MİNİstrliGİ qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

Mikroorganizm kulturaları menen islew ta’rtibi. Laboratoriya sharayatında 
mikroorganizmler qattı h’a’m suyıq azıqlıq ortalıqlardı probirkalarg’a, kolbalarg’a, chashki 
Petrige quyılıp o’siriledi. Idıslar h’a’m azıqlıq ortalıqlar aldın-ala sterilizatsiya etiledi. Azıqlıq 
ortalıqlardı tayarlaw h’a’m sterilizatsiyalaw usılları keyingi temalarda tolıq bayan etiledi. 
Mikroorganizm kletkasın sterillengen azıqlıq ortalıqqa su’rtiw – egiw yamasa 
inokulyatsiya dep ataladı. Mikroorganizmlerdi egiwde belgili ta’rtipti saqlawg’a tuwra keledi, 
sebebi zıyanlı mikroorganizmler menen pataslanıwı mu’mkin. Egis aldı probirka yamasa arnawlı 
etiketkada jazılıp jabıstırıladı.  
Qattı azıqlıq ortalıqlarda o’sirilgen mikroorganizmlerdi qayta egiw yamasa preparat 
tayarlaw ushın bakteriologik petlya yamasa iyne qollanıladı. Al suyıq azıqlıq ortalıqlardan 
preparat tayarlaw yamasa mikroorganizmlerdi qayta egiw ushın sterillengen pipetkalar 
qollanıladı. 
Bakteriologik petlya qattı azıqlıq ortalıqtan mikroorganizm kletkasın almastan burın gaz 
garelkası yamasa spirtovka jalınında sterilizatsiya isleniledi. Son’ da’rh’al petlyanı chashka 
Petridin’ qaqpag’an ashıp ishki diywalg’a yamasa azıqlıq ortalıqtın’ mikroorganizm o’spegen 
jerine tiygizilip suwıtıladı. Keyin mikrob massasınan az mug’darda alınıp taza azıqlıq ortalıqqa 
egiledi. 
 
 Laboratoriyalıq jumıs 
Tayaqsha ta’rizli bakteriyalardın’ formaları h’a’m spiroxetalar. Topıraqtag’ı, suwdag’ı 
ushrasatug’ın ayrım tayaqsha ta’rizli bakteriyalarg’a tu’sinik beriw 
 
Jumıstın’ maqseti: Mikroorganizmlerdin’ morfologiyası menen tanısıw h’a’m olardı 
mikroskopta izertlew. Mikroblardın’ preparatların tayarlaw usılları menen tanısıw h’a’m 
mikroskopta ko’riw. 
Kerekli materiallar h’a’m u’skeneler: Predmet h’a’m jabıwshı ayna, bakteriologik 
boyawlar (fuksin eritpesi, gentsianviolet, metilen ko’k), filtr qag’azı, mikroskop, spirtovka, ayna 
qa’lemi, bakteriologik petlya, pentsit, pipetka, 5%-li xromlı kislota, Tsilya karbol fuksini, 
metilen ko’k eritpesinin 1:40 aralaspası, h’a’r qıylı taza kulturalar h’a’m t.b. 
Metodik ko’rsetpeler. Bakteriyalar tiykarınan bir kletkalı bolıp, a’piwayı bo’liniw jolı 
menen ko’beyedi. Bakteriyalar morfologiyalıq jaqtan – forması, ko’lemi, qamshılardın’ bolıwı, 
kapsulanın’ bolıwı, sporanı payda etiw uqıplıg’ı, belgileri boyınsha ayırıladı. Forması boyınsha 
bakteriyalar 3 toparg’a bo’linedi. 1. Shar (kokki) sıyaqlı. 2. Tayaqsha ta’rizli. 3. Spiral ta’rizli. 
Shar sıyaqlı formaları o’z gezeginde kletkalarının’ jaylasıwına qaray otırıp, diplokokki 
(kletkaları jup – juptan jaylassa), tetrakokki (kletkaları to’rtewden), streptokokki (shınjır sıyaqlı), 
stafilokokki (ju’zim solqımına usas) bolıp bo’linedi. 
Tayaqsha sıyaqlı bakteriyalar tayaqshalarının’ jaylasıwına qaray diplobakterii (juptan 
jaylassa), streptobakterii (shınjır tu’rinde) bolıp bo’linedi. Bul toparg’a kiriwshiler spora payda 

 
71
etip, batsilla h’a’m klostridial bolıp bo’linedi. Batsillalarda spora ko’lemi vegetativ kletka 
diametrinen artpaydı, al klostridialda spora kletka ko’leminen u’lken boladı. 
İyilgen (spiral) ko’rinistegi bakteriyalar – vibrionlar (utir formasında), spirillalar h’a’m 
spiroxetalar bolıp bo’linedi. 
Bakteriyalardın’ morfologiyasın u’yreniw ushın ta’biyg’ıy zatlardan go’sh, balıq, ma’yek 
bo’legi, un, miyweler h’a’m t.b. paydalanıladı. Joqarıda zatlardın’ qa’legen birinen bir bo’legin 
kesip alıp, onı  ıdısqa salıp 2/3 ko’leminde suw quyıp 25 – 28°S temperaturada 3 – 5 ku’n 
qoyamız. Bakteriyalardın’ morfologiyasın u’yreniw tayarlang’an nastoylardın’ birewin 
mikroskopta ko’riwden baslanadı. Nastoydan eki tu’rli preparat, 1 – tiri (asılg’an tamshı), 2- 
barqulla ko’riwge imkan beriwshi yag’nıy fiksatsiyalang’an (mazki) tayarlanadı. Tiri preparatı 
Vİ – 40 obektinen paydalanıp mikroskopta ko’riledi, al mazkini Mİ – 90 obektinen ko’riledi. 
Preparatı mikroskopta ko’re otırıp, olardag’ı mikroblardın’ su’wretleri da’pterge sızıladı. Bunda 
tiykarg’ı itibar mikroblardın’ formasına, kletkanın’ jaylasıwına beriledi. 
Bakterialıq preparatlardı tayarlaw. Bakterial preparatlardı boyaw qansha basqıshlarda 
(preparat tayarlaw, qurg’atıw, fiksatsiyalaw, boyaw) tayarlanadı. Preparat tayarlaw ushın 76x26 
mm o’lshemindegi h’a’m 1,2 – 1,4 mm qalın’lıqtag’ı h’a’m 18x18, 20x20 mm o’lshemdegi 
jabıwshı aynalar qollanıladı. Fiksatsiyalang’an preparat tayarlawda predmet aynasının’ 
tazalıg’ına u’lken itibar beriw kerek. Predmet aynası taza h’a’m patogen mikroorganizmlerden 
tazalang’an bolıwı kerek. Tazalawdın’ en’ isenimli usılı aynanı xromlı aralaspada qayta islep 
son’ suw h’a’m spirtte shayqaw bolıp tabıladı. Boyalg’an, fiksatsiyalang’an preparatlardı 
tayarlaw o’z ishine to’mendegi etaplardı aladı. 
1. Mazki tayarlaw. Preparat – mazok bakteriologik petlya ja’rdeminde tayarlanadı. 
Preparat tayarlaw ushın izertlenip atırg’an kultura mikrobın predmet aynasına juqa, tegis etip 
jayıladı. Al qattı azıqlıq ortalıqta o’sken kulturadan preparat mazki tayarlaw ushın taza predmet 
aynag’a sterillengen pipetka ja’rdeminde sterillengen vodoprovod suwınan yamasa fiziologik 
aralaspadan tamızıladı.  İzertlenip atırg’an obektiden (chashki Petridegi o’sken kaloniyadan) 
material almastan burın bakteriologik petlya spirtovka jalınında ku’ydiriledi. Son’ kultura 
egilgen probirkag’a yamasa chashki Petri diywalına tiygizip suwıtıladı h’a’m ondag’ı kulturadan 
az – maz bo’legin alıp, predmet aynasına tamızılg’an tamshı u’stine a’kelip tegis, juqa etip 
aralastırıladı. 
2. Mazkanı keptiriw. En’ jaqsı usıl bo’lme temperaturasında keptiriw bolıp esaplanadı. 
3. Fiksatsiya. Preparatı fiksatsiyalaw bir neshe maqsette o’tkeriledi yag’nıy 
mikroorganizmlerdi o’ltiriw, kletkalardın’ predmet aynasına jaqsı jabılıwın ta’miyinlew, 
boyawg’a uqıplıg’ın arttırıw, sebebi o’li kletkalar tiri kletkalarg’a salıstırg’anda jaqsı boyaladı. 
En’ ken’ tarqalg’an usıl ıssılıq ta’sirinde qayta islew esaplanadı. Bunın’ ushın spirtovka jalınında 
3 ma’rte o’tkeriledi. 
Bakteriyalardın’ sporasın boyaw. Bakteriyalarda spora tiykarınan 3 tu’rde payda boladı. 
1. Batsillyar – spora kletkanın’ ortasında turadı. 2. Klostridial – spora ekotsentrde jaylasadı. 3. 
Plektridial – spora polyar turadı. Bakteriyalarda sporalardın’ payda bolıwı bul organizmnin’ 
qolaysız jag’daylarg’a iykemlesiwi bolıp esaplanadı. 
Bakteriya sporasın Tsilya usılı boyınsha boyaw. Predmet aynasına mikrobiologik 
petlya ja’rdeminde mikroorganizm kulturası jag’ıladı. Son’ h’awada keptiriledi, keyin 5% - li 
xromlı kislota eritpesinde 5 minut dawamında qayta islenedi. Son’ suwda juwılıp filtr qag’az 
benen jabılıp, karbol fuksini eritpesinde boyaladı. Boyaw 6 – 8 minut dawamında predmet 
aynasın spirtovka jalınında tutıp puw payda bolg’ansha dawam etedi. Puwlasıw waqtında 
predmet aynası kewip ketpewi ushın boyawshı aralaspa tamızılıp turadı. Son’ suwda ja’ne 
juwılıp 1%-li ku’kirt kislotası eritpesinde 30 – 60 sekund dawamında h’a’lsiz roza ren’ge 
shekem o’zgergenshe qayta islenedi. Boyalg’an ayna ku’kirt kislotası menen juwıladı, bunda 
boyaw vegetativ kletka tsitoplazmasında tolıq jog’aladı al sporası bar kletkalar boyalg’an 
tu’rinde qaladı. 
Bakteriyalardı Gram boyınsha boyaw. Bakteriyalardın’ Gram boyınsha boyawg’a qatnası 
mikroorganizmlerdin’ tu’rin anıqlawdag’ı diagnostik belgilerinin’ biri retinde qollanadı. 
Mikroorganizmlerdin’ barlıq tu’ri Gram boyınsha boyalıwg’a qatnası boyınsha 

 
72
gramqanaatlanarlı h’a’m gramqanaatlanarsız bolıp eki toparg’a bo’linedi. Bul usıl ayırım 
bakteriya formalarının’ kletkalarda yod penen gentsianviolet h’a’m kristallviolettin’ boyawshı 
bekkem birikpeni payda etiwine tiykarlang’an. Fiksatsiya etilgen preparattın’ u’stine filtr 
qag’azın qoyıp, og’an gentsianviolettin’ karbol aralaspası tamızıladı h’a’m eki minut ku’tiledi. 
Son’ qag’az alınıp og’an Lyugol aralaspası tamızıladı (mazok qarawıtadı) h’a’m eki minut 
qoyıladı. Keyin aralaspa to’gilip, 30 sekund dawamında 96%-li spirt penen qayta islenedi. Son’ 
suwda juwıp qosımsha Pfeyffer fuksini menen eki minut boyaladı keyin suwda juwıp, keptiriledi 
h’a’m mikroskopta ko’riledi. Gramqanaatlanarlı bakteriyalar fiolet, gram qanaatlanarsızları roza 
– qızıl ren’ge boyaladı. Gram boyınsha boyawdın’ A.V.Sineva usılı og’ada qolaylı esaplanadı. 
Bunda aldınnan 1%-li gentsianviolettin’ spirtli aralaspası filtr qag’azg’a sin’irilip h’a’m 
keptirilgen boladı. Filtr qag’azı fiksatsiya etilgen mazoktın’ u’stine qoyılıp og’an 2 – 3 tamshı 
suw tamızıladı. Qalg’an jag’ı joqarıda aytılg’an usıldag’ıday dawam etedi. 
Bakteriyalardı Gram boyınsha boyaw ushın to’mendegiler kerek: Gentsianviolet yamasa 
kristallviolettin’ 1%-li suwlı aralaspası, Lyugol aralaspası (1 g 1+2 g KI aralaspası 300 ml 
distilengen suwda eritiledi), 95%-li etanol, 0,1%-li fuksinnin’ suwlı aralaspası h’a’m 
mikroorganizmlerdin’ bir ku’nlik kulturası kerek. 
 
 
 
Laboratoriyalıq jumıs 
Mikroorganizmlerdi o’siriw ushın qollanılatug’ın h’a’r qıylı azıqlıq zatlar 
 
Laboratoriyalıq jazıwlardı ju’rgiziw. Laboratoriya jumısındag’ı tiykarg’ı qural jurnal 
bolıp ol alıng’an mag’lıwmatlardın’ tuwrılıg’ın qadag’alawshı dokument bolıp esaplanadı. Onda 
anıq, ta’rtipli tu’rde to’mendegiler jazılıwı kerek. 
1. Ta’jiriybe atı, ku’ni, baslanıwı h’a’m tamamlanıwı.  
2. İzertlew obekti. 
3. Ta’jiriybeni o’tkeriw ta’rtibi. 
4. Qollanılg’an analiz usılının’ tiykarg’ı printsipleri. 
5. Alıng’an mag’lıwmat. 
Jumıstın’ maqseti: Termostattın’ du’zilisi, h’a’r qıylı azıqlıq ortalıqlar h’a’m olardın’ 
tiykarg’ı komponentleri menen tanısıw. 
Kerekli a’sbaplar h’a’m materiallar: Termostat, GPB, GPA azıqlıq ortalıqları kolba 
h’a’m probirkalarda suyıq h’a’m qattı azıqlıq ortalıqlar, qaymag’ı alıng’an, sterillengen su’t, 
qurg’aq azıqlıq agar, jelatina, agar – agar, qurg’aq pepton, as duzı, h’a’r qıylı taza probirka 
h’a’m kolbalar, vata, qayshı, elektroplitka h’a’m t.b. 
Metodik ko’rsetpe: Mikroorganizmlerdi laboratoriya jag’dayında h’a’r qıylı azıqlıq 
ortalıqlarg’a egiw arqalı o’siwi mikrob kulturaları dep ataladı. Mikroorganizmlerdi kislorodı bar 
(aerob) h’a’m kislorodsız (anaerob) ortalıqlarda o’sirilip u’yreniledi. 
Kislorodqa qatnası boyınsha mikroorganizmler h’a’r qıylı temperatura jag’dayında 
o’siriledi. Mezofill bakteriyalar termostatta 30 – 37°S temperaturada 1…2 ku’n, termofiller 54 - 
56°S-da 2-3 ku’n, ashıtqılar h’a’m mikroskopik zamarrıqlar 25-30°S-da o’siriledi. Al suwıq 
(psixrofiller) su’yetug’ın mikroorganizmler xolodilnik yamasa termostatta to’men temperaturada 
(-2-6°S) 10 – 15 ku’n dawamında o’siriledi. 
Mikroorganizmlerdi o’siriwde qollanılatug’ın tiykarg’ı a’spab termostat esaplanadı. Ol 
eki qabatlı shkaf formasında bolıp, elektr qızdırg’ıshı ja’rdeminde qızdırıladı. Kerekli 
temperatura arnawlı termoregtslyator ja’rdeminde retlestiriledi. Temperatura to’men tu’sse 
termoregulyator avtomat tu’rde qosılıp temperaturanı ko’teredi, al qızıp ketse kerisinshe 
termoregulyator avtomat ta’rizde o’ship temperatura to’men tu’sedi. 
Laboratoriyalıq jag’dayda mikroorganizmler qattı h’a’m suyıq azıqlıq ortalıqlarda 
probirka yamasa chashki Petrige qu’yılıp o’siriledi. Idıslar h’a’m azıqlıq ortalıqlar aldın ala 
sterillengen bolıwı kerek. Mikroorganizmler kletkasın azıqlıq ortalıqqa su’rtiw-egiw yamasa 

 
73
inokulyatsiya dep ataladı. Mikroorganizmlerdi ekkende basqa organizmler menen 
pataslanıwının’ aldın alıw ushın belgili bir ta’rtiblerdi saqlawg’a tuwrı keledi. Egis aldı 
probirkag’a yamasa chashki Petrige azıqlıq ortalıq tu’rin, ku’nin, aralaspanın’ da’rejesin jazıw 
kerek. Ol ayna qa’leminde jazıladı. Eger mikroorganizmler qattı azıqlıq ortalıqqa egilse, mikrob 
kletkasın egiw yamasa preparat tayarlaw ushın bakteriologik iyne yamasa petlyadan 
paydalanıladı. Al eger suyıq azıqlıq ortalıq bolsa sterillengen pipetkadan paydalanıladı. 
Barlıq mikroorganizmlerdi azıqlıq ortalıqlarg’a talabı boyınsha u’sh toparg’a bo’liwge 
boladı. 
1. A’piwayı azıqlıq ortalıqlarda o’siwshi (kokkiler, shiritiwshi) mikroorganizmler. 
2. Jaqsı o’siwi ushın qosımsha azıqlıq ortalıqlar yag’nıy belok, aminokislota, vitamin 
h’.t.b talap etetug’ın (tuberkulez, litosferalar) mikroorganizmler kiredi. 
3. Jasalma azıqlıq ortalıqlarda o’spey tek g’ana tiri organizm kletkasında o’siwshi 
(viruslar, rekketsiyler) mikroorganizmler. 
Azıqlıq ortalıqlarg’a to’mendegi talaplar qoyıladı. 
1. Olar o’z qu’ramında azot, uglerod, organik emes birikpelerdin’, mikroelementlerdin’, 
vitaminlerdin’ dereklerin saqlawı tiyis. Azottın’ universal deregi sıpaiında pepton qollanıladı. 
Pepton bul go’sh yamasa kazeyinnin’ gidroliz tarqalıwının’ o’nimi esaplanadı. Onda polipeptid, 
aminokislota, mineral zatlar boladı. Al uglerodtın’ deregi sıpatında uglevodlar – glyukoza, 
laktoza, sah’aroza, organik kislotaga – su’tli limonlı kislotalar, ko’p atomlı spirtlerge – mannit, 
glitserin, sorbint qollanıladı.  
2. Azıqlıq ortalıqlar belgili ortalıq reaktsiyasına (rN) iye bolıwı kerek. 
3. Azıqlıq ortalıqlar sterillengen yag’nıy quramında h’esh qanday mikroorganizmler 
bolmawı kerek. 
4. Azıqlıq ortalıqlar tınıq h’a’m ıg’allı bolıwı sha’rt sebebi ondag’ı mikroblardın’ o’siwin, 
o’zgerislerdi biliw ushın. 
Azıqlıq ortalıqlar qattı, suyıq h’a’m yarım suyıq boladı. Qattı ortalıq tayarlaw ushın suyıq 
ortalıqqa 2-3%, yarım qattı azıqlıq ortalıq ushın 0,2-0,3% agar-agar qosıladı. Agar – agar – bul 
ten’iz vodorosllerin qurg’atıw arqalı tayarlanıp, tiykarınan polisaxaridlerden turadı. Agar 100°S-
da erip 40-43°S-da qatadı. Agar – agar mikroblar ta’repinen azıqlıq ortalıq retinde 
paydalanılmaydı.  
Azıqlıq ortalıqlar kelip shıg’ıwına qaray ta’biyg’ıy h’a’m jasalma bolıp ekige bo’linedi. 
Ta’biyg’ıy azıqlıq ortalıqlarg’a h’aywanlardın’ qanı, su’ti h’a’m t.b. yamasa o’simlikler (palız, 
miywe) o’nimleri o’zgertilmesten paydalanıladı. Jasalma azıqlıq ortalıqlarg’a - o’simlikler, 
go’sh, bawır h’.t.b. kirip olarg’a uglevodlardı, as duzın, boyawlar qosıw arqalı tayarlanadı. 
Jasama azıqlıq ortalıqlardan en’ ko’p tarqalg’anı – go’shli peptonlı bulon (GPB), go’shli peptonlı 
agar (GPA), go’shli peptonlı jelatina (GPJ) bolıp esaplanadı. Bul u’sh azıqlıq ortalıqtın’ tiykarı 
go’shli suw bolıp esaplanadı. Bunı tayarlaw ushın maysız, su’yeksiz go’sh alınıp onı go’sh 
maydalag’ıshtan o’tkiziledi. Son’ 500 gr go’shke 1 l suw quyıp 1,5-2 saat qaynatıladı son’ suwıq 
jayda bir ku’n saqlanadı keyin siyle menen yamasa qag’az filtr arqalı filtrlenip, kolbag’a quyılıp 
0,1 atm basımda 20 – 30 minut dawamında sterilizatsiya islenedi. Al pepton suwın tayarlaw 
ushın 1 l vodoprovod suwına 10 g pepton h’a’m 5g ximiyalıq taza as duzın qosıp, pH 7,4-7,8 ge 
shekem a’kelinedi. Son’ qaynatılıp qag’az filtr arqalı filtrlenip kolba yamasa probirkalarg’a 
quyıp 0,1 atm. basımda 15 – 20 minut sterilizatsiya islenedi. 
Suyıq azıqlıq ortalıq GPB-nı tayarlaw ushın 1l go’shli suwg’a 1% pepton (azotlı zatlar 
menen bayıtıw ushın) h’a’m 0,5% as duzı qosıladı, keyin pH 7,4-7,5 shekem neytrallanadı. Son’ 
qaynatılıp qag’az filtr arqalı filtrlenip kolbalarg’a quyılıp 15-20 minut dawamında sterilizatsiya 
islenedi. Qattı azıqlıq ortalıq GPA tayarlaw ushın 1 l GPB-g’a 2-3% kishi kesilgen agar-agar 
qosılıp avtoklav puwında eritiledi. Son’ onı 80°S-g’a shekem suwıtılıp pH tekseriledi h’a’m pH 
7,4-7,6 g’a shekem alıp kelinedi. Son’ ıssı h’alında vata (siyle) arqalı filtrlenip kolbag’a quyılıp 
avtoklavta 1 atm. basımda 20 minut dawamında sterilizatsiyalanadı. 
GPJ tayarlaw ushın go’shli suwg’a 1%-li pepton h’a’m 0,5%-li as duzı ja’ne 10-12%-li 
jelatina, al eger temperatura joqarı bolsa 18-20%-li jelatina qosıladı. Jelatindi eritiw ushın 45-

 
74
50°S-g’a shekem qızdırıladı. Keyin pH-tı belgilep avtoklavta vintti ashqan h’alda 1 saat 
dawamında sterilizatsiya islenedi. 
Mikroorganizmlerdin’ tu’rin anıqlaw ushın h’a’r bir tu’rge o’z aldına arnawlı azıqlıq 
ortalıqlar paydalanıladı. 
Laboratoriyalıq jumıs 
Mikroorganizmlerdi egiw usılları 
 
Jumıstın’ maqseti: Bakteriyalardı qattı h’a’m suyıq azıqlıq ortalıqlarg’a egiw usılları 
h’a’m mikroblardın’ taza kulturaların alıw usılları menen tanısıw. Mikroorganizmlerdin’ 
aralaspa kulturasınan bakteriyalardın’ taza kulturaların alıw ushın qattı azıqlıq ortalıqqa 
Drigalskiy usılı boyınsha egiw. 
Kerekli u’skeneler h’a’m materiallar: Azıqlıq ortalıqlar (GPA, GPB, GPA+Suslo) egiw 
ushın probirkada tayar bakterial kulturalar, bakteriologik petlya, pipetkalar, chashki Petri, 
shpatel, predmet ayna, ayna qa’lem, spirtovka, h’a’r qıylı azıqlıq ortalıqta egilgen tayar 
kulturalar. 
Metodik ko’rsetpe: Taza kultura – bul azıqlıq ortalıqta o’sken bir mikrob kletkasının’ 
a’wladı. Mikroorganizmlerdin’ qasiyetlerin h’a’m olardın’ tu’rlik quramın anıqlaw tek g’ana 
bakteriyalardın’ taza kulturasın alg’annan son’ g’ana mu’mkin boladı. 
Ha’r qıylı mikroorganizmler o’sken ortalıqtan taza kultura ajıratıp alıw ushın onnan bir 
mikrob kaloniyasın ayırıp alıw og’ada a’h’miyetli. İzertlenip atırg’an materialdan (suw, topıraq, 
su’t) taza kultura ajıratıp alıw ushın laboratoriyalıq jag’dayda egiw h’a’m qayta egiw usılı 
qollanıladı. 
Egiw – dep izertlenip atırg’an materialdın’ bir bo’limin, sterillengen azıqlıq ortalıqqa 
jag’ılıwın, al qayta egiw dep – azıqlıq ortalıqta o’sken mikrob kulturasın basqa tayar sterillengen 
azıqlıq ortalıqqa qayta egiliwi tu’siniledi. İzertlenip atırg’an materialdan taza kultura ajıratıp alıw 
ushın mexanikalıq, ximiyalıq h’a’m biologiyalıq usıllardan paydalanıladı.  
Mikroorganizmlerdin’ taza kulturasın alıwdın’ mexanikalıq usılı. 1. Paster usılı yamasa 
aralastırıw usılı dep ataladı, bunda suyıq azıqlıq ortalıqta izertlenip atırg’an materialdan izbe-
izlikte aralaspa tayarlanadı. Sterillengen GPB-sı bar kolba yamasa probirkag’a egis materialınan 
bir tamshı tamızıladı. Keyin aralastırılıp, onnan bir tamshı alınıp 2-shi probirkag’a tamızıladı. 
Onnan 3, 4, ….10 kolbag’a shekem bir tamshıdan tamızılıp dawam ettiriledi. Egis materialınan 
aralastırıw waqtında mikroblar sanı azayıp otıradı h’a’m aqırg’ı probirkada bir mikrob kletkası 
qalıwı mu’mkin. Son’ında bunnan taza kultura alıw mu’mkin. Biraq bul qıyınlaw, sebebi suyıq 
ortalıqta mikroblar jen’il tarqaladı. Sonlıqtanda bul usıldan tek mikroblar sanın azaytıw ushın 
qollanıladı h’a’m keyin qattı azıqlıq ortalıqta egiwde qollanıladı. Qattı azıqlıq ortalıqta 
mikroorganizmler suyıq azıqlıq ortalıqtag’ıday tez tarqalmaydı. Azıqlıq ortalıqta h’a’r bir tiri 
kletkadan a’piwayı ko’zge ko’riniwshi mikrob kaloniyaları payda boladı. 
2. Kox usılı – bunda izertlenetug’ın material pipetka yamasa petlya ja’rdeminde balkıg’an 
GPB yamasa GPJ-sı bar probirkag’a quyılıp, aralastırıladı. Son’ probirkadan chashki Petrige 
tamızıladı. Suwıg’annan keyin termostatqa salınıp belgili temperaturada saqlanadı. Bul usılda 
ko’binese mikroorganizmlerdin’ sanın anıqlaw ushın qollanıladı. Bul usılda taza sterillengen 
bakteriologik chashkige 1 ml yamasa 0,1 ml izertlenetug’ın aralaspa tamızıladı. Son’ bug’an 45-
48°S shekem suwıtılg’an h’a’m balqıg’an GPA quyıladı. Son’ jaqsılap aralastırılıp, suwıtıladı 
h’a’m belgili temperaturada termostatqa to’n’kerip qoyıladı. 
3. Drigalskiy usılı. Bul usıl qattı azıqlıq ortalıq betinde mikrob kletkalarının’ mexanik 
bayıwına tiykarlang’an. Ha’r bir mikrob kletkası, tu’sken jerinde ko’beyip eki – u’sh ku’nnen 
son’ koloniya payda etedi. Kaloniya bir kletkanın’ bo’linip ko’beyiwinen payda bolıp, 
mikroorganizmlerdin’ bir tu’rinin’ taza kulturası esaplanadı. Drigalskiy usılı menen egiw ushın 
qattı azıqlıq ortalıq quyılg’an chashki Petri qollanıladı. Qattı azıqlıq ortalıq betine izertlenip 
atırg’an materialdan bir tamshı yamasa 0,1 ml tamızıladı. Son’ shiyshe shpatel ja’rdeminde sol 
tamshı tegis jayıladı. Egisten son’ chashki Petridin’ qaqpag’ına izertlenip atırg’an aralaspanın’ 
atı, analiz nomeri, egis ku’ni, aralaspa da’rejesi jazıladı. 

 
75
Qızdırıw usılı – bunda mikroblardın’ sporalı formalarınan taza kultura alıw ushın 
qollanıladı. Egisten aldın izertlenip atırg’an material suwlı (vodyanoy) vannada 75-80°S 
temperaturada 20-30 minut dawamında qızdırıladı. Bunda mikroorganizmlerdin’ vegetativ 
formaları o’lip, sporaları tiri qaladı h’a’m azıqlıq ortalıqqa ekkende tek spora payda etiwshi 
formaları o’sip shıg’adı. 
Ximiyalıq zatlar ta’sirinde taza kultura alıw usılları. Bunda belgili ximiyalıq elementlerge 
turaqlı mikroorganizmlerdi ajıratıp alıwg’a negizlengen. Ma’selen, bul usıl tuberkulez 
bakteriyasın bo’lip alıwda qollanıladı, sebebi ol kislota, qıshqıl h’a’m spirt ta’sirine turaqlı. 
İzertlenetug’ın material egis aldı 15%-li kislotada 3-4 saat dawamında termostatta uslanadı. 
Kislota ta’sirinde tek g’ana tuberkulez bakteriyaları tiri qaladı. Kislotanı neytrallag’annan son’, 
azıqlıq ortalıqqa egilse tek g’ana tuberkulez bakteriyaları o’sip shıg’adı.  
Taza kultura alıwdın’ biologiyalıq usılları. Bul usıl ko’binese izertlenip atırg’an 
materialdan patogen mikroorganizmlerdin’ taza kulturaların ajıratıp alıw ushın qollanıladı. 
Ma’selen, izertlenip atırg’an materialda belgili bir awırıw shaqırıwshı mikrobtın’ taza kulturasın 
alıw ushın onı belgili bir h’aywannın’ (usı kesellikke tez shatılıwshı) etine ukol menen awırıw 
juqtırıwshı mikrob jiberiledi. Na’tiyjede sol h’aywan waqıttın’ o’tiwi menen kesellikke shatılıp 
o’ledi. O’lgen h’aywan denesin jarıp onın’ ishki org’anlarınan az-maz alınıp azıqlıq ortalıqqa 
egiledi. Bunda tek sol patogen mikrob o’sedi, al qalg’an mikroblar sol h’aywannın’ qorg’anıw 
(immunitet) faktorlarının’ tasirinde o’ledi. 
Mikroorganizmlerdi egiw usılları. Egis a’dette bakteriologik petlyada yamasa Paster 
pipetkasında o’tkeriledi. Mikroorganizmlerdi azıqlıq ortalıqqa egiwdin’ tiykarınan eki usılı bar. 
1. Teren’ge egiw. 2. Betine egiw. Bakteriyalardın’ taza kulturaksın alıw maqsetinde o’tkerilgen 
egis texnikası azıqlıq ortalıqtın’konsistentsiyasına baylanıslı boladı.  
Mikroorganizmler tiykarınan qattı h’a’m suyıq ortalıqlarg’a egiledi. Egis a’dette chashki 
Petride yamasa probirkada o’tkeriledi. Probirkag’a quyılg’an qattı azıqlıq ortalıqtı ukol 
ja’rdeminde egiw usılıda bar.  
 
Laboratoriyalıq jumıs 
Mikroorganizmlerdin’ taza kulturaların bo’lip alıw 
 
Jumıstın’ maqseti: Mikroorganizmlerdin’ taza kulturaların alıw usılları menen tanısıw. 
Kerekli u’skeneler h’a’m materiallar: Azıqlıq ortalıqlar (GPA, GPB, GPA+Suslo) egiw 
ushın probirkada tayar bakterial kulturalar, bakteriologik petlya, pipetkalar, chashki Petri, 
shpatel, predmet ayna, ayna qa’lem, spirtovka, h’a’r qıylı azıqlıq ortalıqta egilgen tayar 
kulturalar. 
Metodik ko’rsetpe: Mikroorganizmlerdin’ rawajlanıw tsikli, fiziologiyalıq, biologiyalıq 
qasiyetleri a’dette taza kulturalar menen isleskende izertlenedi. Taza kultura degende 
mikroorganizmlerdin’ bir tu’rinen turatug’ın kultura tu’siniledi. Taza kulturanı bo’lip alıw o’z 
ishine 3 etaptı aladı. 
Jıynalg’an kultura alıw; taza kultura bo’lip alıw; bo’lip alıng’an kulturanın’ tazalıg’ın 
anıqlaw. 
1. Jıynalg’an kulturanı alıw. Jıynalg’an kultura dep kulturada bir fiziologik topardın’ 
yamasa bir tu’rdin’ wa’killerinin’ basım bolıwı tu’sinledi. Jıynalg’an kultura tu’sinigi 
mikrobiologik izertlew a’meliyatına S.N.Vinogradskiy h’a’m M.Beyering ta’repinen kirgizildi. 
Bul usıldın’ tiykarı mikroorganizmlerdin’ aralasqan populyatsiyasınan bizdi qızıqtırg’an 
mikroorganizmler ushın qolaylı jag’day tuwg’ızıw. 
Ajıratıp alatug’ın mikroorganizmlerge elektiv jag’day jaratıw waqtında olardın’ 
fiziologiyasın biliw og’ada a’h’miyetli. Elektiv jag’day ko’binese h’a’r bir tu’rdin’ jaqsı o’siwi 
ushın qolaylı bolg’an azıqlıq ortalıqtı tan’law jolı menen iske asadı, sebebi h’a’r qıylı 
mikroorganizmler o’zinin’ rawajlanıwı ushın h’a’r qıylı azıqlıq dereklerdi talap etedi. Ms: 
molekulyar azotı o’zlestiriw uqıbına iye mikroorganizmler, quramında azottın’ baylanısqan 
forması bolmag’an azıqlıq ortalıqta jaqsı o’sedi. Usınday azıqlıq ortalıqqa topıraqtan 

 
76
tayarlang’an suspenziyanı eksek topıraqtag’ı h’a’r qıylı mikroorganizmlerdin’ ishinen birinshi 
gezekte azotfiksatorlar jaqsı rawajlanadı. 
2. Taza kultura ajıratıp alıw. Toplang’an kultura alıng’annan son’ onnan taza kultura 
alıwg’a kirisiledi. Taza kultura bo’lek koloniyada yamasa bir kletkadan alınıwı mu’mkin. 
Kologiyadan taza kultura ajıratıp alıw ushın ko’binese R.Kox usılı paydalanıladı. Bul usıl taza 
kulturanı ayırım koloniyadan ajıratıp alıwg’a tiykarlang’an. Biraq bul usıl qattı azıqlıq 
ortalıqlarda o’speytug’ın mikroorganizmlerdi bo’lip alıw ushın qolaysız esaplanadı. Bunday 
mikroorganizmlerge mısal etip ko’pshilik vodorosllerdi h’a’m a’piwayılardı ko’rsetiw mu’mkin. 
Jıynalg’an kulturalardan taza aerob mikroorganizm kulturaların qattı azıqlıq ortalıq betlerine 
egiledi. Suwlı vannada balqıg’an sterillengen agarlı yamasa jelatinli azıqlıq ortalıqtı sterillengen 
chashki Petrige quyıladı. Azıqlıq ortalıq suwıg’annan son’ onın’ betine pipetka ja’rdeminde 
jıynalg’an kulturadan yamasa onın’ suwlı aralaspasınan bir tamshı tamızıp sterillengen shiyshe 
shpatel ja’rdeminde bir tegis aralastırıladı h’a’mde usı shpateldin’ o’zi menen ekinshi, u’shinshi 
h’a’m to’rtinshi chashki Petridegi azıqlıq ortalıqtın’ beti jaqsılap su’rtiledi. A’dette inkuvatsiya 
da’wirinen son’ birinshi, ekinshi chashki Petride bir tutas koloniyalar o’sip shıg’adı. Al keyingi 
u’shinshi h’a’m to’rtinshi chashki Petride sanawg’a imkaniyat beretug’ın jekkelengen, 
bo’leklengen koloniyalar o’sip shıg’adı. Jıynalg’an kulturanı shtrix usılında petlyada egiw 
mu’mkin. Bunda jıynalg’an kulturadan yamasa onın’ aralaspasınan petlya ja’rdeminde alıp qattı 
azıqlıq ortalıq betine shtrix tu’rinde egedi. Ha’r bir egisten son’ petlya spirtovka jalınında 
sterilizatsiya etiledi. Egip bolıng’annan son’ chashkalar olardın’ suwıwı waqtında payda bolg’an 
suw puwların jekkelengen koloniya alıwda zıyan etpewi ushın qaqpag’ı to’men qaratılg’an 
h’alda termostatqa qoyıladı. Mikroorganizmlerdin’ o’siw tezligine baylanıslı 1 – 7 ku’n 
aralıg’ında qoyıladı. O’sip shıqqan jekkelengen koloniyalardı petlya menen probirkadag’ı 
qıyalap qatırılg’an qattı azıqlıq ortalıq betine yamasa probirkadag’ı suyıq azıqlıq ortalıqqa 
egiledi. 
Fakultativ anaeroblardın’ taza kulturasın ko’binese teren’ge egiw usılı menen alınadı. 
Bunın’ ushın qattı azıqlıq ortalıqlar aldın ala probirkalarg’a 15-20 ml mug’darında quyılıp 
sterilizatsiyalanadı. Egis aldı probirkalar balqıwı ushın qaynap turg’an vannag’a salınadı. Egis 
jıynalg’an kulturanın’ sterillengen vodoprovod suwında o’tkeriledi. Aralaspanı 0,5-1,0 ml 
mug’darda ekkende jekkelengen kultura alatug’ın etip tayarlaw kerek. Aralaspanın’ da’rejesi 
jıynalg’an kulturanın’ tıg’ızlıg’ına baylanıslı anıqlanadı. A’dette egis keyingi 3-4-shi aralaspa 
da’rejelerinen tayarlanadı. Bunın’ ushın balqıg’an h’a’m 48-50° seltsiyag’a suwıg’an agarlı 
ortalıqqa jıynalg’an kulturadan 0,5-1,0 ml tamızıladı. Keyin probirkalardı alaqanda aylandırıp 
jaqsılap aralastırıladı. Son’ spirtovka jalınında probirka tıg’ının alıp sterillengen h’alattı 
saqlag’an h’alda chashka Petrige quyıladı. Agarlı ortalıq suwıg’annan son’ chashka Petri 
termostatqa qoyıladı. O’sip shıqqan koloniyalardan sterillengen skalpel yamasa petlya 
ja’redeminde ayırıp alıng’an taza kulturanın’ o’siwi ushın qolaylı bolg’an suyıq azıqlıq ortalıqqa 
aralastırıladı. Ayırım jag’daylarda taza kultura alıw ushın qattı azıqlıq ortalıqqa bir ma’rte 
egiwdin’ o’zi jetkilikli boladı. Biraq ko’binese qattı azıqlıq ortalıqqa egiw eki-u’sh ma’rtebe 
qaytalanadı. Bunday egis materialı sıpatında jeke kologiyadan alıng’an kulturalar paydalanıladı. 
Bunnan basqa taza kulturanı mikromolekulyator yamasa mikroselektor ja’rdeminde 
tamshı usılında alıwg’a boladı. 
3. Ajıratıp alg’an kulturanın’ tazalıg’ın tekseriw. Ajıratıp alıng’an kulturanın’ tazalıg’ı 
jaqsılap tekseriliwi sha’rt. Bul vizual mikroskopiyalıqqadag’alaw h’a’m h’a’r tu’rli azıqlıq 
ortalıqlarg’a egip ko’riw usılları menen anıqlanadı. Vizual qadag’alawda tıg’ızlang’an qalın’ 
agarlı ortalıqtan betindegi shtrixtı mikroorganizmlerdin’ o’siwi qaraladı. Eger shtrix boyınsha 
o’siw h’a’r qıylı bolsa demek kultura pataslang’an. Bunday qadag’alaw tek qattı azıqlıq ortalıq 
betinde o’siw uqıbına iye kulturalarg’a ta’n. mikroorganizmler kulturasının’ tazalıg’ın 
mikroskop astında qadag’alaw sha’rt. Bunın’ ushın fiksatsiyalang’an, boyalg’an kletka 
preparatın tayarlaw h’a’m onı immersion sistema astında qaraw yamasa tiri kletkadan preparat 
tayarlaw fazalı kontrastlı qurılıstı paydalang’an h’alda mikroskopta qaraw kerek. Ko’pshilik 
mikroorganizmlerdin’ taza kulturası a’dette morfologiyalıq bir tuwıslı bolıp keledi. Biraq ayırım 

 
77
bakteriyalardın’ kletkaları polimorf bolıp keledi. Sonlıqtan bunday bakteriyalardın’ 
kulturalarının’ tazalıg’ın mikroskopta anıqlaw bir qansha qıyınshılıq tuwdıradı. Mikroorgantzm 
kulturalarının’ tazalıg’ın azıqlıq ortalıqlarg’a egip bolıp tekseriw sha’rt. En’ birinshi gezekte taza 
kulturanın’ o’siwi ushın qolaylı bolg’an azıqlıq ortalıqlarg’a egiledi. O’sip shıqqan koloniyanın’ 
birgelikliligi kulturanın’ tazalıg’ınan derek beredi. Ko’pshilik xemegeterotrof 
mikroorganizmlerdin’ o’siwine imkaniyat jaratatug’ın go’shli peptonlı agarg’a egiliwi sha’rt 
bolıp esaplanadı. A’sip shıqkan koloniyanın’ birgelikliligi yamasa kerisinshe go’shli peptonlı 
agarda o’speytug’ın bolsa bul tu’rdin’ joqlıg’ı kulturanın’ tazalıg’ının’ kriteriyası bolıp 
esaplanadı. Biraq ayırım avtotrof h’a’m geterotrof mikroorganizmlerdin’ kriteriyasının’ go’shli 
peptonlı agardan basqa go’shlshi peptonlı bulon kartofeli agar h’a’m suslag’a egip ko’rip 
anıqlanadı.