MİNİstrliGİ qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

Bakteriya kletkasının’ du’zilisi 
Bakteriya kletkası quramalı qurılısqa iye. Barlıq bakteriyalar kletka diywalına (yamasa 
qabıg’ına), tsitoplazmalıq membranag’a h’a’m tsitoplazmag’a iye. Tsitoplazmada nukleoid, 
mezosoma, ribosoma h’a’m zat almasıw protsessinde payda bolatug’ın h’a’r qıylı birikpelerden 
turadı. 
 1. Kletka diywalı. Kletka diywalının’ o’zi de belgili qattılıqqa (regidlik) h’a’m sonın’ 
menen birge elastiklik qa’siyetke de iye. Kletka diywalın ultradauıs h’a’m lizotsim fermentleri 
menen ıdıratıwg’a boladı. Kletka diywalın lizotsim menen ıdıratqanda ol shar sıyaqlı formag’a 
o’tedi. Kletka diywalınan ajıratılg’annan son’ payda bolg’an kletka diywalı  protoplasta dep 
ataladı. Demek kletka diywalı kletkanı h’a’r qıylı mexanikalıq ta’sirlerden, osmotik basımnan 
saqlaydı h’a’m kletkag’a belgili bir forma beredi. 
Ol kletkanın’ o’siwinde h’a’m bo’liniwinde de qatnasadı. Kletka diywalının’ qalın’lıg’ı 
0,01-0,04 mkm aralıg’ında bolıp, bakterial kletkasının’ qurg’aq massasının’ 20O’ quraydı. 
Kletka diywalı kishkene tesikshelerge iye h’a’m kanallar tarmag’ı arqalı  zatlar kiriwi mu’mkin. 
Tsitoplazmalıq membrana arqalı kletka diywalı trubka ta’rizli jipsheler menen baylanısqan. 
Bakteriyalardın’ Gram boyınsha boyalıwında kletka diywalı tiykarg’ı orın tutaı. Bunday dep 
atalıwına sebep daniyalı alım Gram ta’repinen 1884-jılı bakteriyalardı ayırıwg’a, o’zgertiwge 
imkaniyat beretug’ın bakteriya kletkasın boyaw usılının’ tabılıwı boldı. Bakteriyanı 
gentsianviolet penen boyag’annan son’ h’a’m onı yod aralaspası menen qayta islegenenen son’ 
ayırım bakteriyalar spirt penen ren’sizlenedi, al basqaları ko’k-fiolet ren’ge boyalg’anısha 
o’zgermey qaladı. 
Sonlıqtan usı belgisi boyınsha bakteriyalar eki tipke bo’linedi. 
1. Gram boyınsha boyalıwshılar – gramqanaatlanarlı. 
2. Gram boyınsha ren’sizlenetug’ınlar – gramqanaatlanarsız. 
Gram boyınsha boyalıw yamasa boyalmaw uqıplıg’ı bakteriya kletka diywalının’ 
ximiyalıq quramının’ h’a’r qıylı bolıwına baylanıslı boladı. 
Kletka qabıg’ı sondayaq kapsulanı payda etiwge qatnasadı. 
Kapsula. Bakteriyalardın’ ko’pshiligi kletka diywalı u’stinde material qabıg’ı menen 
qaplang’an. Bul kapsula yamasa silekeyli qabıq. Kapsula mikro-h’a’m makrokapsuladan turadı. 
Makrokapsulanın’ qalın’lıg’ı 0,2 mkm, mikrokapsulanın’ qalın’lıg’ı bolsa 0,2 mkm den kishi 
boladı. Kapsulalar ximiyalıq quramı boyınsha eki tipke bo’linedi. 1.Polisaxaridten turıwshılar. 2. 
Polipeptidten turıwshılar. 
Ayırım jag’daylarda lipidlerden (tuberkulez bakteriyaları), geteropolisaxaridlerden h’a’m 
basqada zatlardan turıwshı kapsulalarda ushıraydı. Kapsulada o8F shekem  suw boladı. Sonlıqtan 
olar kletkag’a h’a’dden tıs suwdın’ kiriwine h’a’m qurg’aqlıqqa qarsı qorg’awshı osmotikalıq 
barer sıpatındada xızmet etedi. Kapsulalı bakteriyalar kapsulasız bakteriyalar jasay almaytug’ın 
jerde de jasay alıwı mu’mkin. 
Tsitoplazmalıq membrana. Bul tsitoplazmanın’ sırtına jabısıp turadı. Tsitoplazmalıq 
membrana eki qabatlı lipidten turıp, h’a’r qaysısı joqarısınan beloktın’ monomolekulyar qabatı 
menen qaplang’an. Membrana kletkanın’ qurg’aq massasının’ 8-15O’ qurap, lipoproteidlerden 
turadı h’a’m kletkadag’ı lipidlerdin’ 70-o0O’ quraydı. Membrananıq ulıwma qalın’lıg’ı o nm 
aralıg’ında boladı. Tsitoplazmatikalıq membrana bakterial kletkada kletkadan kletkag’a 
zatlardın’ tasılıwın qadag’alawshı  osmotikalıq barer rolin atqaradı. Ayırım uaqıtlar membrana 
mezomoma payda etedi. Bakteriyanın’ tsitoplazmatikalıq membranası h’a’m mezosomasında 
dem alıw sisteması fermentleri h’a’m o’tkiziwdi retlewshi mexanizmleri menen bir qatarda 
o’zine ta’n bir qatar fermentlerge atap aytqanda azotofiksatsiya h’a’m xemosintez protsessinde 
qatnasıwshı fermentler sistemasına iye boladı.   
Ko’pshilik mikrob kletkalarında  volyutin denesheleri bar. Ol ayrıqsha birikpe bolıp 
denesheleri sfera ko’rinisinde boladı, olardın’ razmeri 0,5 mkm ge jetedi. Olar, mikroblardın’ 
azıq zatları sapalı bolg’anda g’ana, a’sirese uglevodga ja’ne ortalıqqa glitserin engizilgende 
ko’birek payda boladı. Ms` spiral ta’rizli bakteriyalar, azotobakterde ja’ne difteriya 
tayaqshalarında. Volyutin, tiykarınan fosfat gruppasının’ birikpelerinen bolıp, kletkada siyrek 
energiya sıpatında paydalanıladı. Ren’siz h’a’m ren’li purpurlı-kukirt bakteriyalarına 
sulfidlerdin’ okisleniwinen tamshı tu’rindegi mineral kukirt molekulaları toplanadı. Bul protsess 
vodorodqa bay ortalıqta o’tedi. 
Bakteriyalar yadrosının’ sho’lkemlesken struktura ekenligi h’aqqındag’ı tu’sinik, en’ 
birinshi ma’rte 18o8-jılı Mayerdin ilimiy isleri menen tastıyıqlanadı. Mikrob kletkalarında 
yadronın’ bar ekenligi tek elektron mikroskop penen genetikalıq izertlewler netijesinde g’ana 
ma’lim boldı.  

 
9
Nukleoid. Ha’zirgi uaqta bakteriyalar, quramalı du’zilistegi organizmnin’ kletka 
yadrosına uqsas, DNK-dan turatug’ın strukturag’a iye ekenligi anıqlang’an. Olar bakteriyalıq, 
yadro, yamasa nukleyodlar  dep ataladı. Tsitoplazma yadro ekvivalenti-nukleoid bakteriya 
kletkasının’ orayında jaylasqan. Bakteriya nukleoidın’ın kletkadag’ı tiykarg’ı funktsiyası 
xabarlardı saqlap, a’wladtan a’wladqa beriw esaplanadı. 
Bakteriyalardın’ yadrosının’ ximiyalıq ta’biyatı, radioavtografiyalıq usılda, birinshi ret 
1oyy-jılı, avstraliyalı Keyrns ta’repinen ashıldı. Bul o’z na’wbetinde, bakteriya kletkalarının’ 
ishki du’zilisindegi birden-bir ayırmashılıqlardan bolıp tabıladı. Ekinshiden nukleoyd tek yadrolı 
kletkalarg’a g’ana ten’ bolmay, DNK tsitoplazma menende tikkeley baylanısadı. 
Tsitoplazma. Bakteriyalardın’ tsitoplazmatikalıq membranası astında tsitoplazma 
jaylasadı. Bul kolloid sistema bolıp, suw, belok, may, uglevod, mineral birikpeler h’a’m t.b. 
zatlardan turıp olardın’ qatnası bakteriya tu’rine h’a’m olardın’ jasına baylanıslı o’zgeredi. 
Bakteriya kletkaların tsitoplazması, sostavında h’a’r qıylı organik birikpelerdin’ bolıwına 
baylanıslı, joqarı da’rejeli jabısqaklıg’ı menen basqalardan parıq qıladı. Ol suw jabısqaklıg’ınan 
800-o00 ese artıq jabısqaklıqqa iye. 
Bakteriya tsitoplazması h’a’r qıylı membranlıq strukturalarg’a bay bolıp, qalg’an bo’legi 
tsitoplazmatikalıq matriks h’a’m ribosomadan turadı. 
Tsitoplazmatikalıq matriks – bul suwlı faza bolıp, tiykarınan beloklı 
makromolekulalardan turadı h’a’m kletka granulası ushın ortalıqtı ta’miyinlep turıw xızmetin 
atqaradı. Bul granulalardın’ ko’pshiligi y0O’ RNK h’a’m 40O’ beloktan turıwshı ribosomalardan 
turadı.  
Ribosomalar. Tsitoplazmada barqulla o’zine ta’n bo’leksheler ushırasadı. Olardın’ 
molekulalıq salmagı e-10, razmerleri 180 graduslıq shamalar menen o’lshenedi. Olar sferalıq 
ko’riniske iye. Olardın’ ko’pshiligi ribonukleyn kislotalarınan turadı. Sonlıqtan, bul birikpeler 
ribosomalar dep ataladı. Ribosomalardın’ y0-y5O’ ribosomalıq RNK-dan e5-40O’ beloktan 
ibarat. Ribosomalar kletkala 5000-50000 ga shamalas boladı. 
Gazli vakuolalar (aerosomalar). Bunday ko’rinistegi strukturalar tek bazı suw menen 
topıraq mikroorganizmlerinde g’ana ushırasadı. Gazli vakuollar tsilindr ta’rizli bolıp, bir qabatlı 
juqa perde (membrana) menen qorshalg’an. Gaz benen tolı bakteriya vakuoli u’stinde ju’redi, 
o’z-ara birikkenleri suw tu’bine sho’gedi yamasa arasında ju’redi. Bakteriyalardın’ bunday 
qa’siyetleri, qamshısı joqlarının’ evolyutsiyalıq protsessler na’tiyjesinde aktiv qozg’alıwga 
umtılıwı arqalı kelip shıqqan degen boljaular bar. 
Bakteriyalardın’ h’a’reketi. Bakteriyalar eki tu’rli h’a’reketlenedi. 1). Serpinip 
h’a’reketleniwshi bakteriyalardın’ (miksobakteriyalar, kukirt bakteriyaları) tolqın sıyaqlı 
qısqarıwı na’tiyjesinde kletka forması o’zgeredi, na’tiyjede bakteriyanın’ h’a’reketi sadır boladı. 
2). Ju’zip h’a’reketleniw qamshılar arqalı a’melge asadı. Ms` spirallalar h’a’m kokkilerdin’ 
ayırımları. Bakteriyalar qamshılarının’ jaylasıwı boyınsha to’mendegi toparlarg’a bo’linedi` 
Monotrixlar - kletkanın’ bir ushında bir qamshı boladı. 
Lofotrix - kletkanın’ bir ushında bir top qamshı boladı. 
Amfitrix - kletkanın’ eki ushındada bir top qamshı  boladı. 
Peritrix - kletkanın’ h’a’mme ta’repi qamshı menen qaplang’an boladı. 
№amshılardın’ sanı h’a’r tu’rli. Spirillada 5-e0, vibrionlarda 1, 2 yamasa e bolıp 
jaylasadı. Ayırım tayaqsha ta’rizli bakteriyalarda - qamshılar sanı 50-100 ge jetedi. 
№amshılardın’ eni 10-20 nm, uzınlıg’ı e-15 mkm. №amshılar ximiyalıq jaqtan belok zatı - 
flagellinnen du’zilgen. Ayırım bakteriyalar 1 seku’ndta 1 bakteriya denesi uzınlıg’ına, ayrımları 
bolsa 50-dey bakteriya uzınlıg’ına h’a’reket etedi. Ha’reketi tertipsiz. Biraq ximiyalıq zatlarg’a 
salıstırg’anda taksis h’a’disesi gu’zetiledi, yag’nıy kislorodqa qaraganda h’a’reket qılsa 
aerotaksis, jarıqlıqqa salıstırg’anda bolsa fototaksis delinedi. 
Bakteriyalarda qamshılardan tısqarı uzın, jen’ishke jipshe-fimbriilerde bolıwı mu’mkin. 
Ol qamshılarg’a qarag’anda qısqa h’a’m juqa h’a’m ko’p sanlı bolıp olar h’a’reketshen’ yamasa 
h’a’reketsiz organizmlerdede boladı. Uzınlıg’ı 0,e-4 mkm, eni 5-10 nm bolıp, sanı 100-1000 
shekem jetedi. Fimbriyler pilin beloginen du’zilgen. Bakteriyalarda bir qansha fimbriyler tipi 
ushırap olar  atqaratug’ın funktsiyalarına qarap bo’linedi. Solardan eki tipi jaqsı u’yren’ilgen. 
1 - tip. Ko’pshilik bakteriyalarda bolıp, olar ulıwma tiptegi fimbriylar dep ataladı. 
Fimbriyler bakteriya kletkasının’ azıqlıq ortalıqqa, basqa kletkaga, inert substratqa jabısıwın 
ta’miyinleydi. Suyıqlıq betinde perde payda etiwde de qatnasadı. Sonın’ ushın onı jabısıwshı 
organ dep aytıw mu’mkin. 
2 - tip.  Jınısıy fimbriy - pili bolıp /G/, ol ishi bos kanaldan ibarat. Bul kanaldan bakteriya 
konyugatsiyada qatnasıp atırg’an basqa bir bakteriyaga genetik material beredi. Pilinnin’ basqa 

 
10
bir qa’siyeti, bul onın’ patogen bakteriyalarg’a h’aywan h’a’m adam kletkalarına jabısıwında 
qatnasadı. 
Bakteriyanın’ sporaları. Bakteriyalardın’ sporaları kletkanın’ ishinde payda bolıp, ol 
endospora dep ataladı.  Bakteriyalardın’ Bac8ll7s, Clos548d87m, Des7lfo5omac7l7m 
 
a’wladın’a kiriwshi ayırım tayaqsha bakteriyalar, kokkiler, spirillalar endosporalar payda etedi. 
Sporalardın’ forması dumalaq yamasa ellips sıyaqlı boladı. Olar sırtqı qolaysız jag’daylarg’a 
shıdamlı keledi. Sporalar mikroskop astında ko’rilgende nur sındıradı, sonın’ ushında ol jıltırap 
ko’rinedi. !dette bakteriya bir spora payda etedi, lekin Clos548d87mnın’ ayırım tu’rlerinde bir 
h’a’m onnan ko’p sporalardın’ payda bolıwı anıqlang’an. 
Bakteriyalardın’ spora payda etiwi, mikroorganizmlerdin’ qolaysız jag’dayg’a 
iykemlesiwi bolıp esaplanadı. Sporalar qurg’aqlıqqa, bir neshe saat, suwda qaynatıwg’a shıdam 
beredi. Spora payda bolıw bakteriyanın’ ko’beyiw quralı emes, al tu’rdi saqlawga iykemlesiwi 
bolıp esaplanadı. 
Sporalardı o’ltiriw ushın olardı 120
0
S ıssılıqta, 1 atm basımda sterilizatsiyalanadı. Bunda 
spora 20 minut dawamın’da nabıt boladı.  №urg’aq jag’dayda olardı o’ltiriw ushın 150-1y0 
gradus Tselsiy ıssılıqta bir neshe saat qızdırıw kerek. 
Spora payda bolıw protsessinde, kletkada dipikolin kislotası payda boladı h’a’m 
kletkanın’ belgili bo’liminde beloktın’ mug’darı artadı. Dipokolin kislota sporanın’10-15F 
quraydı. Ol sporanın’ orayında boladı. Dipokolin kislota Sag’+ ionları menen kompleks Sa-DPK 
payda etedi. Bul komplekste marganets, kaliy mug’darının’ asıwı sporanın’qolaysız 
jag’daylarg’a shıdamlıg’ın asıradı. 
Spora payda bolıwının’ ulıwma sxeması. Spora bakteriya kletkasının’ ten’ 
bo’linbewinen h’a’m tsitoplazma membranasının’ isinip /bo’rtip/ shıg’ıwı h’a’m nukleoidtın’ 
azg’antay tsitoplazma menen birge kletkanın’ usı bo’liminde toplanıwınan payda boladı. 
Prospora eki qabat tsitoplazma membranası menen qaplanadı. Bakteriya kletkası ishinde 
taza kletka - prospora payda boladı. Bul eki qabattın’ arası paptidoglikannan du’zelgen - korteks 
penen toladı. Son, u’sti bir neshe spora qabatı perdesi menen oraladı h’a’m spora jetilisedi. Spora 
qabatı arnawlı sintezlegen belok, lipid h’a’m glikopeptidlerden payda boladı. Elektron 
mikroskop ja’rdeminde tekserilgende ja’ne bir qabat - ekzosporum qabatları barlıg’ı anıqlandı 
h’a’m ol h’a’r qıylı formadag’ı zatlardan quralg’an. Payda bolg’an sporanın’ diametri kletka 
diametrine ten’ yamasa az-maz u’lkenirekte boladı. Ayırım bakteriyalarda spora kletkanın’ bir 
ushında payda boladı, kletka ken’eyip baraban tayaqshası formasın aladı. Ayırım batsilalarda 
bolsa spora kletka orayında payda bolıp, az-maz ken’eyedi h’a’m kletka  tennis raketkası 
formasına kiredi, bul jag’day ko’binshe Slos548d87m a’wladın’a kiriwshi bakteriyalarda 
ushıraydı. Ko’binese bakteriya kletkasında payda bolg’an spora u’lkeymeydi, kletkada a’welgi 
jag’dayınan o’zgermeydi. Bul tiptegi spora payda etiw Bac8ll7s  a’wladın’a tiyisli bakteriyalarda 
g’ana ushıraydı. Jetilisken spora kletka diywalı buzılg’annan son’ sırtqa shıg’adı. 
Sporanın’ o’siwi. Bakteriya sporası qolaylı sharayatqa tu’sse, ol a’sten bakterial 
kletkag’a aylanadı. Spora suwdı a’ste sin’iredi h’a’m isinedi. №abıg’ı basım astında jırtıladı 
h’a’m sporanın’ o’siw trubkası payda boladı. Keyinirek azat bolg’an bakteriyanın’ uzayıwı 
h’a’m sol uzayg’an kletkanın’ bo’liniwi gu’zetiledi. 
Bakteriya kletkası 10, 100, 1000 jıllar dawamın’da tınısh h’alatta tiri saqlanıwı mu’mkin. 
Kletkadag’ı sporanın’ o’siwi h’a’m payda bolıwı qaytalanbaytug’ın xarakterge iye. 
Ayırım mikroorganizmlerde temperatura, kislota, kislorod h’a’m basqa zatlardın’ 
jetispewshiliginen olardın’ kletkalarında tsistalar payda boladı. Bular spora emes. Ms` azotbakter 
usınday tsista payda etedi. Olar temperatura h’a’m qurg’aqlıqqa shıdamlı boladı. 
Usınday etip sırtqı sharayattan o’zin qorg’au tsianobakteriyalarda, miksobakteriyalarda 
miksosporalar, aktinomitsetlerde endosporalar payda bolıwı menen baradı. 
Kiritmalar (№osımshalar). Tsitoplazmada h’a’r qıylı formag’a iye bolg’an granulalar 
ushıraydı. Olardın’ payda bolıwı mikroorganizmlerdin’ osetug’ın ortalıqqa, fizika-ximiyalıq 
qa’siyetlerine baylanıslı bolıp kiritmalar mikroorganizmlerdin’ ma’ngi belgileri emes. 
Ko’binese kiritmalar mikroorganizmlerge energiya h’a’m uglerod deregi bolıp xızmet 
qıladı. Olar mikroorganizmler jaqsı ortalıqta (azıq) o’skende g’ana payda boladı. Al jaman 
ortalıqqa tu’skende bolsa jumsaladı. Kiritmatlar qatarına glikogen (h’aywan kraxmalı), granulez, 
V - oksimoy kislota, volyutin (polifosfatlar) kukurt tamshıların qiritiw mu’mkin. Kiritmalardın’ 
payda bolıwı, ko’binese azıqlıq ortalıqtın quramın’a baylanıslı boladı. Ms` ta’jiriybeler 
ja’rdeminde glitserin h’a’m uglevodlarg’a bay azıq ortalıg’ında o’sken bakteriyalarda volyutin, 
vodorod sulfidke bay ortalıqta kukirt payda bolıwı anıqlang’an. Olardan basqa, bakteriya 
kletkasında beloklar, fermentler, uglevodlar, aminokislotalar, RNK, nukleotidler, pigmentler 

 
11
ushıraydı. Kletkada mayda molekulyar birikpelerdin’ barlıg’ı kletkanın’ osmotikalıq basımın 
normal h’alda saqlap turadı. 
Qadag’alawshı sorawlar 
1. Eukariotlar menen prokariotlar arasında qanday sezilerli ayırmashılıqlar bar? 
2. Bakteriyalar formaları boyınsha qalay bo’lingen h’a’m olar nege tiykarlanıp islengen? 
3. Mikroorganizmlerdin’ o’lshemi qanday o’lshemer menen o’lshenedi? 
4. Mikroorganizmlerdin’ morfologiyası h’aqqında nelerdi bilesiz? 
5. Olar, morfologiyalıq jaqtan qanday tu’rlerge bo’linedi? 
y. Bakteriyalardın’ anatomiyası, yamasa ishki du’nyası qanday? 
7. Sporalar bakteriyalardın’ tirishiliginde qanday a’h’miyetke iye? 
8. Spora payda bolıwının’ ulıwma sxeması qanday? 
 
Tayanısh so’zler 
Plazma - qan, limfalar, kletkalardın’ suyıq bo’limi. dekstrinlar - tiri organizmlerde 
kraxmaldın’ bo’linip ıdırawı na’tiyjesinde payda bolatug’ın aralıq zat. Vibrionlar - spora payda 
etpeytug’ın bergul sıyaqlı h’a’reketshen’ bakteriyalar toparı. Adamda baba (sheshek) keselin 
tuwgızadı.  Spiroxetalar - kletkaları uzın spiral sıyaqlı buralg’an bakteriyalar ta’rtibi. Kletka 
qabıg’ına iye protoplazmatik tsilindrden ibarat. Morfologiya - bakteriyalardın’ du’zilisin h’a’m 
formaların u’yren’iwshi pa’n. Eukariotlar - h’aqıyqıy yadroga iye organizmler.  Prokariotlar - 
yadrosı tolıq qa’liplespegen organizmler. Plazmoliz - kletkadan suwdın’ shıgıp ketiwi 
na’tiyjesinde, tsitoplazmanın’ qabıqtan ajırılıp, uzaqlawı.  Ribosoma - RNK h’a’m beloktan 
payda bolg’an, belok biosintezin a’melge asırıwshı kletka organoidı.  Anaerob - kislorodsız 
ortalıqta jasay alatug’ın organizmler.  Nukleotid - tsitoplazmadan tarqalg’an tuqım quwalawshı 
belgilerdi o’zinde saqlag’an DNK molekulalarının’ jıyındısına aytıladı.  Endospora - ayırım 
bakteriyalardın’ vegetativ kletkalarında payda bolatug’ın, spora (vasillus, klostridium h’.t.b.). 
Sterializatsiya - mikroorganizmlerdin’ joqarı temperatura, ximiyalıq zatlar, filtrlew ja’rdeminde 
o’ltiriw.  Tsista - ortalıqtın qolaysız jag’daylarına mikroorganizmlerdin’ juwabı yamasa 
organizmlerdin’ tirishilik tsiklindegi ayrıqsha tınıshlıq forması. 
 
 
MİKROORGANİZMLERDİ;  O’Sİ?İ  H!M  KO’BEYİ?İ 
 
Ha’mme tiri organizmlerdin’ en a’h’miyetli qa’siyetlerinin’ biri bul onın’ o’siwge h’a’m 
ko’beyiwge uqıplıg’ı.  O’siw - bul kletkanın’ o’lsheminin’ u’lkeyiwi menen o’tetug’ın 
fiziologiyalıq protsess. O’siw mikroorganizm kletkasının’ ko’beyiwi menen dawam etip, bul 
organizmlerdin’ populyatsiyasının’ ko’beyiwine alıp keledi. 
Ko’beyiw - dep mikroorganizmler kletka sanının’ artıwına aytadı. Ko’beyiw, o’siw 
uaqtında, ten’dey bo’liniw jolı menen, ayırım uaqta bo’rtiw yamasa spora payda etip a’melge 
asadı.  
Ulıwma, prokariotlardın’ ko’beyiwi jınıssız bo’liniw jolı menen ko’beyedi. Bir kletkadan 
eki kletka payda boladı h’a’m olar o’z gezeginde to’rtke bo’linedi. Bul protsess qolaylı 
jag’dayda uzaq dawam etiwi mu’mkin. Bul protsesstin’ basında nukleoid bo’linedi, son’ payda 
bolajaq eki kletka arasında eki qabat tsitoplazmatikalıq membranadan turıwshı diywal payda 
boladı. Son’ bul qabatlar arasında material payda bolıp onnan eki qabat kletka diywalı payda 
boladı. Kletka diywalları qabatlarg’a ajıralg’annan son’ kletkalar ayırıladı. 
Tayaqsha ta’rizli bakteriyalar bo’lingende da’slep olar boyına o’sedi al kletka eni 
o’zgermeydi. Bakteriya uzınlag’ı eki esege jetkende tayaqsha tayaqsha ortasınan sa’l qısıladı 
h’a’m son’ eki kletkag’a  bo’linedi. 
Kokki ta’rizli qamshıları bar bakteriyalar bo’lingende qamshılar tek analıq kletkada 
qaladı. №ızlıq kletkada qamshı bolmaydı, olar son’ o’sip shıg’adı. Demek analıq kletka o’zinde 
fimbrii h’a’m qamshılardı saqlap qaladı.  
Miksobakteriyalar tartılıp (peretyajka payda etip) ko’beyedi. Da’slep kletka bo’linetug’ın 
jerinen tarayadı son’ınan kletka diywalı eki tamannan kletkanın’ eki ta’repine qarap isinedi 
h’a’m aqırında ekige bo’linedi. №ız kletka o’zi tsitoplazmatikalıq membranası bolg’anı ushın 
kletka diywalın uaqtınsha saqlap qaladı. 
Ko’pshilik bakteriyalar, ayırım ashıtqılar h’a’m zamarrıqlar, a’piwayılar bo’liniw arqalı 
ko’beyedi. 

 
12
Mikroorganizm kletkalarının’ o’siw h’a’m ko’beyiwi na’tiyjesinde mikroorganizmlerdin’ 
a’wladı  koloniyalar payda boladı. Olardın’ ko’beyiwi og’ada u’lken tezlikte a’melege asadı. 
Generatsiya uaqtı, mikroorganizm tu’ri, jası, sırtqı ortalıq (azıqlıq ortalıq quramın’a, 
temperaturag’a) baylanıslı. Generatsiya uaqtının’ en’ optimal mu’ddeti 20-e0 minut bolsa, 2 
saatta y generatsiya alıw mu’mkin. Adamnın’ sonsha a’wladın’ alıw ushın 120 jıl uaqıt kerek 
boladı. Biraq bakteriyalar uzaq uaqıt 20 minutlıq generatsiya jolı menen ko’beye almaydı. Eger 
olar birdey tezlikte ko’beygende 1 dana E.col8 24 saattan son’, 10-nın’ jigirma ekinshi 
darejesinde a’wlad qaldırg’an bolar edi, bul bolsa 10 mın’ tonnanı qurag’an bolar edi. Bul ja’ne 
24 saattan son’, bakteriyanın’ o’siwi usı ta’rizde o’tse, toplang’an massa jer sharı massasınan bir 
neshe ma’rte awır bolıp shıg’ar edi. Biraq a’melde bunday bolmaydı, sebebi azıq zatlarının’ 
jetispewi, payda bolg’an bakteriyalardın’ ko’beyiwin shekleydi. Azıqlıq zatlar jetip turg’anda 
bakteriyalar 15-18 minuttan bo’linip turadı. Suyıq azıqlıq ortalıqta bakteriyalardın’ o’siw tezligin 
uaqıtqa qarap o’zgergenin gu’zetiw mu’mkin. Azıqlıq ortalıqqa tu’sken mikroorganizmler 
da’slep og’an beyimlesedi, son’ tezlik penen ko’beyedi h’a’m maksimum da’rejege shıg’adı. 
Azıqlıq zatlardın’ kemeyiwi h’a’m payda bolg’an o’nimlerdin’ ko’beyiwine qarap o’siw 
sekinleydi h’a’m toqtaydı. Bakteriyalardın’ rawajlanıw tsikli bir neshe fazalardan turadı.  
1. Lag faza -  bul ko’beyiwdin’ irkiliw da’wiri esaplanadı. Bunda mikroorganizmlerdin’ 
azıqlıq ortalıqqa tu’skennen baslap, 1-2 saat dawam etedi. Bul fazada kletka sanı artpaydı. 
2. Rawajlanıw fazası - mikroorganizmlerdin’ ko’beyiwi intensiv da’rejede bolıp 
bakteriyalardın’ sanı maksimum da’rejege jetedi. Bunday da’rejede ko’beyiw azıqlıq zatlardın’ 
azayıwına alıp keledi. Bul o’siwdi paseytiredi. 
3. Statsionar faza - bunda payda bolg’an jana kletkalar menen o’lgen kletkalar sanı 
tenlesedi. Sonlıqtan tiri kletkalar sanının’ ko’beyip jan’arıwı, eski kletkalardın’ o’liwinin’ 
esabınan tolıqtırıladı. Bul jag’dayg’a eki tu’rli faktor sebepshi boladı. 
1). Awqatlıq zatlardın’ azayıwı.  
2). Zat almasıw da’wirinde zıyanlı qaldıqlardın’ ko’beyip ketiwinen (shlak), ja’nede 
aerob bakteriyalar ushın ortalıqta kislorodtın mug’darının’ azayıwınan. 
4. №ırılıw fazası - payda bolg’an kletkalar sanına salıstırg’anda o’lgen bakteriyalar sanı 
artıp, olardın’ ko’beyiw protsessi toqtaydı. 
Ayırım bakteriyalarda jınısıy protsess te gu’zetiledi, og’an konyugatsiya delinedi. 
Konyugatsiya protsessinde @
+
 kletka DNK nın’ bir bo’limin F
-
 kletkasına beredi na’tiyjede 
zigota payda boladı. Ko’pshilik jag’dayda genetikalıq materiallar payda bolg’an zigotaga tolıq 
o’tkerilmeydi, Sonlıqtan ol tolıq jetilispegen dep bah’alanadı. Onı mero’zigota dep ataydı. 
Bakteriyalıq konyugatsiya mero’zigotada tiykarınan qız kletkadan quralg’anlıqtan, erkek 
kletkanın’ ayırım qa’siyetleri g’ana ko’rinedi. Bul protsess Echerika kolide bayqaladı. 
Ko’beyiwdi u’yren’iw meditsinada vaktsina islewde a’h’miyetli esaplanadı. 
Mikroorganizmlerdin’ sistematikası. Ha’mme tiri organizmlerdin’ universal biologik 
birligi kletka bolıp esaplanadı. Barlıq organizmlerdin’ kletkaları bir printsip tiykarında du’zilgen. 
En’ a’h’miyetli komponentleri e tiptegi makromolekula esaplanadı` DNK, RNK h’a’m belok. 
Organikalıq zatlardın’ biosintezi qa’legen rawajlanıw basqashında bir-birine uqsas o’tedi. 
Aytılg’an barlıq qa’siyetler h’a’r qıylı organizmlerdi tirishiliktin bir pu’tin du’nyasına 
birlestiredi. Biraqta usınday uqsaslıqlardın’ bolıwı menen bir qatarda ayırmashılıqlarda bar. Bul 
organizmlerdi bo’lek sistematikakalıq gruppalarg’a bo’liw mu’mkinshiligin beredi. 
Prokariot h’a’m eukariot kletka diywalının’ quramı boyınshada bir-birinen parıq qıladı. 
Prokariotlar anaerob jag’dayda payda bolg’an bolsa, eukariotlar a’dewir keyin kislorodtın payda 
bolıwı menen prokariotlardan kelip shıqqan. 
Mikroorganizmlerdin’ tiykarg’ı toparlarının’ sistematikasın u’yreniwden aldın’ olardı 
nomenklaturalaw printsiplerine toqtap o’tiw maxsetke muwapıq boladı. 
Sistematika ilim sıpatında organizmlerdi klassifikatsiyalaw, nomenklaturalaw h’a’m 
redentifikatsiyalaw mashqalaları menen shug’ıllanadı.  Klassifikatsiyalawdın’  uazıypası-ulıwma 
uqsas bolg’an mikroorganizmlerdi belgili toparlarg’a biriktiriw. Nomenklatura - ayırım 
gruppag’a h’a’m mikroorganizmlerge at beredi. Basqa botanika, zoologiya panin’degi sıyaqlı 
mikrobiologiya pa’nindede binar nomenklatura qabıl etilgen. Yag’nıy bakteriya tuwıslıq h’a’m 
tu’rlik atqa iye. Ms` Azo5obac5e4 ch4oocacc7m  h’a’m  Azo5obac5e4 V8nelad8 - bul 1 tuwısqa 
jatıwshı 2 tu’r esaplanadı. 
Mikroorganizmlerdi belgili bir taksonomiyalıq gruppag’a jatqızıw ushın organizmlerdin’ 
tiykarg’ı xarakteristikası menen tanısıw kerek, yag’nıy mikroorganizmlerdin’ sırtqı ko’rinisi, 
forması, h’a’reketshen’ligi (qamshılardın’ bolıwı h’a’m olardın’ jaylasıwı), kapsulanın’ bolıwı, 
endospora payda etiw uqıplıg’ı, gramm boyınsha boyalıw uqıplıg’ı, zatlardın’ almasıw 

 
13
ayrıqshalıg’ı, energiya alıw usılları h’a’m o’zi tirishilik etetug’ın ortalıqtı qalay o’zgertedi, sırtqı 
ortalıq mikroorganizmlerdin’ tirishiligine qalay ta’sir etiwin biliu kerek. 
Mikroorganizmlerdi tolıq u’yrenip bolıng’annan son’ olarg’a ilimiy at beriledi. Ha’r bir 
mikroorganizmnin’ atı eki latın so’zinen quralg’an bolıwı kerek, sebebi binominal 
nomenklaturada usılay qabıl etilgen. Mikroorganizm atındag’ı birinshi so’z bul tuwıs atı. Ol 
u’lken h’a’ripler menen jazıladı h’a’mde ol mikroorganizmdi sıpatlawshı morfologiyalıq yamasa 
fiziologiyalıq, yamasa onı ashqan alım atı, jasaw ortalıg’ına baylanıslı bolıwı mu’mkin. Ekinshi 
so’z kishkene h’a’ripler menen jazılıp, mikroorganizmnin’ tu’rlik atın bildiredi h’a’m 
mikroorganizmnin’ kelip shıg’ıwı, koloniyasının’ ren’in, olar ta’repinen shaqırılatug’ın 
protseslerdi yamasa keselliklerdi bildiriwi mu’mkin. Mısalı, Bac8ll7s alb7s atı bunda 
mikroorganizm gramqanaatlanarlı, spora payda etiwshi aerob tayaqsha ta’rizli bakteriya 
(Bac8ll7s tuwısının’ qa’siyeti), tu’rlik atı (alb7s) koloniya payda etetug’ın ren’di (alb7s-aq) 
bildiredi. 
Mikroorganizmlerge at beriw xalıq-aralıq bakteriya nomenklaturası kodeksi qag’ıydaları 
tiykarında a’melge asırıladı. 
Ha’zirgi uaqta mikrobiologiyada organizmlerdi sistematikalawdın’ 2 tu’ri bar.  
1) Filogenetikalıq yamasa ta’biyg’ıy sistematika. 1oey-1o50 jj. gollandiyalı Klyuyver, 
Vannil h’a’m Stenier bakteriyalardı sistematikalawdın’ ta’biyg’ıy usılın isledi. Rossiyada bunın’ 
ta’repdarı N.A.Krasilnikov boldı.   
2) Praktikalıq ko’z-qarasınan qolaylı bolg’an belgilerdi esapqa alıw jolı menen 
sistematikalaw. Bul jasalma yamasa (traditsionnoe) milliy klassifikatsiya. Bunda 
mikroorganizmlerdin’ basım belgileri tiykarında belgili bir gruppag’a biriktiriledi. Sonlıqtan bul 
sistematika boyınsha mikroorganizmlerdi klassifikatsiyalaw u’lken praktikalıq a’h’miyetke iye, 
biraq ta’biyg’ıy klassifikatsiyag’a sa’ykes kelmeydi. Jasalma klassifikatsiyalaw bul 
izertlewshilerdi qızıqtırg’an organizm gruppaların anıqlaw ushın arnalg’an jasalma 
klassifikatsiyalaw Berdji anıqlagıshının’ tiykarın du’zedi. 
Mikrobiologiyada tiykarg’ı sistematikalıq birlik bul tu’r. Haqıyqatlıqqa jaqın tu’r 
tu’sinigin 1o4o-jılı Krasilnikov N.A. berdi. Ol bakteriyalardın’ tu’rin bir-birine jaqın 
gruppalardın’ kelip shıg’ıwın, morfologiyalıq, fiziologiyalıq belgilerdin’, jasaw ortalıg’ına 
beyimlesiwi dep qaraydı. Organizmlerdin’ populyatsiyalıq evolyutsiyasında tu’r h’a’reketshen’, 
o’zgeriwshen’ dep tu’sindiriledi. 
Tu’r en’ kishi sistematikalıq birlik. Jaqın tu’rler tuwısqa, tuwıslar - semeystvoga, 
semeystva poryadkige, poryadki klassqa birigedi. Joqarı sistematikalıq birlik patshalıq boladı. 
Bakteriyalar P4oca4uomal patshalıg’ına birigedi. 
Bakteriyalardı klassifikatsiyalawda genlerdi molekulyar biologiyalıq analizlew son’g’ı 
uaqıtları perspektivalı bolıp esaplanadı. Bul tu’rlerdegi nuklein kislotası qurılısının’ ayrıqshalıg’ı 
E.Chargaffom (1o55j.) ta’repinen ashılg’annan son’ sistematikada instensiv qollana basladı. 
E.Chargaff (AKSh, 1o55j.), A.N.Belozerskiy h’a’m A.S.Spirin Rossiya, (1o57-1oy0jj.), bir 
tu’rdin auladları birdey sostavtag’ı DNK tiykarga, ol bir tuwısqa birigiushi tu’rler bir-birine jaqın 
nukleotid quramga iye ekenligin ko’rsetti. 
A.N.Belozerskiy, A.S.Spirin, K.Val h’a’m Barbyu (1o5y-1o57jj) ozlerinin’ izertlewleri 
na’tiyjesinde organizmlerde DNK quramı taksonomiyalıq a’h’miyetke iye h’a’m sistematikalıq 
belgiler sıpatında qollanıw shart ekenligin aytadı. 
Frantsuz botanigi Adonson (1o57j) ta’repinen mikroorganizmlerdi klassifikatsiyalawdın’ 
nomerli yamasa sanlı taksonomiyasın islep shıqtı. Adonsonnın’ baslı ideyası boyınsha h’a’m 
belgiler ten’dey h’a’m organizmler maksimal uqsas belgiler boyınsha gruppalanıwı kerek. Bul 
printsip 1o57-jılı mikrobiologlarg’a usınıldı.