltiredi. Tu’ynek bakteriyaları tamır qılshıqları 
arqalı kletkag’a kiredi. Tamır qılshasında jip payda bolıp qaladı. Ol silekeyli zat bolıp, onda 
tu’ynek bakteriyaları ko’beyedi. Tu’yneksheler uaqtı kelgende a’ste ole baslaydı. Da’slep olarda 
vakuolalar payda boladı, bakteriyalar erip ketedi. Bul o’simliktin’ gu’llew da’wirine tuwra 
keledi. 
Bir jıllıq o’simliklerdegi tu’yneksheler bir jıllıq, ko’p jıllıqlarda bolsa ko’p jıllıq boladı. 
Tu’ynekshe degeneratsiyalanadı, biraq tolıq o’lmeydi, keyingi jılı ja’ne o’z funktsiyasın atqaradı. 
Tu’yneksheler o’simliktin’ basqa bo’limlerine qarag’anda ko’birek azot toplaydı. Usı jerden azot 
o’simliktin’ jer u’sti bo’limlerine tarqaladı. Bul payıtta bakteriodlar payda bolıw uaqtına tuwra 
keledi. O’zlestirilgen azottın’ belgili mug’darı tamırlar arqalı topıraqqa o’tedi. Topıraqqa ol 
a’dette aminokislota (asparagin) formasında o’tedi. 

 
26
Sobıqlı o’simlikler menen tu’ynek bakteriyaları arasındag’ı qatnas (azot o’zlestiriw) ko’p 
faktorlarg’a baylanıslı boladı. Olardan ıg’allıq, aeratsiya, temperatura, rN, fosfor h’a’m kaliy 
h’a’m mikroelementlerdi ko’rsetiw mu’mkin. 
Topıraqta ko’binese tu’ynek bakteriyalarının’ bakteriofagları tarqalg’an boladı. Olar 
tu’ynek bakteriyaların eritip jiberiwi mu’mkin. Ya.Rawtenshteyn usınısına bola sobıqlı 
o’simliklerdin’ tuxımları tu’ynek bakteriyaları menen qayta islenip egilse, bul bakteriyalar jerde 
tez ko’beyedi, bakteriofag qa’wpinin’ aldı alınadı. 
Awıl-xojalıg’ında azotofiksatsiyanın’ a’h’miyeti. Mikroorganizmler ta’repinen 
atmosfera azotının’ o’zlestiriliwi, jer ju’zinde biologik jol menen toplanatug’ın zu’ra’a’ttin’ 
ulıwma mug’darına u’lken ta’sir ko’rsetedi. Sonın’ ushın atmosfera azotının’ biologik jol menen 
o’zlestiriliwin u’yren’iw a’h’miyetli. 
Jer ju’zindegi o’simliklerdin’ azotqa bolg’an talabı jılına 100-110 mln. tonnanı quraydı. 
Egerde 2000-jılda jer ju’zinde bir jılda 110 mln. tonna azotlı to’ginler islep shıg’arg’an bolsa, 
zu’ra’a’tlik eki ma’rte artqan jag’dayda da, zu’ra’a’t penen topıraqtan 200 mln. tonna azot 
shıg’ıp ketedi. Sonın’ ushın mikrobiologiyalıq protsesslerdi u’yreniw a’h’miyetli ma’sele bolıp 
qala beredi. 
Azot toplawshı bakteriyalar ja’rdeminde bir jılda 1 ga jerde jon’ıshqa 150-1y0 kg, lyupin 
1y0 kg, soya 100 kg, burshaq 80 kg toplaydı. Jasıl o’simlikler baylanısqan azot penen uglerodtan 
o’z denesine kerekli belok h’.t.b. zatlardı sintez qıladı. O’simliklerdi h’aywan’lar jiydi. O’lgen 
o’simlik h’a’m h’aywan qaldıqları bakteriyalar ta’repinen shiritiledi h’a’m NN
q
 payda boladı. 
Ammiaktın’ bir bo’limi o’simlikler ta’repinen o’zlestirilse, qalg’an bo’legi nitrifikatsiyaga 
ushıraydı. Azot toplawshılardın’ o’zi de atmosfera azotın o’zlestirip, beloklardı sintezleydi. Bul 
beloklar o’z gezeginde shiritiwshi bakteriyalar ta’repinen ıdıratıladı. Denitrifikatorlar nitratlardı 
ıdıratıp atmosferaga azottı qaytaradı. Solay etip azottın ta’biyatta aylanısı ju’redi. 
 
Qadag’alawshı sorawlar 
1. Ta’biyatta zatlardın’ aynalısında mikroorganizmlerdin’ roli? 
2. Azottın’ aylanıwı qanday protsessler ta’sirinde ju’redi? 
3. Nitrifikatsiya h’a’m denitrifikatsiya protsessi arasındag’ı tiykarg’ı ayırmashılıqları 
nede? 
4. Azot o’zlestiriwshi mikroorganizmler menen sobıqlı o’simlikler arasında qanday 
baylanıs bar? 
5. Erkin jasawshı azotofiksator mikroorganizmlerge sıpatlama berin’? 
y. Sobıqlı o’simliklerdin’ tamırında tu’ynekshelerdi payda bolıwı qalay o’tedi? 
7. Awıl-xojalıg’ında azotofiksatsiya protsessi qanday a’h’miyetke iye? 
 
Tayanısh so’zler 
Saprofitler - awqatlıq zatlardı o’li h’a’m ıdırap atırg’an organikalıq zatlardan aladı. 
Pigment - organizm kletkalarında bolıp, olarg’a suyıqlıq, ren’ beriwshi zat` Leggemoglobin - 
sobıqlı o’simliklerdin’ tamır tu’yneklerine qızıl ren’ beriwshi quramalı belok. 
 
 
 
MİKROORGANİZMLER  T!REPİNEN  UGLERODLI 
BİRİKPELERDİ;  O’ZLESTİRİLİ&İ 
 
Mikroorganizmler biologik a’h’miyetli elementler, sonın’ ishinde uglerod h’a’m 
kislorodtın’ ta’biyatta aynalıwında u’lken rol oynaydı. Uglerodtın’ ta’biyatta aynalıwında eki 
protsess ko’rinedi. Onda uglerod h’a’m kislorod o’zlestiriliwi a’melge asadı. 
1. Fotosintezde 
SO
g’
  o’zlestiriledi. 
2. 
Organik zatlardan mineralizatsiyalang’an SO
g’
  ajıralıp shıg’adı. 
Birinshi protsessti joqarı da’rejeli o’simlikler, tsianobakteriyalar, vodorod bakteriyaları 
a’melge asıradı. Olar SO
g’
  qaytarıp organikalıq zatlar h’alına o’tkizedi. Ekinshi protsesste 
mikroorganizmler ja’rdeminde kislorodtın’ jutılıwı h’a’m qaytarılıwı a’melge asırıladı. 
Atmosferada 0,0eF SO
g’
 bar h’a’m bul mug’dardın’ turaqlılıg’ın fotosintez h’a’m 
mineralizatsiya arasındag’ı ten’liktin’ saqlanıwı menen ta’miyinlenedi. Eger mineralizatsiya 
protsessinde SO
g’
 payda bolmag’anda h’awadag’ı uglekislıy gazdın’ mug’darı 20 jılda-aq tamam 
bolar edi. 

 
27
Organik zatlardın’ anaerob h’a’m aerob ta’rizde mikroorganizmler ta’sirinde 
o’zgertiliwin to’mende ko’rip o’temiz. 
Spirtli ashıw. Spirtli ashıw protsessinde mikroorganizmler uglevodlardı (geksoza) etil 
spirtine aylantıradı. 
S
u’
N
a’g’
O
u’
 ----g’ SN
q
SN
g’
ON   +   g’ SO
g’
 + g’qo’ x a’0 kJ 
Spirtli ashıw protsessinde fakultativ anaerob ashıtqı  zamarıqları qatnasadı. Azot deregi 
sıpatında olar aminokislotalar, peptonlar h’a’m ammoniylı duzlardan paydalanadı. Rawajlanıwı 
ushın temperatura 4-e5 gradus aralıg’ında, rN bolsa azmaz kislotalı bolg’anı jo’n. Spirtli ashıw 
protsessinde ajıralatug’ın energiya dem alıwda bo’linetug’ın energiyadan 24 -25 ese ziyat boladı. 
Ashıtqılar ushın aerob jag’day za’ru’r bolsa, olar ja’rdeminde vino, spirt, pivo alıw ushın 
anaerob jag’day kerek. Eger kislorod mug’darı asırılsa, ashıwdan basqa dem alıw protsesside 
ju’redi. Spirtli ashıwda 15F spirt toplang’annan son’ ashıw toqtaydı, sebebi etanol ashıtqı 
kletkaların za’h’a’rleydi. 
Spirtli ashıw protsessinde pirouzum kislotasınan S
g’
N
o’
ON h’a’m SO
g’
 payda boladı. Bul 
reaktsiyalar eki basqıshta baradı` 
 
 SN
q
SOSOON  
pirouzum k-ta    Karboksilaza  fermenti  SO
g’
  +  SN
q
SNO 
                                                                               Sirke aldegidi     
 Son’ sirke aldegidi vodorod qatnasında qaytarılıp, etil spirtine aylanadı. 
      SN
q
SNO + NAD x N
g’
 
Sirke aldegidi Alkogoldegidrogenaza 
------------------------   SN
q
SN
g’
ON  +  NAD 
                          etil spirti 
Spirtli ashıw protsessi azıq-awqat sanaatında u’lken a’h’miyetke iye. Spirtli ashıw ushın 
tu’rli o’nimlerden paydalanıwga boladı. 
1) quramında kraxmal bolg’an o’nimler (biyday, arpa, ju’weri, kartoshka) 
2) quramında qant bolg’an o’nimler (la’blebi, qant qamısı). 
e) Ag’ash qabıg’ına HC8 h’a’m N
g’
SO
n’
 menen islew beriledi, qabıq qantqa aylanadı, 
keyin bul o’nimge nitrat, fosfat duzları h’a’m vino ashıtqıları qosıladı. 1m qabıqtan 158 l metil 
spirti alınadı. 
4) Ha’zirgi uaqta spirt sintetik jol menen etilen gazınan alınbaqta` 
    S
g’
N
n’
  +  N
g’
O  ------    SN
q
SN
g’
ON 
  Etilen                    etil spirti 
Spirtli ashıw protsessinin’ a’h’miyeti sonnan ibarat yag’nıy payda bolg’an energiya ATF-
da toplanadı h’a’m za’ru’r bolg’anda kletka onnan paydalanadı. 
Su’t-kislotalı ashıw. Bul protsesstin’ tiri organizmler qatnasında barıwın birinshi bolıp 
(18y0) Lui Paster anıqlag’an. Su’t-kislotalı ashıw protsessinde qant (geksoza), su’t qantı 
(laktoza), maltoza, saxaroza h’a’m basqalar anaerob h’alatta ashıydı h’a’m ortalıqta su’t kislotası 
payda boladı` 
S
a’u’
N
a’g’
O
u’
  -------------------- g’ SN
q
SNONSOON   + wo’  kJ 
Geksoza                                     su’t kislota 
Su’t-kislotalı ashıw protsessinde qatnasatug’ın bakteriyalar fakultativ anaeroblar bolıp, 
olardı 2 toparg’a ajıratıw mu’mkin.  Birinshisi su’t quramın’dag’ı laktozanı ashıtsa, ekinshisi 
basqa o’nimlerdegi qanttı ashıtıp, su’t kislota payda boladı. 
Su’t ko’pshilik mikroorganizmler ushın ta’biyg’ıy azıq ortalıg’ı bola aladı. Jan’a 
sawılg’an su’t quramın’da mikroorganizmler ko’plep ushraydı. Su’t-kislotalı bakteriyalardın’ 
formaları domalaq h’a’m tayaqsha ta’rizli boladı. Ken’ tarqalg’an tu’rlerine` S54ep5ococc7s 
lac57s, Lac5obac5e487m b7lga487m h’a’m basqalardı aytıw mu’mkin. 
Su’t-kislotalı ashıw protsessi kefir, qımız, miywe o’nimlerin duzlaw, siloslaw h’a’m qara 
nan tayarlawda ken’ paydalanadı. Su’t-kislotadan teri sanatında, boyaw, kir juwıw poroshokların 
islep shıg’ıw, plastmassa alıw, farmakologiya h’a’m konditer sanaatlarında ken’ paydalanadı. 
Su’t-kislotalı ashıw protsessinde fermentler ta’sirinde geksoza quramalı o’zgerislerge 
ushıraydı. Birinshi basqıshta fosforlanıw protsessi baradı h’a’m payda bolg’an fosforglitserin 
aldegidide oksidlenedi h’a’m qa’lpine keledi onnan su’t-kislota payda boladı` 
     SN
g’
ORO
q
N
g’
                                   SN
g’
 
            |                                                 | 
       SNON                                         SNON   
            |                                                 | 
        SN        +  N
g’
O          =               SOON   +   N
q
RO
n’
    

 
28
     Fosfoglitserin  
        aldegid                          su’t kislota 
 
Su’t-kislotalı ashıw gomofermentativ (tipik) h’a’m geterofermentativ (tipik bolmag’an) 
dep ekige bo’linedi. Gomofermentativ ashıw protsessinde tek su’t kislota, al geterofermentativ 
ashıw su’t kislotadan basqa sirke kislota, karbonat angidrid h’a’m etil spirti payda boladı. İshek 
tayaqshası (E.sol8) geterofermentativ ashıw protsessinde a’melge asadı. 
Ayırım uaqıtları su’t kislotalı ashıwda bakteriya h’a’m ashıtqılar qatnasadı. Payda 
bolg’an o’nimler quramında su’t kislotadan basqa spirtte boladı. Bunday o’nimlerge qımız h’a’m 
kefir mısal boladı. 
Bifidobakteriyalar a’melge asıratug’ın ashıw. Bul tiptegi ashıwda glyukozadan sirke 
h’a’m su’t kislota payda boladı: 
 g’S
u’
N
a’g’
O
u’
     =     qSN
g’
SOON +  g’SN
q
SNONSOON 
 geksoza           sirke kislota           su’t kislota 
 
Bul tiptegi ashıwdı alıp barıwshı su’t kislotası mikroorganizmler, adam, h’aywanlardın’ 
awqat o’zlestiriw sistemasında ushıraydı. Olar ayırım antibiotikler (laktolin, brevin, nizin) 
h’a’mde organikalıq kislotalar payda etedi. Boljaularg’a qaraganda bul organizmler ishek 
mikroflorasının’ 50-80F quraydı h’a’m shiritiwshi h’a’m kesel qozdırıwshı ishektegi 
bakteriyalardın’ antogonistleri bolıwı mu’mkin. Jer sharının’ h’a’r qıylı zonalarında h’a’r tu’rli 
su’t-kislotalı ashıwdı alıp barıwshı bakteriyalar ushıraydı. Sonın’ ushında su’tde tu’rlishe da’mge 
iye boladı. Ha’r bir ma’mlekettin’ o’z su’t-qatıq o’nimleri bar. 
Sanaatta su’t-qatıq o’nimlerin tayarlaw ushın pasterizatsiya qılıng’an su’tke 
bakteriyalardın’ taza kulturaların jiberedi. Mısalı` su’t-kislotadı streptokokki (S54 lac58s), 
atsidofil tayaqshası (lac5 ac8doph8l7s) h’.t.b. Su’t-kislotalı ashıw mikroorganizmlerinin’ forması 
shar, tayaqsha ta’rizli, spora payda etpeydi. Grammqanaatlanarlı,  optimal   temperatura e0-40
0
S. 
Propion kislotalı ashıw. Bunı P4op8n8-bac5e487m a’wladına kiriwshi bakteriyalar alıp 
baradı. Propion kislota pirouzum kislota yamasa su’t kislotasının’ qaytarılıwınan payda boladı. 
Propion kislotalı bakteriyalardın’ o’siwi ushın beloklar, aminokislotalar, vitaminlerden tamin, 
biotin kislotalarının’ bolıwı za’ru’r. Rawajlanıwı ushın optimal temperatura e0-e7
0
S, rN-7. Bul 
bakteriyalar su’t-kislotalı bakteriyalar menen birge ushıraydı. Su’tke topıraqtan yamasa 
o’simliklerden kelip tu’sedi. Propion kislota bakteriyaları asqazang’a tu’sken h’a’m glyukozaga 
aylang’an glyukozanı su’t kislotasına aylantıradı h’a’mde sirke kislotasına aylantırıdı. Olar o’z 
na’wbetinde tamırlar arqalı sorılıp qanga o’tedi. Propion kislotalı bakteriyalardı sanaatta V12 
vitaminin alıw ushın qollanadı.