MİNİstrliGİ qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

Antibiotikler – bul h’a’r qıylı mikroorganizmlerdin’ tirishiligi protsessii na’tiyjesinde 
payda qılıwshı ximiyalıq zat bolıp, belgili kontsentratsiyada mikroblardın’ rawajlanıwın 
toqtatadı al ayırım jag’daylarda o’liwine alıp keledi. Antibiotik termini - grek. o’mirge qarsı 
degendi bildirip, bunı birinshi reet ilimge Z.Vaksman usındı. Ha’zirgi uaqıtta zamarrıqlar 
ta’repinen islep shıg’ılatug’ın antibiotikler (mısalı, penitsillin, aspergillin), aktinomitsetlerden 
(streptomitsin) h’a’m bakteriyalrdan (gramitsidin S) antibiotikleri belgili. Meditsinada h’a’m 
veterinariyada bakterial h’a’m zamarrıqlı keselliklerge qarsı emlew preparatları retinde ken’ 
qollanıladı. Sharwashılıqta jas mallardın’ tez o’siwinin’ stimulyatorı, o’simlikshilikte 
o’simliklerdin’ bakterialıq keselliklerine qarsı gu’reste ken’ qollanılmaqta. Birinshi antibiotik 
penitsillin 1o28-jılı angliyalı alım A.Fleming ta’repinen jaratıldı. Ol 1o44-jılı streptomitsindi 
jarattı. Ha’zirgi uaqta 1500-ge jaqın antibiotik belgili, biraq meditsinada sonnan 100ge jaqını 
qollanadı. 
Mikroorganizmlerdegi metabolizm 
Metabolizm yag’nıy zatlardın’ almasıwı eki o’z-ara baylanısqan protsess katabolizm 
h’a’m anabolizmnen turadı. 
Katabolizm bul organizmlerde quramalı organikalıq zatlardın’ (beloklar, nuklein 
kislotaları, uglevodlar, maylar) fermentler tu’sirinde ıdırawı. 
Anabolizm  bul katabolizm protsessinin’ na’tiyjesinde yamasa qorshag’an ortalıqtan 
kletkag’a kelip tu’sken a’piwayı zatlardan quramalı organikalıq birikpelerdin’ payda bolıwı. 

 
19
Katabolizm yamasa energiya almasıwı, azıqlıq-zatlar - uglevodlar, belok h’a’m 
maylardın’  ıdırawı, oksidleniw reaktsiyaları esabınan a’melge asıwı na’tiyjesinde energiya 
ajıralıp shıg’adı. Mikroorganizmlerde eki qıylı katabolizm bolıp, olar` aerob dem alıw h’a’m 
ashıw protsessleri esaplanadı. 
Aerob dem alıwda, organik zatlar tolıq ıdıraydı h’a’m ko’p mug’darda energiya bo’linip 
shıg’adı. Keyingi o’nim sıpatında energiyaga jarlı zatlar (SO
g’
, N
g’
O) payda boladı. Ashıw 
protsessinde bolsa organikalıq zatlardın’ shala ıdırawı gu’zetiledi. Kem mug’darda energiya 
ajıralıp shıg’adı h’a’m energiyaga bay aqırg’ı o’nimler (etanol, su’t kislota, may kislota h’.t.b.) 
payda boladı. Katabolizmnen ajıralıp shıqqan energiya ATF formasında toplanadı. 
Biosintez (konstruktiv zat almasıw) protsessinde qorshag’an ortalıqqa a’piwayı 
birikpelerden makromolekulalar (nuklein kislota, beloklar, polisaxaridler h’.t.b.) sintezlenedi. 
Bul protsesste (katabolizm) ajıralıp shıqqan erkin energiya jumsaladı h’a’m ATF h’alında 
toplanadı. Katabolizm h’a’m biosintez bir uaqıtta o’tedi, ko’pshilik reaktsiyalar h’a’m aralıq 
o’nimler olar ushın ulıwmalıq bolıwı mu’mkin. 
Katabolizm h’a’m metabolizm protsessleri kletkada bir uaqıttın o’zinde o’tedi h’a’m o’z-
ara tıg’ız baylanısqan boladı 
Mikroorganizmler fermentleri. Mikroorganizmler metabolizmi h’a’m ondag’ı 
protsesslerdi tu’siniw ushın onda aktiv qatnasatug’ın fermentler h’a’m olardın’ a’h’miyeti menen 
tanısıw a’h’miyetli. 
Fermentler biologik katalizator esaplanadı. Olar bir uaqıttın o’zinde mın’lap 
reaktsiyalardı alıp baradı h’a’m usı reaktsiyalar metabolizmnin’ tiykarların quraydı. Fermentler 
a’dette o’zi ıdıratatug’ın substrat atına aza qosımshası qosıp ataladı. Tsellyuloza tselyulozanı, 
ureaza mochevinanı  ıdıratatug’ın ferment esaplanadı. Fermentler ko’binese fermentler alıp 
baratug’ın reaktsiyanın’ximiyalıq ta’biyatına qarapta ataladı. Fermentler altı klassqa bo’linedi`  
1. Oksireduktazalar - oksidleniw - qa’lpine keliw reaktsiyaların alıp baradı. Olar biologik 
jol menen energiya alıwda qatnasadı. 
2. Transferazalar - ayırım radikallardı o’tkiziude isletiledi. Mısalı` atsetil transferaza - 
sirke kislota qaldıg’ı (SN
q
, SO-), fosfotransferaza (kinaza) fosfat kislota qaldıg’ın (N
g’
, RO
q
 ) 
o’tkizedi. 
3. Gidrolazalar - belok, may uglevodlardı suw qatnasında  ıdıratadı, sintezleydi. 
Peptidogidrogenazalar belok h’a’m peptidlerdi, glyuko’zidgidrolazalar, lipazalar, uglevodlar, 
maylardı ıdırıtadı. 
4. Liazalar - substratlardan ximiyalıq toparlar, radikallardı alıp qos baylanıs payda etedi 
yamasa ximiyalıq toparlardı, radikallardı kos baylanıslarg’a jalg’aydı. Mısalı` Pirouzum 
kislotadan karbonat angidridin alıp sirke kislota payda etedi.  
5.  İzomerazalar – organikalıq zatlardı olardın’ izomerlerine aylandıradı.  İzomerleniw 
molekula ishindegi atomlar, radikallar h’a’m toparlardın’ ornın o’zgertiredi. Uglevodlar, organik 
kislotalar h’a’m aminokislotalardın’ izomerleniwinde qatnasadı. Bul fermentler metabolizmde 
u’lken rol oynaydı. Olarg’a, triazofosfat izomeraza, glyukozafosfatizomerazanı  mısal etiwge 
boladı. 
y. Lagazlar - a’piwayı zatlardan quramalı zatlardı sintezleydi. Mısalı` asparagin, ADF 
h’a’m fosfat kislota payda etedi.   
Fermentler du’zilisine qarap eki tu’rli boladı` 
1. !piwayı fermentler. Olar tek g’ana beloktan ibarat boladı. Mısalı, gidrolazalar. 
2.  №uramalı fermentler. Mısalı oksidleniw - qa’lpine keliw reaktsiyaların alıp barıwshı 
fermentler. Olar eki bo’limnen ibarat boladı` apoferment bo’limi, (belok bo’limi) h’a’m ferment 
aktivligin belgileytug’ın kofaktor bo’limi. Bul bo’limler ayırım - ayırım h’alatta aktivlikke iye 
emes. Olarg’a NAD-tı (nikotinamid dinukleotid) mısal etiw mu’mkin.  
Metabolizmde qatnasıwshı fermentlerdin’ kletka ishinde bolg’anı ushın endofermentler 
dep ataydı. Ayırım fermentler bolsa mikroorganizmler ta’repinen kletka sırtına ajıraladı olarg’a 
ekzofermentler diydi. Mikroorganizmler ta’repinen ajıratılg’an fermentler uglevodlar, maylar 
h’.t.b. sintezleydi h’a’m ta’biyatta zatlardın’ almasıwında u’lken rol oynaydı. 
Energetik zat almasıw protsessi yamasa mikroorganimzlerdin’ dem alıwı ju’da’ quramalı 
protsess. Bul protsess na’tiyjesinde energiya payda boladı h’a’m makroergik buwınlarda jıynalıp 
payda bolg’an biosintetik jumıslarg’a jumsaladı. Mikroorganizmler dem alıw tu’rine qarap bir 
neshe tu’rlerge bo’linedi. 
1. Obligat aerob, dem alıwshı mikroorganizmler geterotroflar bolıp, olar kislorod 
ja’rdeminde geksozanı ıdıratıp, energiya ajıratıp shıg’adı. Payda bolg’an o’nim karbonat angidrid 
h’a’m suw +y80 kal energiya bo’linedi. Kislorod jetpegen h’alda geksoza aqırına shekem 

 
20
ıdıramay organik kislotalar (limon, fumar, yantar), karbonat angidrit, suw h’a’m X-kaloriya 
energiya payda boladı. Sanaatta limon kislota usı usıl menen alınadı. 
2. Obligat anaeroblar kislorodsız sharayatta jasaytug’ın bakteriyalar esaplanadı. Bul 
protsesste ko’pshilik ashıtqılar, su’t kislotalı, may kislotalı h’a’m basqa bakteriyalar usı tipte 
dem aladı, sonlıqtan bul protsessti ashıw protsessi depte aytadı. Mısalı` spirtli ashıw 
protsessinde, geksoza ashıtqılar ta’sirinde etanol, karbonat angidrid h’a’mde 28 kaloriya 
energiya payda etedi. 
3. Fakultativ anaerob dem alıw protsessinde mikrorganizmler kislorodlı h’a’m kislorodsız 
jag’dayda da dem aladı. Mikroorganizm jasaytug’ın ortalıqta kislorod jeterli bolsa, geksoza 
aqırına shekem ıdırap, karbonat angidrid, suw h’a’m y80 kaloriya energiya payda boladı. 
Ortalıqta kislorod jetpegende geksozanın’ıdırawınan etanol, karbonat angidrid h’a’m g’h’ 
kaloriya energiya payda boladı. 
4. Baylanısqan kislorod esabınan dem alıwshı mikroorganizmler. Bul tipte dem alıwshı 
mikroorganizmlerge denitrifikatorlardı ko’rsetiw mu’mkin. Olar mineral azottı qaytarıp erkin 
azotqa aylantıra aladı. Bul topıraqta belgili bir azot mug’darının’ jogalıwına alıp keledi. 
Joqarıda aytıp otilgen protsessler xa’r qıylı fermentler qatnasında quramalı jag’dayda 
o’tedi. 
Geksozanın’ katabolizm jolları. Glyukozanın’ush uglerodlı birikpelerine aylanıwı h’a’r 
qıylı jollar menen a’melge asadı. En’ ko’p ushıraytug’ın jolı bul - fruktoza - 1,y - bifosfat 
(glikoliz) jolı esaplanadı. Bul usıl Embden - Meyergof - Parnas usılı dep, usı protsessti u’yrengen 
alımlar atı menen ataladı. Ekinshi usıl - pentoza fosfat yamasa Varburg - Dikkens - Xorekker jolı 
dep ataladı. Ushinshi usıl - KDFG - (2 - keto - e dezoksi - 4 - fosfoglyukonat usılı). Usı u’sh 
usılga ulıwmalıq bolg’an h’alatlarda a’weli glyukoza fosforlanadı, geksokinaza fermenti bul 
protsessti bejerip - glyukoza-y-fosfat payda boladı. Bul zat kletkadag’ı glyukozadan aktiv 
forması bolıp, metabolizmnin’ joqarıda ko’rsetilgen ush usılında da isletile beredi. Glyukoza 
birikpelerinin’ ıdırawı dawamın’da da energiya toplanıw protsessi sadır boladı. 
Awqatlanıw tipleri` Ha’mme organizmler sıyaqlı mikroorganizmlerde awqatlıq zatlarg’a mu’ta’j 
boladı. Azıqlıq zatlar kletkag’a sırtqı ortalıqtan kelip tu’sedi. 
Azıqlıq zat dep tiri organizm kletkasına tu’sip tirishilik protsessleri ushın energiya deregi  
yamasa kletkanın’ quram bo’leklerin qurıw ushın material deregi retinde xızmet etetug’ın 
zatlardı aytamız. Mikroorganizmler o’zinin’ azıqlıq zatlarg’a bolg’an talabın tuwrıdan tuwoı 
o’zlestiriw arqalı yamasa zatlardı o’zgertiw arqalı paydalanıwg’a qolaylı formag’a o’zgertiw 
arqalı paydalanıwı mu’mkin. Tiri organizmlerdin’ awqatlanıwının’ eki tu’ri bar.  
1. Goloyzoylı – bul tiptegi awqatlanıwda azıqlıq zatlardın’ qattı bo’limin tiri organizm as 
sin’iriw traktında alıp qaladı yamasa jutıladı    h’a’m  ıdıraladı. Bul joqarı da’rejelilerden 
a’piwayılarg’a shekem gu’zetiledi). 
2. Golofitli – bul tiptegi awqatlanıwda tiri organizm arnawlı jutıw h’a’m ıdaratıp qayta islew 
organları bolmaydı h’a’m olar azıqlıq zatlardı suwlı aralaspadan sorıw arqalı aladı. 
Azıqlıq zatlardın’ mikroorganizm kletkasına o’tiwi. Suwda erigen azıqlıq zatlar 
bakteriya kletkasına h’a’r qıylı usılar ja’rdeminde kiredi. Kletka olardın’ o’tiwinde kletka 
diywalı barerlik uazıypanı atqarsa, tsitoplazmatik membrana aktiv tan’lawshı rolin basqaradı. 
Azıqlıq zatlar kletkag’a passiv diffuziya arqalı o’tedi. Kontsentratsiyalar parıqı (noelektrik 
moddalar bolsa) yamasa elektr po’tentsialları ayırmashılıg’ı (tsitoplazmatikalıq membrananın’ 
eki ta’repinen elektr po’tentsiallar ayırmashılıg’ı) bar bolsa o’tedi. Zatlar transportı jen’illesken 
diffuziya arqalı, kontsentratsiyalar ayırmashılıg’ı bar shariyatta energiya sarplanbay h’a’m ju’z 
beriwi mu’mkin. Ja’ne ekinshi tipi aktiv transport, zatlar kletka ishine kontsentratsiya gradientke 
qarsı jonelistede kiredi. Og’an ATF sarplanadı. Bul mexanizm zatlardın’ ortalıqtag’ı 
kontsentratsiyasına u’lken ta’sir jasaydı. 
Permeaza ta’repinen erigen zatlardı tasıwdın’ eki tipi belgili. Birinshi tip - jen’il 
diffuziya. Ekinshi tip - aktiv tasıwshı dep atalıp zatlardı permiaza arqalı tasılıwı jedel ju’redi. 
Mikroorganizmlerdin’ tsitoplazmatikalıq membranasında permeaza belogının’ sanı jeterli 
da’rejede ko’p boladı. Mısalı, bir kletka ishek tayaqshasında 8000g’a jaqın permeaza molekulası 
bolıp, laktozanı tasıwda aktiv qatnasadı. 
Kletkag’a tiykarg’ı azıqlıq zatlardan basqa az mug’dardag’ı kerekli bolg’an, o’siw faktorı 
dep atalg’an zatlarg’a mu’ta’j boladı. Bularg’a vitaminler, vitamin ta’rizli zatlar, purin h’a’m 
piramidin, aminokislotalar h’.t.b. birikpeler kiredi. 
Mikroorganizmlerdin’ azıqlıq zatlarg’a talabı. Basqa barlıq organizmler sıyaqlı mikrob 
kletkasının’ tiykarg’ı bo’limin suw quraydı. Suw bakteriya kletkasının’ 80-o0F tutıp, basqa 
komponentler menen baylanısqan h’alda boladı.  

 
21
Mikroorganizm kletkasının’ elementar quramı payız esabı to’mendegishe (qurg’aq zatlar 
massasına payız esabında)` S - 50F, O  - 20F, azot - 14F, vodorod - 8F, fosfor - eF, kaliy - 1F, 
natriy - 1F, kukirt-1F, kaltsiy- 0,5F, magniy - 0,5F, xlor - 0,5F, temir-0,2F h’a’m basqa 
elementler – 0,eF.  
Kletka qurıw ushın kerek elementler ekige bo’linedi. Birinshisi - makroelementlerge - 
h’a’mme organizmde ushraytug’ın on element - S, O, N, azot, kukirt, fosfor, K, Sa, Md, temir 
kiredi. Ekinshisi - mikroelementlerge - marganets, tsink, molibden, mıs, kobalt, nikel, vannadiy, 
bor, xlor, natriy, selen, kremniy, folfram h’.t.b. elementler kirip, olarg’a h’a’mme 
organizmlerdin’ talabı seziledi. 
Mikroorganizmler kletkanın’ strukturalıq bo’limin qurıw ushın paydalanatug’ın azıqlıq 
elementlerden basqa kletkadag’ı h’a’r qıylı birikpelerdin’ biosintezi, zatlardın’ transportı h’a’m 
tirishilik protsesleri ushın kerekli turaqlı energiya dereklerine mu’ta’j boladı.   
Barlıq azıqlıq elementler arasında uglerod u’lken a’h’miyetke iye. Ol mikroorganizm 
kletkası qurg’aq massasının’ 50 payızın quraydı. Bul element  mikroorganizm kletkasındag’ı 
barlıq organikalıq zatlardın’ quramına kiredi. 
Fotosintez yamasa organikalıq emes zatlardın’ oksidleniwinen energiya alatug’ın 
organizmler, tiykarg’ı uglerod deregi retinde ko’binese SO
2
 isletiw uqıbına iye. Ko’pshilik 
organizmler kletka uglerodın organikalıq zatlardan aladı. Organikalıq zatlar energiya h’a’m 
uglerod deregi bolıp xızmet qıladı. Ta’biyatta polisaxaridlerden tsellyuloza h’a’m kraxmal ko’p. 
Mikroorganizmler o’zlestiretug’ın azotlı organik h’a’m mineral birikpeler. En’ qolay 
azot deregi ammoniy duzları bolıp tabıladı. Ayrım prokariotlar molekular azottı qaytarıw 
qa’siyetine iye, basqaları azottı aminokislotalardan aladı. Ku’kurt kletkada sulfidril toparlar 
tu’rinde ushraydı. Ko’pshilik mikroorganizmler kuku’rtti, sulfatlardı qaytarıp aladı. Ayrımları 
bolsa vodorod sulfid yamasa tsisteindi ku’kurt deregi retinde isletedi. 
Fosfor. Nuklein kislotalar, fosfolipidler, kofermentler quramın’a kiredi. ATF, ADF lar 
tiri organizmler ta’repinen energiyanı akkumulyatsiya qılıwda isletiledi. Fosforsız 
mikroorganizmler rawajlanbaydı. Fosfordın’ en’ jaqsı deregi ortofosfor kislotasının’ duzları 
bolıp esaplanadı. Kaliy kletkanın’ uglevod almasıwında u’lken rol oynaydı. 
Magniy qırmızı h’a’m jasıl bakteriyalardag’ı bakteriya xlorofill tsianobakteriyler 
xlorofilleri quramın’a kiredi. Onnan basqa, kop g’ana fermentlerdin’ aktivatorı bolıpta xızmet 
qıladı. Kaliy h’a’m magniy elementlerinin’ derekleri sıpatında olardın’ duzları xızmet qıladı. 
Kaltsiy azotobakter, klostridium sıyaqlı azot o’zlestiriwshi mikroorganizmlerdin’ azot 
o’zlestiriwinde ornı og’ada u’lken. Onın’ deregi kaltsiydin suwda eriytug’ın tuzları esaplanadı. 
Temir elementi ju’da’ az mug’darda kerek bolsada, almastırıp bolmaytug’ın elementler 
qatarına kiredi. Sebebi ol fermentleri bo’liminde (gemin), tsitoxromalar h’.t.b. ushraydı. Onın’ 
deregi temirdin’ ku’kurtli duzları esaplanadı. Mikroelementler mikroorganizmler denesinde kem 
bolıwına qaramastan, ju’da’ za’ru’r elementler esaplanıp, oraylıq funktsiyasın atqarıwshı belok 
h’a’m basqa zatlar quramın’a kiredi.  
O’siw faktorı. Mikroorganizmlerdin’ o’siwi ushın o’siw zatları da za’ru’r. Bunday o’siw 
faktorları e topar birikpeler - aminokislotalar, purinler, pirimidinler h’a’m vitaminler boladı. 
O’siw faktorlarına za’ru’r organizmlerdi auksotrof organizmler diydi. O’siw faktorlarına za’ru’r 
bolmag’an bolsa organizmler delinedi. 
Mikroorganizmlerdin’ azıqlanıw tipleri. Ha’zirgi uaqta mikroorganizmlerdi azıqlanıw 
tipine qarap klassifikatsiyalag’anda, itibardı olardın’ energiya h’a’m uglerod dereklerin 
o’zlestiriwne qaratadı. 
Mikroorganizmler h’a’r qıylı dereklerden energiya alıw usılına qarap eki toparg’a 
bo’linedi`  
1. Avtotroflar - kletkanın’ h’a’mme komponentleri karbonat angidridin sintez qılıwshılar. 
Avtotrofiya - grekshe autos-o’zim, tropos - awqat degen mani berip, g’a’rezsiz awqatlanıw 
degen ma’nisti beredi. 
2. Geterotroflar - konstruktiv metabolizm ushın uglerod deregi sıpatında organik 
birikpelerdi isletedi. Geterotrofiya - so’zi grekshe xeteros-basqa h’a’m trop-awqat, awqatlanıw 
degen ma’nisti an’latadı. Mikroorganizmler ishinde obligat kletkada parazitlik etip jasaytug’ın 
geterotroflarda bar, olarg’a rikketsiyler mısal boladı. 
 Ja’ne bir tu’r geterotrof awqatlanıwshılar bolıp, olardı fakultativ parazitler diydi. Olar 
jasalma awqatlıq ortalıqta o’sedi. Biraq awqatlıq ortalıqqa go’sh gidrolizatı, qan yamasa onın’  
irimshigi, vitaminler jıyındısı, nuklein kislota fragmentleri h’.t.b. salınıw sha’rt. 
Geterotroflardan ja’ne bir toparı saprofit mikroorganizmler bolıp, olar basqa 
organizmlerge za’ru’r bolmasada, tayar organik zatlardı talap etedi. Saprofit - grekshe sapros - 
shirigen, fiton - o’simlik degen ma’nini an’latadı. 

 
22
 Mikroorganizmler energiya alıw usılı boyınsha 4 toparg’a bo’linedi.  
1). Fotolitotrofiya - bul tipte awqatlanıwshı mikroorganizmler jaqtılıq energiyasın isletip, 
SO
g’
 h’a’m organik emes zatlardan N
g’
O, N
2
 h’a’m kletka zatların sintezleydi. Bul toparg’a 
tsianobakteriyalar h’a’m qırmızı ku’kurt bakteriyalar mısal boladı. 
2). Fotoorganogeterotrofiya - bul tipte awqatlanıwshı bakteriyalar fotosintezden basqa, 
a’piwayı organikalıq zatlardı isletiwi mu’mkin. Bul toparg’a qırmızı  bakteriyalar kiredi. 
e). Xemolitoavtotrofiya - bul tipte awqatlanıwshı mikroorganizmler energiyanı organik 
emes birikpelerdin’ (N
g’
, N+, O-, Fe+SO
g’
), oksidleniwinen aladı. Bul protsess xemosintez 
delinedi. Xemolitoavtotroflar kletkanın’ bar kamponentlerin sintez qılıw ushın uglerodtı SO
g’ 
den 
aladı. Temir h’a’m nitrifikator bakteriyalar xemosintezin 1887-18o0-jj S.N.Vinogradskiy ashtı. 
4). Xemoorganogeterotrofiya - bul tipte awqatlanıwshı mikroorganizmler kerekli 
energiya h’a’m uglerodtı organikalıq zatlardan aladı. Ms` Topıraq h’a’m basqa substratlardag’ı 
aerob h’a’m anaerob mikroorganizmlerdi ko’rsetiw mu’mkin. Bularg’a saprofit, parazit 
mikroorganizmler kiredi. 
Mikroorganizmlerde miksotrof awqatlanıw tipide ushraydı. Bul tipte awqatlanatug’ın 
mikroorganizmler bir uaqıttın’ o’zinde h’a’m organik h’a’m mineral birikpelerdi oksidleydi, 
yamasa olar ushın uglerod deregi bolıp, karbonat angidrid h’a’m organikalıq zatlar xızmet qıladı. 
Ta’biyatta ken’ taralg’an mikroorganizmlerdin’ ja’ne bir tu’ri (toparı) metiltroflar bolıp, 
olar o’siw ushın kerek energiya h’a’m uglerodtı bir uglerodlı zatlardan (metan, metanol, 
metilamin) aladı. Olar basqasha S - o’zlestiriwshi formalar yamasa metiltroflar delinedi. 
Mikroorganizmler ta’repinen karbonat angidridinin’ o’zlestiriliwi. Avtotrof - 
mikroorganizmler o’sirilgende olardı SO
g’ 
menen azıq ortalıg’ın ta’miynlew ushın natriy 
bikarbonat qosıladı h’a’m jabıq  ıdıstag’ı h’awada SO
g’
 barlıg’ı ta’miynlenedi. Geyde karbonat 
angidridindi u’plep kirgiziwgede boladı. 
Geterotrof. O’siwge organik derek talap etiwshi mikroorganizmlergede SO
g’
 za’ru’r. 
№anda, tkanda yamasa isheklerde parazitlik etip jasaytug’ın ko’p g’ana mikroorganizmler 
karbonat angidridin a’dewir joqarı kontsetratsiyasına sa’ykeslengen. Sonın’ ushın bunday 
bakteriyalar karbonat angidrid penen bayıtılg’an 10F ko’lem ortalıg’ında o’siriledi. 
 
Qadag’alawshı sorawlar 
1. Ekologiyalıq faktorlardın’ qanday tu’rlerin bilesiz? 
2. Fizikalıq, ximiyalıq, biologiyalıq faktorlardın’ mikroorganizmlerge ta’siri qanday? 
3. Osmatik basımnın’ kletka ushın a’h’miyeti qanday? 
4. Mikroorganizmlerge ta’sir ko’rsetiwshi faktorlardı u’yren’iw qanday a’h’miyetke iye? 
Tayanısh so’zler 
Sublimatsiya - zattın’ qattı jag’daydan suyıltpastan turıp, tuwrıdan tuwrı gaz h’alatg’a 
o’tiwi; Xemotaksis - erkin h’a’reketleniwshi bakteriyalardın’ bir ta’repleme bolatug’ın ximiyalıq 
ta’sirlerge qarsı h’a’reketi. Biotsenoz  - jasaw sha’riyatları birdey bolg’an, territoriyag’a iye 
mikroorganizmler toparı. 
 

 
23
L E K 5s İ Ya  № 4 
 
T!BİYaTTA  AZOT, FOSFOR, K:KİRT BİRİKPELERİNİ; AYNALISINDA 
MİKROORGANİZMLERDİ; ORNI. ATMOSFERA MOLEKULYaR AZOTINI; 
BİOLOGİYaLI№ FİKSATsİYaSI  
 
V.İ.Vernadskiydin pikirinshe taw jınıslarının’ o’zgeriwinde mikroorganizmler ku’shli 
agentlerdin’ biri bolıp esaplanadı. Sebebi, olar tez ko’beyiwi na’tiyjesinde ko’p zatlardı o’zgertip 
jiberedi.  Mısalı` ashıtqılar bir neshe tonnalap o’nimlerdi o’zgertirip spirtke aylantıradı. 
Shogindi zatlardın’ payda bolıwı organik a’lemnin’ payda bolıw protsessi menen tıg’ız 
baylanıslı. Bir topar mikroorganizmler bir ta’repten taw jınısların payda etse, ekinshi ta’repten 
olardı  ıdıratıp otıradı. Ximiyalıq faktorlar SO
g’
 h’a’m N
g’
O bul bo’leklerdi ja’nede kemiredi 
yag’nıy kaltsiy h’a’m natriydın’ suwda eriytug’ın duzların payda etedi. Erimeytug’ın kaolin 
(topıraq) suw menen basqa jaqlarg’a ag’ıp ketedi. Solay etip taw jınıslarının’ jemiriliwi 
na’tiyjesinde topıraqtın shirindi qatlamı payda boladı, sebebi saprofit mikroorganizmler o’simlik 
qaldıqların ıdıratıp gumus payda etedi. 
Tausonnın’ pikirinshe mikroorganizmlerdin’ ayırım toparları neft, fenollar, parafin, 
naftalin h’.t.b. o’zlestire alıwı menen saprofitlerden parıq qıladı. 
Mikroorganizmlerdin’ h’a’k tasın payda etiwi ushın ortalıqta olardın’ duzları kerek, 
ten’iz suwlarında kaltsiy duzları h’a’mme uaqta jeterli boladı. 
Jer ju’zindegi barlıq tiri organizmler, tiri materiyalardan payda bolg’an. Olar oli 
materiyalardan keskin parıq etedi. Biraq olar h’a’mme uaqıt o’z-ara baylanısta boladı. Janlı 
h’a’m jansız ta’biyattag’ı o’zgerisler u’zliksiz boladı yag’nıy zatlar bir h’alattan ekinshi 
jag’dayg’a o’tip otıradı. Na’tiyjede olar ıdırap zatlardın’ kishi biologik aynalısın payda etedi. 
O’simlikler atmosferadag’ı erkin azottı h’a’m organik zatlar quramın’dag’ı baylanısqan 
azottı o’zlestire almaydı. Olar tek mineral h’aldag’ı azotlı birikpelerdin’ ammoniyli h’a’m azotlı 
duzlarınan paydalanadı. Eger podzol topıraqlardın’ su’rim qatlamının’ 1 gektarında 5000 kg azot 
bolsa, sonnan o’simlikler o’zlestire alatug’ın azot barı jog’ı 1F quraydı. Bul azot o’simliklerden 
bir ma’rte o’nim alıw ushında jetpeydi. Demek, jer ju’zinde tirishilik dawam etiwi ushın, 
o’simlik h’a’m h’aywan’lar ta’repinen payda bolg’an organik zatlar barqulla shiriwi tiyis. 
Organik zatlardın’  ıdırawında mikroorganizmlerdin’ roli ayrıqsha. Olar tirishiligi dawamında 
organikalıq zatlardı ıdıratıp SO
g’
, N
g’
O, N
q
, R h’.t.b.  organikalıq emes zatlardı payda etedi h’a’m 
bular ja’ne biologik aylanısqa kirisedi. Azottın’ ta’biyattag’ı zapası ju’da’ u’lken. Atmosfera 
h’awası quramının’ 4/5 bo’limi azottı quraydı. 1 ga jerdegi atmosferada 80000 t azot boladı. Jer 
ju’zindegi jasap turg’an organizmlerdegi azottın’ mug’darı bolsa 20-25 mlrd. tonnanı quraydı. 
Azottın’ ta’biyatta aylanıwı ammonifikatsiya, nitrifikatsiya, denitrifikatsiya h’a’m 
azotofiksatsiya protsessleri arqalı ju’redi. 
Ammonifikatsiya protsessi. Jerdegi organik zatlardın’ mineral zatlarg’a aylanıw 
protsessi  o’simlikler ushın a’h’miyetli. Beloklardın’ shiriwi na’tiyjesinde NN
q
 payda bolg’anı 
ushın bul protsess ammonifikatsiya dep ataladı. Ol aerob h’a’m anaerob sharayattada o’tedi. 
V.N.Shaposhnikov ko’rsetkenindey, beloklardın’ ıdırawı eki jol menen baradı` 
1. Aminokislotalar bakteriyalardın’ denesin qurıw ushın ketedi. 
2. Aminokislotalardan uglerod deregi sıpatında paydalanadı. 
Mısalı` alanin aminokislotasınan pirouzum kislota h’a’m ammiak payda boladı. 
 
SN
q
  /NN
g’
/ SOON  + O
g’
 --------- SN
q
SOSOON  +  NN
q
 
  Alanin                           pirouzum k-ta   ammiak 
Beloklardın’  ıdırawı ushın optimum temperatura 25-e0
0
S h’a’m ıg’allıq jeterli bolıwı 
kerek.