MİNİstrliGİ qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

 
Topıraq quramınan topıraq o’nimdarlıg’ın asırıwshı mikroorganizmlerdi ajıratıw h’a’m 
olardın’  biyday o’simteleri o’siwine ta’sirin anıqlaw 
 
Jumıstın’ maxseti. Topıraq quramınan erkin h’alda jasawshı azotofiksatorlardı ajıratıp 
alıw, olardi ko’peytiriw ushın azıqlıq oralıqlardı tan’law h’a’m alıng’an mikroorganizmler 
kulturaların biyday o’simteleri o’siwine ta’sirin u’yreniw. 
Mikrobiologiyalıq izertlewler usılı mikrobiologiya iliminde qabıl etilgen ulıwma usıllar 
ja’rdeminde yag’nıy Cegi redaktorlıg’ındag’ı «Topıraq mikrobiologiyası usılları» (198e) h’a’m 
Zvyagintsev redaktorlıg’ındag’ı «Topıraq mikrobiologiyası h’a’m bioximiyası usılları» (19o1) 
ja’rdeminde o’tkerildi. 
 
 
azotobakter -  Eshbi azıqlıq ortalıg’ında topıraq kesekshelerinde o’sken 
kaloniyalardın’ protsent mug’darına qarap. 
Mikroorganizmlerdin’ sanı mikrobiologiyada qabıl etilgen 1 g absolyut qurg’aq topıraqqa 
esaplandı. Analizler topıraqtın’ jan’a u’lgilerinde o’tkerildi. Alıng’an mag’lıwmatlar 
matematikalıq jaqtan qayta islendi. 
Mikroorganizmlerdi u’yreniw h’a’m sanaw ushın olar aldın ala tayarlang’an h’a’m Petri 
chashkalarına quyılg’an azıqlıq ortalıq betine u’stirtin egiw arqalı o’tkeriledi. Bul usıl menen 
mikroorganizmlerdin’ h’a’r qıylı tu’rlerin (bakteriya, aktinomitset, zamarrıq h’a’m 
azotobakterlerdi) anıqlawg’a imkaniyat beredi.  
Mikrobiologiyalıq egis ushın to’mendegiler tayarlanıwı kerek. 
1. İshinde 100 ml sterillengen suwı bar 250 ml kolbalar, 
2. Suwlı aralaspa tayarlaw ushın sterillengen 10 ml suwı bar probirkalar (probirkalardın’ 
sanı alınatug’ın aralaspanın’ da’rejesine baylanıslı boladı). 
3. 1 ml-lik sterillengen pipetkalar. Ha’r bir aralaspag’a taza pipetka alınadı. Pipetkalardın’ 
o’lshemi birdey bolıwı kerek.  
4. Egis o’tkeriletug’ın h’a’r bir aralaspag’a o’z aldına sterillengen shpateller tayarlaw. 
5. Sterillengen Petri chashkaları. Egiske alınatug’ın h’a’r bir aralaspag’a, h’a’r bir egiske 
h’a’m h’a’r bir  jan’a azıqlıq ortalıqqa e-5 qaytarmada Petri chashkaları kerek boladı.  
y. 1-1,5 l-lik kolbalarda 2/e ko’leminde quyılg’an sterillengen azıqlıq ortalıqlar. 
Suwlı bannada balqıg’an agarlı azıqlıq ortalıqtı h’a’r bir Petri chashkasına 20-30 ml 
mug’darında quyıladı. Azıqlıq ortalıq suwıg’annan h’a’m qatqannan son’  olardı sterillengen 
h’a’m 80
0
S shekem qızdırılg’an qızdırıw shkaflarına qoyıladı. Bul jerge chashka qaqpag’ındag’ı 
suwdı keptiriw ushın qollanıladı.  
Topıraqtın’ suwlı aralaspasın (suspenziya) tayarlaw ushın ishinde o ml suwı bar 
sterillengen bir neshe probirkalar, ishinde oo ml distilengen suwı bar kolba, h’a’r qıylı 
o’lshemdegi sterillengen pipetkalar kerek boladı.  İzertlenetug’ın  topıraqtı aynag’a yamasa bir 
qag’azdın’ betine jayıp iri bo’lekleri h’a’m o’simlik tamırları terip alınadı.  
Bunnan son’ suspenziyalardan aralaspalar tayarlanadı. Son’ elekten o’tkizip, 1 g topıraqtı 
analitik ta’rezide o’lshep alıp onı oo ml suwı bar kolbag’a salınadı. Keyin onı 5 minut 

 
110
dawamında jaqsılap aralastırıladı, son’ 30 sekund dawamında tındırıladı. Bul birinshi aralaspa 
yag’nıy 1`100 boladı.  
Son’ onnan bir ml alıp ishinde o ml suwı bar probirkag’a salınadı, bul ekinshi aralaspa 
yag’nıy 1`1000 boladı, keyin bunnan 1 ml alıp e, 4, 5-inshi probirkalarg’a salınadı, olar o’z 
gezeginde 1`10000, 1`100000, 1`1000000 da’rejeleri boladı.  
Bir chashki Petride 50-200 mikrob kaloniyası o’sip shıqqanda, jaqsı na’tiyje alıng’an 
boladı. Aralaspanın’ sanı topıraq tipine, topıraq  ıg’allılıg’ına baylanıslı h’a’r tu’rli bolıwı 
mu’mkin. Son’ bo’lme temperaturasında suwıtılıp, sol ku’nnin’ o’zinde egis o’tkeriledi. Birinshi 
analizdin’ o’zinde topıraqta qansha mikroorganizmnin’ barlıg’ın anıq aytıw qıyın boladı. 
Sonlıqtan eki yamasa u’sh izbe-izliktegi aralaspag’a egis o’tkeriledi. Egilgen Petri chashkaları 
tu’bi joqarı qaratılg’an h’alda 28
0
S al ashıtqılar 22
0
S temperaturada termostatta o’siriledi. 
Azıqlıq ortalıqlarg’a egilgen bakteriyalar koloniyasın aradan e, aktinomitsetlerdi 7-20, al 
zamarrıq h’a’m ashıtqılardı 5-7 ku’nnen son’ sanaladı. Petri chashkasında 50-200 bakteriyalar, 
aktinomitsetler h’a’m 30-50 zamarrıq o’sse en’ jaqsı variant alıng’an boladı. 
Sterilizatsiyalang’an h’a’m balqıg’an azıqlıq ortalıqtı chashki Petrige 0,5-0,8 sm qalın’lıqta 
quyıladı, son’ onın’ qatıwı ku’tiledi. Egiw ushın tayarlang’an h’a’r bir suspenziyadan  2-e 
chashki Petrige egiledi. Tayarlang’an suspenziyadan 1 ml yamasa 0,1 ml sterillengen pipetka 
menen alıp, onı chashki Petridegi azıqlıq ortalıq betine tamızıladı h’a’m shiyshe shpatel 
ja’rdeminde jaqsılap aralastırıladı. №alg’an suspenziyalarda usınday jol menen egiledi.  
  
№attı azıqlıq ortalıqlarda o’sirilgen mikroorganizmlerdi qayta egiw yamasa preparat 
tayarlaw ushın bakteriologiyalıq petlya yamasa iyne qollanıladı. Al suyıq azıqlıq ortalıqlardan 
preparat tayarlaw yamasa mikroorganizmlerdi qayta egiw ushın sterillengen pipetkalar 
qollanıladı. 
 Bakteriologiyalıq petlya qattı azıqlıq ortalıqtan mikroorganizm kletkasın almastan burın 
gaz garelkası yamasa spirtovka jalınında  sterilizatsiya isleniledi. Son’  da’rh’al petlyanı chashka 
Petridin’ qaqpag’ın ashıp ishki diywalg’a yamasa azıqlıq ortalıqtın’ mikroorganizm o’spegen 
jerine tiygizilip suwıtıladı. Keyin mikrob massasınan az mug’darda alınıp taza azıqlıq ortalıqqa 
egiledi.  
O’cimlik kletkası kulturasının’ o’nimdarlıg’ın asırıw.  Biotexnologiyada mikroorganizm 
h’a’m o’simlik kletkaları assotsiatsiyasın jaratıwdın’ a’h’miyetli jolı bul molekulyar azotı 
fiktsatsiyalaytug’ın o’simliklerdi alıw esaplanadı. Awıl xojalıq eginlerinin’ zu’ra’a’tligini ko’p 
ta’repten olardın’ azot penen ta’miyinleniwine baylanıslı. O’cimlikler olardı 2 tu’rli jol menen 
aladı. 1. Jasalma, 2. Ta’biyg’ıy. Azotfiksatorlar makrosimbiont fotosintez o’nimlerin o’zinin’ aot 
sintezinde jumsalatug’ın energiyasın qaplawda isletedi h’a’m birikken azotı o’simlikke beredi. 
Topıraq o’nimdarlıg’ın arttırıwshı mikroorganizmlerdin’ tu’rin anıqlaw ushın h’a’r  bir 
fiziologiyalıq tu’rge arnawlı azıqlıq ortalıqlar tayarlanıp, paydalanıladı. Bul sol tu’rge ta’n 
mikroorganizmler spetsifikasın ashıwg’a tiykar boladı. Topıraq o’nimdarlıg’ına ta’sir etiwshi 
mikroflorag’a sıpatlama beriw ushın ko’binese to’mendegi azıqlıq ortalıqlar qollanıladı. 
Chapeka ortalıg’ı - bakteriya h’a’m aktinomitsetler ushın (distilengen suwda g/l) KCl-0,5; 
MgSO
4
-0,5;  K
2
HPO
4
-1;  @eSO
4
-0,01;  NaN0
e
-2;  CaCO
e
-e;  glyukoza yamasa saxaroza-20;  
agar-20. 
Eshbi ortalıg’ı - oligonitrofil mikroorganizmler ushın (distilengen suwda, g/l). K
2
HPO
4
-
0,2;  MgSO
4
-0,2;  NaCl-0,2;  K
2
SO
4
-0,1;  NaN0
e
-2; CaCO
e
-5;  saxaroza-20;  agar-20. 

 
111
Topıraq agarı  -  bul to’mendegi usılda tayarlanadı. o00 ml vodoprovod suwına 100 g 
topıraq  h’a’m 18 g agar qosıladı.  Azıqlıq ortalıqtı 1 saat 120
0
S temperaturada 
sterilizatsiyalanadı. Petri chashkasına agar topıraq bo’leksheleri menen quyıladı. 
Barlıq azıqlıq ortalıqlar avtoklavta 120
0
S temperaturada sterilizatsiya etiledi. №uramında 
glyukoza yamasa vitaminler h’a’m kem shıdamlı zatlar-112
0
S temperaturada sterilizatsiyalanadı. 
Bakteriyalardı h’a’m aktinomitsetlerdi bo’lip alıwda ko’binese mikrobiologiyalıq egis kraxmallı-
ammiaklı ortalıqta, Eshbi, GPA yamasa 10 ma’rtebe aralastırılg’an GPA azıqlıq ortalıqlarında 
o’tkeriledi. 
Ortalıqta topıraq bakteriyaların ayırıp alıw ushın universal azıqlıq ortalıqlar qollanıladı. 
Universal azıqlıq ortalıqlar bul aerob yamasa fakultativ anaerob saprofit bakteriyalardın’ ulıwma 
sanın anıqlaw ushın arnalg’an azıqlıq ortalıqlar esaplanadı. Sonday-aq bul ortalıqlar 
gramqanatlanarlı bakteriyalardı, spora payda etiwshi bakteriyalardı h’a’m tamır 
tu’ynekshelerindegi mikroorganizmlerdi paydalanıw ushın qollanıladı. 
 
Ammonifikatsiya protsessin a’melge asırıwshı mikroorganizmlerdi anıqlaw. %z 
quramında azotı bar organikalıq zatlardın’ ammiak bo’lip shıg’arıw menen ıdıraw protsecsi 
ammonifikatsiya dep ataladı. Ammonifikatsiya protsessinde bakteriyalar, zamarrıqlar h’a’m 
aktinomitsetler qatnasıp olar aerob h’a’m anaerob jag’dayda o’tedi. 
Kerekli materiallar h’a’m u’skeneler.  Ta’rezi, ta’rezi tasları, 100-150 ml-lik o’lshemdegi 
kolbalar, sterillengen, distillengen suw, topıraq, suwlı banya, elektroplitka, spirtovka, 
mikrobiologik petlya, pintset, skalpel, predmet aynası, chashki Petri, qızıl lakmus qag’azı, filtr 
qag’azı, gentsianviolettin’ yamasa fuksinnin’ suwlı aralaspası, mikroskop, GPA h’a’m GPB-sı 
bar probirka h’.t.b. 
Jumıs barısı` Aerob-ammonifikatorlardın’ kulturasın alıw. 
Aerob - ammonifikatorlar a’dette GPA bar chashki Petride bo’lip alınadı. Biraq sonı esten 
shıg’armaw kerek, yag’nıy GPA-da ammonifikatorlardan basqa mikroorganizmlerde o’siwi 
mu’mkin. 
 Azıqlıq  ortalıqqa egiw ushın 100-150 ml-lik kolbada topıraq suspenziyası tayarlanadı. 
Bunın’ ushın 10 g topıraq o0 ml sterillengen, distillengen suwda aralastırıladı.  İshinde GPAsı  
bar probirkalar suwlı banyada qızdırılıp 40-50
0
C-g’a shekem suwıtıladı h’a’m bug’an 
tayarlang’an topıraq suspenziyasınan 0,1-1 ml aralıg’ında salınadı h’a’m alaqanda jaqsılap 
aralastırıladı. Son’ sterillengen chashki Petrige quyıladı h’a’m 25-28 
0
S temperaturada 
termostatqa qoyıladı. 
 
Aradan e-4 ku’n o’tkennen son’ chashki Petride mikroorganizm koloniyaları o’sip 
shıg’adı. Ayırım koloniyalarg’a sıpatlama beriledi h’a’m mikroskopta ko’riledi. GPAda 
ko’binese batsillalardın’ koloniyaları o’sip shıg’adı. 
 
Bas mesen5e48c7s - h’a’reketshen’, tayaqsha ta’rizli, o’lshemi e-10 mkm, sporası oval  
formasında bolıp kletkanın’ qa’legen bo’liminde jaylasa aladı. GPA-da koloniyaları juqa, 
qurg’aq, jıyrıq bolıp keledi. 
 
Bas myco8des - h’a’reketshen’, tayaqsha ta’rizli, jekke yamasa shınjır formasında 
birikken bolıp keledi,  o’lshemi 5-10 mkm. Cporası oval, kletkası ekstsentral jaylasadı. GPA-da 
koloniyaları juqa, rizoid, jayılg’an formada bolıp keledi. 
 
Bas s7b58l8s - h’a’reketshen’, tayaqsha ta’rizli, jekke yamasa uzın shınjırg’a birikken 
tu’rinde bolıp, o’lshemi e-5 mkm. Cporası oval formada bolıp, kletkada ekstsentral jaylasadı. 
GPA-da koloniyaları qurg’aq, jıyrıq tu’rinde boladı. 
 
GPA-da basqada bakteriya koloniyaları o’siwi mu’mkin. Sonlıqtan tek spora payda 
etiwshi ammonifikatorlardı bo’lip alıw ushın topıraq suspenziyasın egis aldı suwlı vannada 10 
minut 80
0
S temperaturada pasterizatsiya islenedi. Bunda bakteriyalardın’ vegetativ kletkaları 
o’lip, sporalar o’z tirishiligin saqlap qaladı. Pasterizatsiya islengen topıraq aralaspasın Mishustin 
azıqlıq ortalıg’ına (1`1 qatnasındag’ı GPA h’a’m Suslo agar aralaspası) egiledi. Bul azıqlıq 
ortalıqta ko’pshilik sporalardın’ kulturalıq h’a’m morfologiyalıq belgilerin ajıratıw mu’mkin.  
Nitrifikatsiya protsessin a’melge asırıwshı mikroorganizmlerdi anıqlaw.  Ammiaktın’ 
azotlı h’a’m azot kislotasına deyin okisleniwine nitrofikatsiya protsessi dep ataladı. 

 
112
Nitrofikatsiya protsessi eki fazada o’tip, bul eki topar nitrifikatsiyalawshı bakteriyalar qatnasında 
o’tedi. 
 Nitrifikatsiyanın’ birinshi fazasında ammiak azotlı kislotag’a shekem okislenip bunda 
N854osomonas  bakteriyası qatnasadı. Nitrifikatsiyanın’ ekinshi fazası azotlı kislotanın’ azot 
kislotasına okisleniwi menen ju’rip, bul protsessti bakteriyalardın’ N854obac5e4  tu’ri alıp 
baradı. 
 
N854obac5e4 - mayda taqsha, dumalaq, ma’yek yamasa almurt ta’rizli bolıp kelip, 
o’lshemi 1,0-1,2 mkm, h’a’reketsiz, jalg’ız yamasa onsha u’lken bolmag’an toparg’a birikken 
h’a’m silekeyli kapsula menen qaplang’an boladı. 
 
Kerekli a’sbap u’skeneler. Nitrifikatsiyanın’ birinshi h’a’m ekinshi fazası ushın  kerekli 
bolg’an ishinde azıqlıq ortalıg’ı bar kolbalar, Erlenmeyer kolbası, skalpel, pipetkalar, 20Fli 
ku’kirt kislotası, kontsentratsiyalı ku’kirt kislotası, difenilamin, Nessler reaktivi, tsink-yod-
kraxmal reaktivi, predmet aynası, mikrobiologik petlya, pintset, gentsianviolet yamasa fuksinnin’ 
suwlı aralaspası, mikroskop h’.t.b. 
 
Jumıstın’ barısı` Nitrofikatsiyalawshı bakteriyalardı ajıratıp alıw ushın S.N. 
Vinogradskiy azıqlıq ortalıg’ı qollanıladı. 
 Azıqlıq ortalıqlar avtoklavta 1 atm basımda 20 minut dawamında sterilizatsiya islenedi. 
Son’ Erlenmeyer kolbasına 1-1,5 sm qalın’lıqta quyıladı h’a’m topıraq tu’yirleri salınadı. Keyin 
kolbalar siyle tıg’ın menen jawılıp 25-28
0
C temperaturada 14-21 ku’nge shekem saqlanadı. 
 
Nitrifikatsiya protsessinin’ ju’risin kolbadag’ı azıqlıq ortalıq quramının’ o’zgeriwine 
qarap bah’alaydı. Nitrifikatsiya  protsessinin’ birinshi fazasın tekseriw ushın onda ammiaktın’ 
barı-joqlıg’ın Nessler reaktivi menen, al azotlı kislotanın’ payda bolg’anın tsink-yod-kraxmal 
reaktivi menen reaktsiyag’a kirisiwine qarap bah’alanadı. Bunın’ ushın farfor ıdısqa 3 tamshı 
tsink-yod-kraxmal reaktivin h’a’m bir tamshı 20F-li ku’kirt kislotasının’ aralaspası tamızıladı. 
Son’ bir tamshı izertlenip  atırg’an suyıqlıq tamızıladı. Egerde azotlı kislota bar bolsa suyıqlıq 
qaraltım ko’k ren’ge boyaladı. 
 Nitrifikatsiyanın’ ekinshi fazasının’ ju’riwin tayarlang’an azıqlıq ortalıg’ı bar kolbada 
azotlı kislotanın’ barlıg’ın tsink-yod-kraxmal reaktivi, al azot kislotasının’ payda bolıwın 
defenilamin menen reaktsiyag’a kirisiwine qarap tekseredi. Bunın’ ushın farfor ıdısqa e-4 tamshı 
kontsentratsiyalı ku’kirt kislotasın h’a’m defenilamin bo’lekshesi qosıladı. Ol erigennen son’ 
izertlenip atırg’an suyıqlıqtan bir tamshı tamızıladı. Eger azot kislotası bar bolsa suyıqlıq 
qaraltım ko’k ren’ge boyaladı. 
 Azıqlıq ortalıqta nitrit h’a’m nitrattın’ toplanıwın boyalıw tezligine qarap bah’alaw 
yag’nıy boyalıw da’rejesin krest penen belgilew qabıl etilgen` +– h’a’lsiz boyalıw, ++– ortasha, 
+++– ku’shli, ++++– ju’da’ ku’shli. 
 Ta’jiriybe 
juwmaqları tablitsag’a to’mendegishe formada tu’siriledi. 
Ta’jiriybe variantları Ammiaktın’ 
barlıg’ı 
Azotlı kislotanın’ 
barlıg’ı 
Azot kislotasının’ 
barlıg’ı 
Nitrifikatsiyanın’ birinshi fazası daqlar, 
belgiler 
+++ 
- 
Nitrifikatsiyanın’ ekinshi fazası - 
- 
++++ 
   
 Nitrifikatsiyalawshı bakteriyalardı u’yreniw ushın kolbadag’ı suyıqlıqtan preparatlar 
tayarlanadı, boyaladı h’a’m Mİ-o0 obektivinen paydalanıp  mikroskoptan ko’riledi. 
 
 
Entomopatogen bakteriyalardı ajıratıw h’a’m olardı nasekomalarda sınaw 
 
Jumıstın’ maxseti. Ta’biyatta nabıt bolg’an kolorado qon’ızınan mikroorganizmler  
ajıratıp alıp, jasalma azıqlıq ortalıqlarda klonlaw. Alıng’an klonlardı nasekomalarda sınaw. 
Ha’zirgi uaqıtta o’simlik ziyankes nasekomalarına qarsı ko’plep mikroorganimzler toplamı 
ajıratıp u’yrenilgen h’a’  olar tiykarında mikrob preparatları jaratılg’an. Usınday preparatlardı 

 
113
tayarlawda bakteriyalar, zamarrıqlar h’a’m viruslardan paydalanıladı.  Mikrob preparatların 
tayarlawda to’mendegi talaplar qoyıladı. 
- olardın’ spetsifikligi, tek belgili tu’rdegi ziyankeslerge ta’sir etip, paydalı nasekomalarg’a 
ziyansızlıg’ı, 
- joqarı na’tiyjeli ta’sir ku’shine iye bolıwı, 
- islep shıg’arıw h’a’m qollawdın’ qolaylıg’ı, 
- Adam h’a’m h’aywanlarg’a qa’wipsiz bolıwı, 
- preparatlardın’ paydalı qa’siyetlerinin’ uzaq saqlanıwı, 
- onın’ jaqsı ıg’allanıwı h’a’m eritpesinin’ turaqlıg’ı, 
- o’simlik japırag’ına h’a’m basqa organlarına japısqaqlıg’ı h’a’m ol jerde uzaq saqlanıwı. 
Du’nya ju’zi boyınsha 50 jaqın o’simliklerdi ziyankes nasekomalardan qorg’aw ushın 
mikrobiologiyalıq preparatlar jaratılg’an. Solardın’ ko’pshilik preparatlar sporalı entomopatogen 
Bac8ll7s 5h748ng8ens8s bakteriyası tiykarında islep shıg’arıladı.  
Bac8ll7s 5h748ng8ens8s XIX-a’sirdin’ y0-jılları L.Paster ta’repinen jipek qurtında tabadı 
h’a’m og’an Bac8ll7s bomb8c8s dep at beredi. 1911-jılı alım Berliner bul bakteriya h’aqqında 
tolıq mag’lıwmat beredi h’a’m onı Bac8ll7s 5h748ng8ens8s Be4l8ne4 dep Tyuring 
(Germaniyada) oblast atı menen atadı sebebi ol digirman gu’beleginen (Eph8s58a k7chn8ella) 
ajıratıp alıng’an edi. 
Bac8ll7s 5h748ng8ens8s ge qızıg’ıw jıldan jılg’a artpaqta, sebebi bakteriya ko’p 
a’h’miyetli qa’siyetlerge iye yag’nıy tez ko’beyedi, ju’da’ ko’p azıqlıq ortalıqlarda spora payda 
etedi, vegetativ ko’beyiwi tamam bolg’annan son’ tek spora payda etip qoymay, ziyankes 
nasekomalardı nabıt etetug’ın tiykarg’ı qural-kristall h’aldag’ı endotoksinde sintez qıladı. 
Bul bakteriya h’a’r qıylı texnologiyalıq monupolyatsiyalarg’a shıdamlı, separatsiyag’a, 
vakuum puwlatıwg’a, qurg’atıwdın’ h’a’r qıylı usıllarına, substrat-tasıwshılar (bakteriyanı o’zine 
biriktirip turıwshı zat) menen aralastırıwg’a qolay. №urıtılg’an h’alda tayar preparat o’zinin’ 
da’slepki qa’siyetin jog’altpastan bir neshe jıl (1-10 jıl) jaqsı saqlaydı.  
Vasillus tuwısının’ ayırım tu’rleri (mısalı,  B.5h748ng8ens8s) og’an tuwıslas bolg’an 
nasekomalardın’ lichinkası h’a’m gu’belek, qurtların ziyanlaydı h’a’m o’limine alıp keledi. 
Basqa h’aywanlarg’a h’a’m o’simliklerge bul bakteriyalar ta’sir etpeydi. Demek usınnan kelip 
shıg’ıp h’a’zirgi uaqıtta o’simliklerdin’ qa’wipli keselliklerine qarsı gu’reste usıdan jaqsı 
paydalanılmaqta. Bul bakteriyalardan alıng’an preparatlar egisliklerdi shan’landırıwda ken’ 
qollanılmaqta. 
Ma’mleketimizde Respublika İlimler Akademiyası Mikrobiologiya institutında, 
professorlar K.Davranov h’a’m T.Gsupovlar basshılıg’ında Bac8ll7s 5h748ng8ens8s nın’ 
jergilikli shtammları tiykarında biopreparat islep shıg’arıw texnologiyasının’ ilimiy tiykarı 
jaratıldı. N.A.Xwjamshukurov ta’repinen birinshi ma’rte Kolorado qon’ızı lishinkalarına qarsı  
Bac8ll7s 5h748ng8ens8s entomopatogen bakteriyasının’ mutant shtammları tiykarında 
«Biokristall» insektitsid biopreparatı jaratıldı h’a’m preparattın’ da’slepki partiyaları laboratoriya 
h’a’m dala sharayatlarında sınawdan o’tkizilip na’tiyjeli dep tabıldı. 
Rossiyada bolsa, bul preparattın’ 10 nan aslam tu’ri islep shıg’ılmaqta. Mısal ushın 
entobakterin atı menen Bac8ll7s 5h748ng8ens8s va4.galle48ae bakteriyası tiykarında sanaatta 
birinshi ma’rte paroshok tu’rinde preparat tayarlang’an. Preparat quramında 30 mlrd/g spora, 
sonsha mug’darda kristall h’alındag’ı endotoksin h’a’m jabıstırıwshı qosımshalar (kaolin) bar. 
Entobakterin islep shıg’arıw texnologiyası. Mikrob patogenlerdi suyıq azıqlıq ortalıqta 
o’siriw entomopatogen bakteriyalardan maksimal kletkalar alıw yamasa toksinler toplawg’a 
tiykarlang’an. 
Entobakterin islep shıg’arıwdın’ texnologiyalıq sxeması to’mendegi sızılmada ko’rsetilgen. 

 
114
 
1-sxema. Entobakterin islep shıg’arıwdın’ texnologiyalıq sxeması. 
 
Egis materialın alıw. Entobakterin islep shıg’arıw ushın da’slepki  kultura Bac8ll7s 
5h748ng8ens8s esaplanadı. İslep shıg’arıwg’a usınılg’an shtamm zavod laboratoriyasında onın’ 
tazalıg’ı, zu’ra’a’tligi, kultural suyıqlıqta virulentligi h’a’m fag saqlaw sıyaqlı qa’siyetleri 
qadag’alanadı. Egis materialı ushın 3 l sıyımlıqqa iye kolbalarda kultura o’siriledi. O’cirilip 
bolg’annan son’ egis materialı 1 ml de 1,7 mlrd. spora saqlawı lazım. 
Barlıq basqıshlarda ashıtqı polisaxaridli azıqlıq ortalıq to’mendegi ta’rtipte qollanıladı (F). 
Azıqlıq ashıtqı - 2-e, ma’kke unı - 1-1,5, kashalatlı may - 1. 
Azıqlıq ortalıqtı tayarlaw h’a’m sterilizatsiya qılıwda ulıwma qabıl etilgen usıllardan 
paydalanıladı. Kolbalarda alıng’an egis materialı egis u’skenesindegi azıqlıq ortalıq ko’lemine 
salıstırg’anda 0,05F mug’darında egiledi. Usı u’skenede kulturalardı o’siriw 28-30
0
S 
temperaturada u’zliksiz aralastrıw h’a’m aeratsiyada alıp barılıwı h’a’mde u’skene basımı  0,14-
0,15 Mpa bolıwı lazım. 
O’ciriw dawamıylıg’ı 35-40 saattı quraydı. Egis materialı islep shıg’arıw fermentёrg’a 
beriliwden aldın onda jat mikroflora yamasa faglar barlıg’ı qatan’ ta’rizde tekseriledi. 
Fermentatsiya. Fermentatorg’a salıng’an egis materialı egis u’skenesinde texnologiyalıq 
protsessler tiykarında o’siriledi. 
O’ciriw protsessi 35-40 saat dawam etedi. O’ciriw protsessi kultural suyıqlıqta Erkin spora 
kristallar mug’darı 5-10F ti qurag’anda juwmaqlanadı. Kultural suyıqlıq 1 ml de 1 mlrd. spora 
saqlawı lazım. 
Kultural suyıqlıqtı qoyıwlastırıw. Arnawlı  jıynag’ıshlarda toplang’an kultural suyıqlıq 
seperatorg’a jollanadı. Separatorda jıynalg’an pasta 30 minut dawamında arnawlı toplaw ornında 
aralastırıladı h’a’m onın’ spora saqlawı, virulentligi, fag barlıg’ı h’a’m ıg’allıg’ı tekseriledi. 

 
115
!dette 1m
e
 kultural suyıqlıq separatordan o’tkizilgende 100 kg pasta shıg’ıwı lazım. Pastanın’ 
ıg’allıg’ı 85F bolıp, shama menen 1 grammında 20 mlrd. sporalar titrin saqlawı kerek. 
№urıtıw h’a’m entobakterindi tayar o’nim formasında alıw. Pasta tiyisli qadag’alawdan 
o’tkizilgennen son’ bu’rkip qurıtıw maslamasına jiberiledi. №urıtıwdan son’ preparattın’ 
ıg’allıg’ı 10F ten aspawı kerek. 1m
e
 kultural suyıqlıqtan 12-1e kg qurg’aq preparat shıg’adı. 
Preparat 1 gramında 100-150 mlrd. sporalar titrin saqlaydı. Onı standartlaw ushın qosımsha 
sıpatında kaolin qosıladı h’a’m polietilenli almastırılatug’ın tiyisli ko’rsetpeler ko’rsetilgen 
etiketkalar jabıstırılg’an to’rt qatlamlı kraft-qapshalarg’a 20 kgnan jaylastırıladı.  
Tayar entobakterin preparatı 1 gramında 30 mlrd. tan kem bolmag’an sporalar titri h’a’m 
sonsha mug’darda kristallar saqlaydı. Usı preparat bag’, u’y aldı uchastkalarında, teplitsalarda 
ushıraytug’ın y0 artıq ziyankes nasekomalar tu’rlerine qarsı na’tiyjeli esaplanadı. Ziyankes 
penen ziyanlang’an o’simlikke entobakterin preparatı suwlı suspenziya ko’rinisinde 0,5-1F 
mug’darında ziyankeslerdin’ aktiv azıqlanıwı aldınan bu’rkip sebiledi. Nasekomalardın’ 
tiykarg’ı bo’legi 2-10 ku’nnen son’ nabıt boladı. 
Entobakterin preparatı h’a’zirde pasta ko’rinisinde de islep shıg’arılmaqta. Olqurg’aq 
preparatqa salıstırg’anda bir qansha arzan h’a’m qolaylı. Kultural suyıqlıqtan alıng’an pasta, 
og’an anıqlang’an mug’darda stabilizator-karboksimetiltsellyuloza (KMTs) qosılatug’ın arnawlı 
ıdısqa jiberiledi.  
KMTs molekulaları spora h’a’m beloklı kristallardı sorbtsiya qıladı h’a’m bunın’ 
na’tiyjesinde olardın’ bir-biri menen belgili qatnasta jaylasıwı h’a’m tarqalıwın ta’miyinleydi. 
Stablizator qosılatug’ın uaqıtta pastag’a uzaq uaqıt saqlanıwın ta’miyinlep beretug’ın tu’rli qıylı 
kontsenvantlarda qosıladı. 
Jer ju’zinde bir h’a’ptede xalıqtın’ sanı 1mln. 400 mın’ adamg’a artpaqta. Sol sebepli azıq-
awqat o’nimlerin jetistirip beriw a’h’miyetli ma’sele bolıp qalmaqta. Jer ju’zinde paydalanıwg’a 
jaramsız jerler og’ada ko’p. Sonlıqtan paydalanıwg’a jaramlı jerlerden o’nimli paydalanıw, 
joqarı zu’ra’a’tli qolaysız sharayatlarg’a shıdamlı o’simliklerdi jaratıwda biotexnologiya h’a’m 
gen injeneriyası usılları u’lken a’h’miyetke iye bolmaqta. 
Ha’zirgi selektsionerler ko’birek kletka selektsiyasınan paydalnılmaqta. Kletka selektsiyası 
bul belgili kletka kulturasında belgili belginin’ ku’sheytirilip barılıwı esaplanadı. Kletka 
selektsiyası belgili abzallıqlarg’ada iye. 
1. Kletka menen islegende jumısta o’nim (mavsulotlik) bolmaydı. 
2. Jumıstın’ ko’pshilik bo’legi laboratoriyada o’tkizilgenligi sebepli u’lken maydanları 
sha’rt emes. 
3. Eger populyatsiya h’a’r bir kletkası individual organim dep alınsa, kletka da’rejesine 
o’tkennen keyin selektsioner ju’da’ ko’p sandag’ı individ penen isleydi. 
4. Bul mutagen menen ta’sir etilgennen keyin selektiv ortalıqtan paydalanıw mu’mkin. 
Ha’zirgi uaqıtta zu’ra’a’ttin’ 30F ti kesellikler h’a’m ziyankesler ta’sirinde nabıt bolmaqta. 
Bul tarmaqtada biotexnologiya u’lken ja’rdem bermekte. Mısalı, o’simliklerdin’ ajıratılg’an 
organ h’a’m toqımaların o’siriw usılı ko’p mug’darda sawlam (virussız) egiw materialın alıw 
imkaniyatın beredi. O’cimliklerdi qorg’awdın’ biologiyalıq usılı degende tiri organizmlerden 
paydalanıw yamasa olardın’ tirishilik iskerligi o’nimlerinen ziyanlı organizmlerge qarsı gu’reste 
paydalanıw tu’siniledi. 
Ha’zirgi uaqıtta topıraqta tez ıdıraytug’ın h’a’m ziyansız zat payda etip ıdıraytug’ın 
preparatlar alınbaqta. Statistikalıq mag’lıwmatlarg’a qarag’anda 10000 preparattan bir 
sintezlengen preparat a’melde qollanıladı.  
Viruslar 300den arıq h’a’r qıylı keselliklerdi shaqıradı. O’cimliklerde kesellik 
shaqıratug’ın zamarrıqlar h’a’m bakteriyalar sanı 100 ese ziyat. Virus penen kesellengen 
o’simlikti derlik dawalaw mu’mkin emes, sonlıqtan bunda tiykarınan keselliktin’ payda bolıwı 
h’a’m tarqalıwının’ aldın alıw kerek. 
İnduktsiyadanda o’simlik alıwdı 3 da’wirge ajıratıw mu’mkin. 1. Sawlamlastırılatug’ın 
u’lginin’ arnawlı viruslı indikator o’simlik ja’rdeminde anıqlaw. 2. Termoterapiya h’a’m 

 
116
meristemalardı o’siriw. 3. Meristemadan regeneratsiyalanatug’ın o’simlikte virus joqlıg’ın 
tekseriw h’a’m o’simlikti izolyatsiya sharayatında ko’beytiriw. 
Awıl xojalıq h’a’m tog’ay xojalıg’ı ziyanlı nasekomalardan ko’retug’ın ziyanı du’nya ju’zi 
boyınsha 100 mlrd dollardı quraydı. Sonlıqtan ta’biyg’ıy patogen mikroorganizmlerden 
paydalanıw a’h’miyetli bolıp qaalmaqta. Ha’zirgi uaqıtta du’nya ju’zi boyınsha 30 jaqın 
mikrobiologiyalıq entomopatogen preparatlar islep shıg’arıldı. Olar belgili bir tu’rdegi 
nasekomalardı spetsifik ziyanlaw qa’siyetine iye bolıp Adam h’a’m h’aywanlar ushın a’melde 
ziyansız. Sonın’ menen olar regiondag’ı ekologiyalıq ten’likti buzbaydı h’a’m biotsenozg’a 
ziyanlı ta’sir ko’rsetpeydi. 
Bizde mikrobiologiyalıq sanaat 3 topar entopatogen preparatlar islep shıg’aradı. 
1. Bac8l7s 5h748ng8ens8s bakteriyasınan alınatug’ın preparatlardan entobakterin-e, 
dendrobatsillin, insektin, taksobakterin. 
2. Bea7ve48a bass8ana zamarrıg’ı tiykarında zamarrıqlı preparat - boverin. 
3. Yadrolı poliedroz virusı tiykarında alınatug’ın preparatlar (virin ENSh, virin EKS). 
Barlıq patogen mikroblar paroshok, pasta, granula, kapsuladag’ı paroshok, kristall 
ko’rinisinde shıg’arıladı.