MİNİstrliGİ qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

#adagalaushı soraular 
1. Rizosferada mikroorganizmler ko’beyiwi ushın qanday qolaylı sharayat payda boladı
?
 
2. Bakterial to’ginler preparatının’ qanday tu’rleri belgili
?
 
3. Jerge to’gin bolatug’ın qanday mikrob preparatları belgili
?
 
4. Nitragin, azotobakterin, fosforobakterin, AMB h’a’m jergilikli qıydın’ awıl-
xojalıg’ındag’ı a’h’miyeti qanday
?
 
5. Mikroblar antogonizm ne h’a’m olardan qanday maxsetlerde paydalanıladı
?
 
y. Fiziologiyalıq aktiv zatlardan qaysı birikpelerdi mikroblar payda etedi h’a’m olar qay 
jerde qollanıladı
?
 
Tayanısh sozler 
İnsektitsid - o’simlik ziyankeslerin joq etiwge arnalg’an ximiyalıq zatlar. Avtoxton - 
evolyutsion protsess na’tiyjesinde usı orında payda bolg’an yag’nıy jasap atırg’an 
mikroorganizmler. Auksinler - fitogarmonlar esaplanıp o’siwdi basqaradı. 
 

 
40
L E K 5s İ Ya  № 10 
 
Mikroorganizmlerdin’ a’meliy a’h’miyeti 
 
Reje` 
1. Ot-jem h’a’m silos tayarlawda ju’z beretug’ın mikrobiologiyalıq protsessler. 
2. Azıqlıq belok, aminokislotalar h’a’m vitaminler sintezi. 
3. Mikroorganimlerden da’rilik preparatlar alıw, qazılma zatlarg’a islew beriw, patas 
suwlardı tazalaw h’a’m t.b. maxsetlerge isletiliwi. 
 
1. Ot-jem h’a’m silos tayarlawda ju’z beretug’ın mikrobiologiyalıq protsessler. 
Sharwa azıqlıq jemlerin tayarlawdın’ ken’ tarqalg’an usıllarının’ biri bul ot-jemdi qurg’atıw 
esaplanadı.  №urg’atıwdın’da h’a’r qıylı usılları  bar.    Mısalı, orılg’an jayda jıynalg’an h’alda, 
asılg’an h’alda h’a’m t.b. №urg’aq pishendi sapalı tayarlaw olarda qoralarda saqlaw da’wirinde 
pishen  ıg’allıg’ına ko’p ta’repten baylanıslı, sebebi ıg’al massada mikroorganimler jaqsı 
rawajlanadı. Bunın’ sebebi ıg’al massada dem alıw protsessi ku’shli boladı, na’tiyjede ıssılıq 
ajıralıp shıg’adı h’a’m mikroorganizmlerdin’ rawajlanıwı ushın qolaylı sharayat jaratıladı. 
Mikroorganizmler iskerligi na’tiyjesinde ıssılıq ajıraıp shıg’ıw ja’nede ku’sheyedi h’a’m o’z-
o’zinen qurg’aw baslanadı. Bul uaqıtta mikroorganizmlerdin’ toparları almasadı, yag’nıy 
termofiller intensiv rawajlanadı. Ku’shli qızıw ku’yiw h’a’tte ko’mirleniwge, h’a’tte geyde o’z-
o’zinen janıp ketiwge alıp keledi. Pishen qızıp ketiwindegi protsesslerdi termogenez dep 
aytamız. Termogenez pishen buzılıwına alıp keledi. Sonın’ ushın pishendi saqlawda ıg’allıg’ına 
ju’da’ u’lken itibar beriw kerek.  
Mallarg’a azıqlıq ot-jem tayarlawdın’ ekinshi usılı silos tayarlaw esaplanadı.  Siloslaw 
bul ashıtıw degendi bildiredi. Bunda ıg’al massa arnawlı shuqırlıqta, transheya h’a’m 
bashnyalarda (minara) tıg’ız h’awa kirmeytug’ın h’alatta saqlanadı. Bunda tiykarınan tek su’tli 
ashıw protsessi boladı h’a’m ıg’al massa jumsap mazalı (nordan) da’mge iye boladı.  
Siloslawdın’ suwıq h’a’m ıssı siloslaw usılları bar. Issı siloslaw dag’al ot-jemlerdi 
siloslawda qol kelse, suwıq siloslaw jumsaq, uglevodlarg’a bay (ma’kke, ju’weri) ıg’al 
massalarda jaqsı boladı. Siloslawdag’ı mikrobiologiyalıq protsesslerdin’ tiykarg’ı a’h’miyeti su’t 
kislotalı ashıwg’a beriledi. 
 
2. Azıqlıq belok, aminokislotalar h’a’m vitaminler sintezi. Jeterli mug’darda protein, 
almasılmaytug’ın aminokislotalardı, vitaminlerdi saqlamag’an azıqlıq ot-jemlerdin’ paydası 
h’a’m na’tiyjesi az boladı. Bunday azıqlıq zatlardı jegen mallarda o’nimdarlıq to’men, yag’nıy 
jegen ot-jeminin’ qunınanda ko’p bolıwı mu’mkin. Sonın’ ushın azıqlıq ot-jemlerdin’ toyımlıg’ın 
asırıw maxsetinde beloklar, vitaminler, aminokislotalardı usınday ot jemler menen kombikorm 
(omixta) etip isletiw za’ru’r. Hywanlardı azıqlantırıwda gu’yis qaytarıwshılar h’a’m gu’yis 
qaytarmaytug’ınlardın’ organizminde ju’z beretug’ın mikrobiologiyalıq protsesslerge itibar 
beriw kerek. Gu’yis qaytarmaytug’ın h’aywanlar asqazanı bir kameralı, olarda azıqlıq zatlar 
tiykarınan isheklerde sin’edi. Sonın’ ushın olar asqazanında  sezilerli mikrobiologiyalıq 
protsessler o’tpeydi.  Olardın’ asqazanında beloklar shiresi ja’rdeminde tek aminokislotalarg’a 
ıdıraydı h’a’m qayta aminleniw boladı. Bunda lizin, treonin, argninge usas almasılmaytug’ın 
amirnokislotalar payda bolmaydı yamasa ju’da’ kem payda boladı. Sonın’ ushın bunday 
h’aywanlar ratsionına belok, aminokislotalar, vitaminler qosıp beriw u’lken na’tiyje beredi. 
Gu’yis qaytarıwshı h’aywanlarg’a bunday qılıwg’a za’ru’rlik sezilmeydi, sebebi olardın’ 
asqazan-isheklerinde jeterli mug’darda mikroorganizmler bolıp, olar awqat sin’iw protsessinde 
za’ru’r aminokislotalardı payda etiw qa’biliyetine iye. 
Azıqlıq belok mikroorganizmler qatnasında suyıq parafinnen, uglevodlardan Cand8da 
a’wladı ua’killeri bolg’an ashıtqılar ja’rdeminde alınadı. Bunda belok – vitamin – kompleksi 
(BVK) payda boladı. BVKnı analiz qılg’anda, onın’ h’aywanlardan alınatug’ın azıqlıq 
o’nimlerinen sapa jag’ınan  qalıspaytug’ınlıg’ın da’lilledi. Azıqlıq belokların mikroorganizmler 
qatnasında h’a’r qıylı shıg’ındılardan, etil spirti, ag’ash shıg’ındıları, da’ris h’a’m t.b. alıw 
imkaniyatı bar. O’zbekstanda xlorelanı ko’beytirip azıqlıq qunın asırıw a’melge asırılg’an. 
Xlorella o’zinde ko’p mug’darda belok h’a’m vitaminlerdi uslaydı. 
Haywanlarda vitamin S sintezlenedi. Gu’yis qaytarıwshılar awqat sin’iriw 
organlarındag’ı mikroorganizmler ta’repinen vitamin V h’a’m K jeterli mug’darda payda boladı. 
Biraq ko’pshilik vitaminlerge h’aywanlar za’ru’r boladı.  Sonın’ ushın sanaat da’rejesinde 
mikrobiologiyalıq usıllar menen vitamin V
12
 (asetonbutil aralaspasınan) 50
0
S metan ashıwın 
qozg’atıwshılar qatnasında, vitamin V
2
 provitamin A, (ashıtqılar ja’rdeminde alıng’an) vitamin 

 
41
D h’a’m t.b. mikrobiologiyalıq usılda islep shıg’arıw h’a’m a’meliyatta qollanıw jolg’a 
qoyılg’an.  
Sondayaq azıqlıq ortalıqlarg’a antibiotiklerde qosıladı. Mısalı, sho’jelerge penisillin (200 
mın’ basqa) 40 mg/kg yamasa 20 mg/kg biomitsin qosıp berilse jaqsı na’tiyje alınadı. Bul 
qosımta shoshqalarg’a, sawın sıyırlarg’a, atlar ratsionına qosıp berilse awırlıg’ı artadı, su’t beriw, 
su’yek bekkemligi artadı. Azıqlıq ot-jemlerdi tayarlawda tiykarınan aktinomitsetler kulturası 
isletiledi. 
 A) Azıqlıq beloklar alıw. Beloklar katalitikalıq, regulyatorlıq, transport, bioenergetikalıq, 
infektsiya va sırtqı stress faktorlardan saqlaw sıyaqlı funktsiyalardı orınlaydı. O’simlikler 
vegetativ massada qurg’aq massa esabında  5F, da’ninde 8-18F, maylı o’simlikler da’ninde 1y-
28F, da’nli sobıqlılarda 25-40F belok boladı.  İnsan h’a’m h’aywanlardın’ h’a’r qıylı 
toqımalarında (tkan) a’dette belok quramı qurg’aq massa (zat) esabında 20F ten 80F ke shekem 
boladı. 
Mikroorganizmler azıqlıq beloklar deregi sıpatında o’simlik h’a’m h’aywan 
organizmlerinen joqarı turadı. Olardın’ quramında (y0F qurg’aq massag’a shekem) turg’un 
quramlı belok bolıwı menen ajıralıp turadı. O’simliklerde bolsa o’siriw sharayatlarına qarap, 
klimat, h’awa-rayı, topıraq tipleri agrotexnikag’a qarap belok zatları mug’darı sezilerli da’rejede 
o’zgerip turadı. Mikrob kletkalarında belok penen bir qatarda  tez sin’iwshi uglevodlar, lipidler, 
toyınbag’an may kislotalar, vitaminler, makro h’a’m mikroelementler sıyaqlı  qımbatlı toyımlı 
zatlar toplanadı. Mikroorganizmler ja’ne bir u’stinlik qa’siyeti menen xarakterlenedi, olda bolsa 
belok zatın ju’da’ tez toplay aladı. Mısalı, 500 kg soya o’simligi da’ninin’ pisiw fazasında 1 
sutkada 40 kg, usınday awırlıqtag’ı bug’a 0,5-1,5 kg belok sintez qılsa, 500 kg awırlıqtag’ı 
ashıtqı kletkaları bolsa 1,5 tonnag’a shekem belok sintez qıla aladı. 
Azıqlıq belokları deregi sıpatında ko’binese tu’rli tu’rdegi ashıtqılar, bakteriyalar, 
mikroskopiyalıq zamarrıqlar h’a’m bir kletkalı suw otlarınan paydalanıladı. 
Organizmler kletka h’a’m toqımalardın’ payda bolıwında, sondayaq onın’ tirishilik 
funktsiyasının’ a’melge asıp turıwı ushın struktura belokları h’a’mde basqa formadag’ı beloklar 
turaqlı sintez bolıp turıwı za’ru’r. Bul beloklar quramına 20 tu’rdegi aminokislota h’a’m eki 
amid (asparagin h’a’m glutamin) kiredi. O’simlik h’a’m ko’pshilik mikroorganizmler h’a’mme 
aminokislotalardı a’piwayı zatlardan uglekislota, suw h’a’m mineral duzlardan sintezlew 
qa’siyetine iye. Biraq insan h’a’m h’aywan organizminde ayırım aminokislotalar sintez 
qılınbaydı h’a’m azıqlıq quramındag’ı tayar h’alda tusiwi za’ru’r. Bul aminokislotalar 
almasılmaytug’ın aminokislotalar delinedi. Bularg’a valin, leytsin, izoleytsin, lizin, metionin, 
treonin, triptofon, fenilalanin kiredi. Awıl xojalıq h’aywanlarının’ tuwrı awqatlanıwı ushın bolsa 
olardın’ h’a’r bir azıqlıq birligi ratsionında h’a’r ku’ni 110 gramnan kem bolmag’an jaqsı 
o’zlesetug’ın belok bolıwı za’ru’r. Azıqlıq beloklar quramında aminokislotalar belgili qatnasta 
bolıwı kerek. 
Azıqlıq ratsionındag’ı aminokislotalar kontsentratsiyasın’ optimal da’rejege jetkiziw ushın 
og’an sanaat jolı menen alıng’an aminokislotalar preparatın qosıw za’ru’r. Du’nya ju’zi boyınsha 
h’a’zir e00000 tonnadan kem bolmag’an almasılmaytug’ın aminokislotalar azıqlıq preparatı isleb 
shıg’arılmaqta  h’a’m bul ko’rsetkish ja’nede artıp barmaqta. Almasılmaytug’ın 
aminokislotalardı sanaat da’rejesinde islep shıg’arıwdın’ e usılı bar. 
1. O’simlik h’a’m mikrob belokların gidrolizlew. 2. Mikrobiologiyalıq. 3. Ximiyalıq 
sintez. 
Sanaatta islep shıg’arılatug’ın aminokislotalar preparatının’ y0Ften artıg’ı 
mikrobiologiyalıq sintez jolı menen alınadı. Ekinshi orında bolsa ximiyalıq sintez jolı menen 
alıw turadı. Mikroorganizmlerdi o’siriw tiykarında taza h’aldag’ı aminokislotalar preparatın alıw 
ushın bir h’a’m eki basqıshlı sanaat texnologiyası qollanıladı. Bir basqıshlı sintez qılıw 
texnologiyasında anaw yamasa mınaw aminokislotalardın’ joqarı produtsentli auksotrof 
mutantları sanaat qurılmalarında o’siriledi. Olardı o’siriw protsessi tamam bolıwı menen kultura 
suyıqlıg’ı mikroorganizmler kletkasınan ajıratıp alınıp, sho’ktiriledi h’a’m onnan mikroblar 
sintez qılg’an joqarı kontsentratsiyalı aminokislotalar alınadı. 
B)  Mikroorganizmlerden antibiotikler alıw. Antibiotikler – mikroorganimler sintez 
qılıwshı en’ iri sınaw farmatsevtik preparat esaplanadı. Olardan ayırımları awıl xojalıg’ında 
(polioksin, baridamitsen, kosgalitsin) h’a’r qıylı ziyankeslerge qarsı isletilse, basqaları 
meditsinada (penitsillin, tetratsiklin, tsefalosporin S) ken’ qollanıladı.  
İlimpazlar tek y a’wladqa tiyisli zamarrıqlardın’ 1000nan ziyat h’a’r qıylı antibiotikler 
sintez qılıwın anıqlag’an. 
Ko’pshilik antibiotiklerdi aktinomitsetler sintez qıladı, yag’nıy h’a’zirgi uaqıtta y000 g’a 
jaqın antibiotikler belgili bolsa sonın’ e000nan artıg’ın aktinomitsetler sintezleydi. 
 

 
42
Antibiotiklerdi mikroorganizmlerdin’ ko’pshilik toparları (bakteriyalar, zamarrıqlar, joqarı 
o’simlikler, h’aywanlar islep shıg’aradı. Birinshi antibiotiktin’ ashılıw tariyxı Shotlandiyalı 
mikrobiolog A.Fleming (1881-1o55) atı menen baylanıslı.  İlimig’e antibiotik ataması 1o42-jılı 
Vasxman ta’repinen kiritildi. Bul so’z bizin’she o’mirge qarsı degen ma’ni berip, h’a’zirgi 
uaqıtta turmısımızda ko’p isletilip kelmekte. 
Antibiotikler – organizmler tirishilik iskerliginin’ arnawlı o’nimi yamasa olardın’ 
modifikatsiyası, ayırım mikroorganizmlerge (bakteriyalar, zamarrıqlar, suw otları, a’piwayı 
h’aywanlarg’a) viruslarg’a h’a’m basqalarına salıstırg’anda joqaı fiziologiyalıq aktivlikke iye 
bolg’an, olardın’ o’siwin yamasa rawajlanıwın pu’tkilley toqtatataug’ın o’nim esaplanadı. 
Antibiotik zatların sanaat sharayatında islep shıg’arıw tiykarınan biologiyalıq sintez 
tiykarında a’melge asırıladı yamasa biosintez protsessinde alıng’an fiziologiyalıq aktiv birikpe 
molekulasın ximiyalıq modifikatsiya qılıw jolı menen alınadı. Sanaatta islep shıg’arılıp atırg’an 
antibiotiklerdin’ tiykarg’ı produtsentleri bakteriyalar, aktinomitsetler h’a’m mitselialı 
zamarrıqlar esaplanadı. 
Bakteriyalar – y00 jaqın antibiotikler sintez qılıp, olarg’a gramitsidin, polimiksin, 
batsitratsin, nizin, al aktinomitsetler sintez qılatug’ın antibiotiklerge streptomitsin, neomitsin, 
kanamitsin (tuberkulezg’a qarsı), rifampitsin (tuberkulezg’a qarsı), bakteriyalarg’a bolsa – 
penitsillin, trixotetsin h’a’m t.b. antibiotiklerin sintez qıladı. 
Antibiotiklerdi sanaat usılında tayarlaw quramalı ko’p basqıshlı bolıp, bir qansha 
texnologiyalıq izbe-izlikti o’z-ishine aladı.  
1. Antibiotikti sintezleytug’ın kultura-shtammdı o’siriw ushın azıqlıq ortalıq h’a’m egiw 
ushın jeterli o’nim tayarlaw. 
2. Antibiotiktin’ biosintezine turaqlı sharayat jaratıw. 
3. Kultural suyıqlıqg’a birlemshi islew beriw. 
4. Antibiotik zattı ajıratıw h’a’m onı tazalaw. 
5. Tayar o’nimdi ajıratıw, tazalaw h’a’m da’ri formasında satıwg’a tayarlaw. 
 
Antibiotikler meditsinada ko’plep jug’ımlı keselliklerdi tuberkulez (miningit tu’ri), oba 
(chuma, babo), pnevmoniya (o’kpe keseli), buretsellez keselliklerine qarsı gu’reste u’lken 
na’tiyjelerge erisildi. Meditsinada h’a’zirgi uaqıtta 100 ge jaqın antibiotikler qollanılıp kelmekte. 
V) Vitamin preparatları. Awıl xojalıq h’aywanları azıg’ının’ toyımlıq birligin belgilewshi 
a’h’miyetli faktorlardan biri olar quramındag’ı vitaminler mug’darı esaplanadı. Vitaminlar h’a’r 
qıylı ximiyalıq du’ziliske iye biologiyalıq aktiv zatlar bolıp, olar tiri organizmnin’ tirishilik 
iskerligin ta’miyinlewde a’h’miyetli rol oynaydı. Vitaminlerdin’ bilogiyalıq aktivligi sonın’ 
menen belgilenedi, yag’nıy olar aktiv gruppalar sıpatında fermentlerdin’ katalitik orayı quramına 
kiredi. Bul zatlardın’ jetispewshiligi aqıbetinde fermentlar aktivligi pa’seyedi, na’tiyjede 
belgilengen fermentler qatnasında o’tetug’ın bioximiyalıq protsessler pa’seyedi yamasa tolıq 
toqtaydı. Bul bolsa organizmlerde vitaminler jetispewshiligi aqıbetinde awır kesellikler kelip 
shıg’ıwına sebep boladı. 
Ha’mmemizge belgili insan h’a’m h’aywan organizmleri vitaminler sintez qılıw 
qa’biliyetine iye emes, biraq o’simlikler bolsa qolay sharayatta o’zin V
12
  vitamininen basqa 
vitaminler menen ta’miyinleydi. Mikroorganizlerde o’zleri ushın za’ru’r bolg’an vitaminlerdin’ 
ko’pshiligin o’zleri sintez qılıw qa’biliyetine iye. Sonın’ ushın o’simlik h’a’m 
mikroorganizmlerdin’ islep shıg’arg’an o’nimleri insan h’a’m h’aywanlar ushın vitaminler 
deregi esaplanadı. 
Mikrobiologiya sanaatında eki tu’rli azıqlıq vitamin preparatları islep shıg’arıladı. 
№uramında V
2
 vitamini bolg’an azıqlıq riboflavin h’a’m quramında B
12
 vitamini bolg’an KMB-
12 preparatı. 
V
2
 (riboflavin) vitamini oksidleniw qaytarılıw fermentleri flavinomononukleotid h’a’m 
flavinadenindinukleotidler quramına kirip, bul  vitamin  jetispegende organizmde oksidleniw 
qaytarilıw protsesslerinin’ barıwı to’menleydi. 
Sanaat da’rejesinde azıqlıq vitamini V
2
 alıw ushın E4emo5hec87m ashby88 ashıtqısı 
shtammlarınan paydalanıladı. Riboflavin ashıtqı kletkalarının’ vakuolalarında toplanadı h’a’m 
ortalıqqa sarı ren’ beredi. Sanaat da’rejesinde islep shıg’arıw ushın o’z aldına suyıq azıqlıq 
ortalıg’ı h’a’m arnawlı egiw apparatında o’sirilgen ashıtqılar kulturasınan egis materialı 
tayarlanadı. 
Azıqlıq riboflavin produtsentleri 72 saat ishinde 28-e0°S temperaturada o’siriledi. Tayar 
h’aldag’ı kultura suyıqlıg’ında riboflavin mug’darı qurg’aq h’alda 5F ke shekem h’a’m 1,4 
mg/ml bolıwı kerek. 

 
43
B
12
 vitamini quramında u’sh valentli kobalt, amin h’a’m tsianistler toparına kiriwshi 
biologiyalıq aktiv zatlar toparına kirip, belok o’zlestiriliwin jaqsılaydı, azotli tiykarlar h’a’m 
aminokislotalar sintezinde qatnasadı. B
12
 vitamini o’simlik o’nimleri quramında joq h’a’m onı 
awıl xojalıg’ı h’aywanları ushın alıwdın’ jalg’ız deregi mikroorganizmlar esaplanadı. 
Mikroorganizmlarden alınatug’ın KMB-12 (kontsentratlang’an mikroblı vitamin) preparatı 
quramında 2,5 mg F B
12
 vitamini bolıp, qurg’aq h’aldag’ı preparattın’ saqlanıw mu’ddeti bir jıl. 
B
12
 vitamininen basqa preparatta V gruppasındag’ı vitaminler h’a’m almasılmaytug’ın 
aminokislotalar bar. 
B
12
 vitamini du’nya ju’zi boyınsha bir jılda islep shıg’arılıwı  o-12 mın’ kilogrammdı 
quraydı. Onnan y500 kg meditsina maqsetleri ushın paydalanıladı, qalg’an bo’legi bolsa 
sharwashılıqta qollanıladı.  
G) Ferment preparatların islep shıg’arıw. Fermentli preparatlardın’ sharwa malları ot-
jem sin’iriw sisteması ushın a’h’miyeti.  
Mikroorganizm fermentlerinen xalıq xojalıg’ının’ h’a’r qıylı tarmaqlarında paydalanıw 
h’a’zirgi uaqta u’lken a’h’miyetke iye blmaqta. Fermentlerdin’ awıl xojalıg’ında paydalanıwı  
eki bag’darda alıp barıladı. 1. Sharwa malları azıqlıg’ında paydalanıladı. 2. Ferment penen ot-
jemge islew berip, olardın’ sin’imli bolıwı asırıladı. 
Fermentli preparatlar awıl xojalıq h’aywanları azıg’ının’ sin’imli bolıwın jaqsılawda, 
sondayaq veterinariyada profilaktika maqsetinde h’a’m asqazan h’a’m parazitar keselliklerdi 
dawalawda qollanıladı. Awıl xojalıq h’aywanları azıg’ının’ tiykarg’ı komponenti, ko’pshilik 
qıyın ıdırawshı zatlardan ibarat o’simlik o’nimleri esaplanadı. 
O’simlik azıg’ına qosılatug’ın ferment preparatları tsellyuloza, kraxmal, gemitsellyuloza, 
pektinler bolıp esaplanadı. Belok h’a’m basqa joqarı molekulalı birikpelerdi alıwda fermentli 
preparatlardan paydalanıladı. Bul preparatlar bakteriya h’a’m mikroskopiyalıq zamarrıqlardan 
alınadı. 
 
3. Mikroorganimlerden da’rilik preparatlar alıw, qazılma zatlarg’a islew beriw, patas 
suwlardı tazalaw h’a’m t.b. maxsetlerge isletiliwi. 
Patas suwlardı tazalawda mikroorganizmlerden paydalanıw. Keyingi uaqıtları suwdı 
mikrobiologiyalıq usıl menen tazalawg’a ken’ kewil bo’linbekte. Ag’ın suwlar h’a’r qıylı 
dereklerden o’ndirislik karxanalar, kanalizatsiya suwları bolıwı mu’mkin. Bul suwlarda 
ko’pshilik jag’daylada  awır metallar h’a’m turaqlı organikalıq birikpeler bolıwı mu’mkin. Bul 
suwlardı tazalawdan tiykarg’ı maxset bul suwlardı kanal h’a’m da’ryalarg’a tu’spesten burın 
qattı h’a’m suyıq mineral h’a’m organikalıq zatlardan tazalaw esaplanadı. Organikalıq zatlardı 
mineralizatsiyalaw ushın mikrobiologiyalıq usıllar qol keledi.  
Ag’ın suwlardı tazalawshı sistemada tazalawda h’a’r qıylı texnikalıq usıllar qollanıladı, 
biraq bunda tazalaw printsipi h’a’m tiykarg’ı etapları bir-birine usas boladı. 
- jen’il sho’giwshi qattı bo’lekshelerdi qum uslag’ıshta h’a’m birinshi tındırg’ıshta tındırıp 
joq etiw. 
- aktiv saz (il) yamasa biofiltr qollang’an h’alda erigen organikalıq atlardı 
mikrobiologiyalıq okislew. 
- birlemshi h’a’m ekilemshi tındırg’ıshlarda joq etilgen sho’kpeni metantenkte anaerob 
jag’dayda inkubatsiya etiw, bunda metan payda boladı h’a’m sho’kpe sho’gediyu 
Ziyansızlandırılg’annan son’ bul sho’kpeden kompost alıwg’a boladı h’a’m to’gin sıpaında 
paydalanıwg’a boladı. Son’ tazalang’an, ag’artılg’an suw kanallarg’a jiberiledi 
 
 

 
44
 
1-su’wret. Ag’ın suwlardı mexanikalıq h’a’m biologiyalıq jol menen tazalaw ushın qurılma 
sxeması. 
Sorawlar 
1. Pishen tayarlawda nelerge itibar beriw kerek? 
2. Silos tayarlaw nege tiykarlang’an? 
3. Azıqlıq ot jemlerdi belok, aminokislota h’a’m vitaminler menen toyıntırıw ne ushın 
za’ru’r? 
4. Bakteriyalar, aktinomitsetler h’a’m zamarrıqlar sintez qılatug’ın antibiotikler 
h’aqqında nelerdi bilesiz? 
5. Ag’ın suwlar mexanikalıq h’a’m biologiyalıq jol menen qalay tazalanadı?. 
 
 
L E K 5s İ Ya  №a’a’ 
 
Gen molekulyar biologiyası  
 
Jobası` 
1. Awıl xojalık biotexnologiyası pa’ninin’ a’h’miyeti h’a’m  wazıypaları.  
2. Ha’zirgi zaman h’a’m klassikalıq biotexnologiya. Bul tarawda O’zbekstanda alıp barılıp 
atırg’an jumıslar. 
3. Nuklein kislotalarının’ tiykarg’ı strukturalıq h’a’m funktsional qa’siyetleri. 
4. DNK, RNK h’a’m belok biosintezi. 
!debiyatlar: g’, w, a’a’, a’h’ 
1. Awıl xojalık biotexnologiyası pa’ninin’ a’h’miyeti h’a’m wazıypaları. 
Biotexnologiya, tiykarınan, mikrobiologiya, fiziologiya, bioximiya h’a’m genetika ilimlerinin’ 
rawajlanıwı tiykarında payda boldı. Tiri janzatlarda (virus, mikroorganizm, o’simlik h’a’m 
xaywan) kletkalarında o’tetug’ın tirishilik protsessleri tuwrısındag’ı bilimlerden paydalanıp, tiri 
organizmlar yaki olardın’ kletkalarının’ qatnasıwında sanaat ko’leminde o’nim islep shıg’arıwshı 
texnologiyalar kompleksine biotexnologiya dep ataladı. 
Awıl xojalık biotexnologiyasının’ tiykarg’ı wazıypaları to’mendegilerden ibarat` 
o’simliklerdi keselliklerden h’a’m zıyankeslerden qorg’aw ushın mikrobiologik zatlar, bakterial 
to’ginler, o’simliklerdin’ o’siw regulyatorları, gen h’a’m kletka injenerligi usılları tiykarında 
awıl xojalık o’simliklerinin’ joqarı zu’ra’a’tli, qolaysız sırtqı ta’sirlerge shıdamlı jan’a sortların, 
gibridlerin jaratıw, qımbat bah’alı azıq qosımshaları h’a’m biologik aktiv zatlar (beloklar, 
aminokislotalar, fermentler, vitaminler, veterinariya ushın preparatlar), sharwashılıqta tiykarg’ı 
keselliklerdin’ aldın alıwda bioinjenerlik usılların islep shıg’ıw h’a’m olardın’ ja’rdeminde 
profilaktika, diagnostika h’a’m terapeyani jolg’a qoyıw. Sharwashılıqta na’sildarlıqtı asırıw, awıl 
xojalıg’ı sanaatının’ shıg’ındıların paydalı qayta islew texnologiyaların jaratıw kiredi. 
2. Xa’zirgi zaman h’a’m klassik biotexnologiyası, bul tarawda O’zbekstanda alıp 
barılıp atırg’an jumıslar. Biogexnologiyanı ilim retinde eki bag’darda ko’riw mumkin`  1. 
Ha’zirgi zaman biotexnologiyasi. 2. Klassikalıq biotexnologiya. 

 
45
Xa’zirgi zaman biotexnologiyası gen h’a’m kletka injenerligi usılları, genetik 
transformatsiya qılıng’an obektlerdi jaratıw texnologiyaları, olar tiykarında h’a’r turli o’nimlerdi 
islep shıg’arıw bolıp tabıladı. 
Klassik biotexnologiya bolsa ta’biiy biologik obektlerden paydalang’an h’alda turli 
zatlardı islep shıg’arıw usılları h’a’m texnologiyaların o’z ishine aladı (nan pisiriw, pivo, vino, 
uksus, qatıq tayarlaw). 
Awıl xojalık biotexnologiyası tarawında O’zbekstanda tiykarınan O’zbekstan İlimler 
akademiyasının’ mikrobiologiya institutında, genetika h’a’m o’simlikler eksperimental 
biologiyasi institutında xa’mde Respublika Ximiya birlespesine qaraslı bir qatar zavodlarda 
(Yangiyul bioximiya zavodı, Andijan gidroliz zavodı, №oqan spirt zavodı) isler alıp barılmaqta. 
Biotexnologiya qa’nigeligi boyınsha birinshi o’zbek akademigi A.G.Xolmurodov (1oeo-1ooy) 
fuzarium a’wladına ta’n zamarrıqlardan NAD-kofermenti h’a’m vitaminler kompleksi (V 
toparına kiriwshi vitaminler, vitamin RR  h’tb.) tayarlaw texnologiyasın jarattı. Akademik M.İ. 
Mavloniy O’zbekstanda ushıraytug’ın ashıtqı zamarrıqların analizlep, olardı nanshılıq, vinoshılıq 
h’a’m sharwashılıqqa qol keletug’ın turlerin taptı h’a’m olardın’ tiykarında arnawlı xamır 
ashıtqıları h’a’m vinoshılıq ushın ashıtqı tayarlaw texnologiyaların jarattı. 
Professor K.D.Davranov ta’repinen maylardı tarqatıwshı ferment - lipaza  tayarlaw 
texnologiyası, "Er malxami" biopreparatı jaratıldı.  Bul preparat azot jutıwshı mikroorganizmler 
tiykarında tayarlang’an bolıp, ma’mleketimiz awıl xojalıg’ında ken’nen qollanılmaqta. Bunnan 
tısqarı, K.D.Davronov basshılıg’ında tsellyuloza-lignin biokarkasının’ (g’awashanın’ paxalı, 
saban, kenap paxalı, qırındı h’a’m basqalar) arnawlı tayarlang’an bazidiomitsetlerdin’ 
fermentleri qatnasıwında tabiiy tsellyuloza-lignin birikpelerinin’ tarqalıwın a’meliyatta ko’rsetip 
berildi. 
Z. Nuklein kislotalarının’ strukturalıq h’a’m funktsionallıq qa’siyetleri. Biotexnologiya 
zamanago’y biologiyanın’ a’h’miyetli bo’limi bolıp esaplanadı. Biotexnologiya 1o5e-jılı Djeyms 
Uotson h’a’m Frensis Krik ta’repinen DNK nın’ qos shınjırının’ du’zilisi ashılıwı menen 
rawajlana basladı. 
Ha’r bir tiri organizm kletkasında nuklein kislotasının’ eki turi - ribonuklein kislota 
(RNK) h’a’m dezoksiribonuklein kislota (DNK) bar. Tek g’ana viruslar quramında  RNK yaki 
DNK tutadı. Nuklein kislotaları beloklar menen birge tirishiliktin’ materiallıq tiykarı quraydı. 
Olar bir - birlari menen h’a’r ta’repleme tıg’ız baylanıslı. Biraq, olardın’ kletkadag’ı ornı h’a’m 
funktsiyası tu’pten parıq qıladı` beloklar tiykarınan qurılıs h’a’m kletkanın’ jumısshı organları 
materialı, nuklein kislotaları bolsa organizmdin’ duzilisi, o’siwi, rawajlanıwına tiyisli xabardı 
saqlaydı, qaytalaydı, almasadı h’a’m na’slden na’slge o’tiwin ta’minleydi. Xa’r bir tiri 
organizmnin’ na’sillik belgilari xaqqındag’ı xabar DNK shınjırında nukleotidler izbe-izligi 
tiykarında jaylasqan. 
Nuklein kislotaları joqarı molekulyar biopolimer bolıp, juda ko’p monomerlerden 
tuzilgen. Bul monomerler nukleotidler dep ataladı. Sonın’ ushın DNK shınjırı polinukleotid 
molekula dep ataladı. Mononukleotidler fosfat, monosaxarid pentoza - riboza, yaki 
dezoksiribozadan h’a’m azot tiykarınan` purin yaki pirimidin tiykarınan quralg’an boladı. Azot 
tiykarların ko’binese olardın’ atlarının’ bas xaripleri menen ko’rsetiw qabul etilgen: adenin A 
(A), guanin G (G), tsitozin Ts (S), uratsil U (7), timin T (T). DNK molekulası fosfat kislota, 
dezoksiriboza h’a’m adenin, guanin, tsitozin h’a’m timin nukleotidların tutadı. RNK shınjırı 
DNK molekulasanan parıqlı turde, dezoksiribozanın’ ornına ribozanı h’a’m timin ornına uratsildi 
tutadı. 
Nuklein kislotalarındag’ı nukleotidler izbe-izligi olardın’ birlemshi strukturasın payda 
etedi. DNK molekulasının’ qos shınjırı onın’ ekilemshi strukturasın h’a’m onın’ fazoviy 
konformatsiyası u’shlemshi strukturasın quraydı, DNK shınjırındag’ı G-Ts nukleotidları ush A-T 
nukleotidleri eki vodorod baylanısı menen baylanısqan. DNK molekulasının’ tiykarg’ı fizik 
qa’siyetlerine` nukleotid quramı, eriw temperaturası,  tıg’ızlıg’ı, tsiklik yaki tsiklik bolmag’an 
strukturası, optik tıg’ızlıg’ı h’a’m molekulyar massası kiredi. DNK o’simlik kletkasında yadroda, 
xloroplastda h’a’m mitoxondriyada jaylasqan. Xaywan kletkasında bolsa yadroda h’a’m 
mitoxondriyada jaylasqan. Bakteriyalarda kletka ishki membranaları menen birikken xalda, 
viruslarda bolsa belok qabıg’ı menen oralg’an xalda ushırasadı. 
RNK molekulası o’zinin’ funktsional qa’siyetlerine qaray, u’sh tipke bo’linedi (i-RNK; r-
RNK; t-RNK). Ular o’z o’lshemi menen bir-birinen u’lken parıq qiladı (t-RNK-70-100; r-RNK-
100-e100; i-RNK-25000-1000000 nukleotid). 
T-RNK belok sintezi protsessinde aktivlesken aminokislotanı aminoatsil ushına biriktirip 
alıp, onı ribosomadag’ı arnawlı orıng’a jetkeredi h’a’m o’zi ribosomalar ju’zesi boyınsha 
tartılg’an i-RNKnın’ anıq kishi bo’limine komplementarlıq tiykarında baylanadı. Bul protsesste 

 
46
t-RNK aynı aminokislotanı sintezlenip atırg’an belok molekulasının’ belgili jerine ornalasıwın 
m-RNKdag’ı kod tiykarında iske asıradı, yag’nıy adaptorlik rolın oynaydı. 
İ-RNK DNK shınjırındag’ı na’sillik axborotdan nusqa  ko’shirip alıng’an axborottı 
saqlaydı h’a’m belok sintezi protsessinde matritsa wazıypasın atqaradı. İ-RNKdag’ı nukleotidler 
qatarın belok molekulasındag’ı aminokislotalar qatarına o’tiwi, yani nuklein kislotasındag’ı 
malıwmattı tiysli aminokislotalar qatarı formasnda a’melge asıwı  informatsiyanın’ oqılıwı dep 
ataladı. 
R-RNK 50 den artıq belok molekulaları menen birikken xalda ribosomanın’ strukturasın 
du’ziwde xızmet etedi. 
4. DNK, RNK h’a’m belok biosintezi. Tiri organizmde aldından bar qalıp tiykarında jan’a 
DNK molekulasının’ jaratılıwı nuklein kislotalarının’ sintezleniw jolı. Bar DNK molekulasınan 
nusqa alıw replikatsiya dep ataladı. Replikatsiya protsessi DNK-polimeraza a’, a’a’, a’a’a’,  
DNK-ligaza va revertaza fermentleri ja’rdeminde a’melge asadı.  DNK qos shınjırı ajıraladı 
h’a’m DNKg’a baylanatug’ın belok molekulaları ja’rdeminde DNKnın’ ajralg’an shınjırları 
stabil xalda saqlanıp turıladı. DNK-polimeraza 888 fermenti DNKnın’ e' ushınan 5' ushına 
shekem DNKnın’ bir shınjırın tola sintez qılıw qa’biletine iye. DNK sintezi tek g’ana DNKnın’  
e' ushınan 5' ushına qarap barıwı sebepli DNKnın’ ekinshi shınjırı praymaza, DNK-polimeraza 8 
h’a’m DNK-ligaza fermentleri ja’rdeminde a’melge asadı, Praymaza (revertaza fermenti 
ja’rdeminde DNKnın’ ekinshi shınjırının’ sintezi ushın praymer sintez qılınadı h’a’m DNK-
polimeraza 888 fermenti ja’rdeminde praymer nukleotidler izbe-izliginen DNK sintezi baslanadı 
h’a’m DNK-polimeraza 8 fermenti ja’rdeminde bul nukleotidler izbe-izligi bir az uzaytırıladı. 
Ko’plep payda bolg’an DNK fragmentleri DNK-ligaza fermenti ja’rdeminde ulanadı. Bul 
protsess DNKnın’ ekinshi shınjırı tola sintezlengenge shekem dawam etedi. Jan’a DNK shınjırı 
tayar DNKnın’ nusqasına, matritsasına qarap tuziledi. Bul protsesste matritsa wazıypasın DNK 
qos shınjırının’ bir jibi atqaradı. 
RNK sintezi protsessi transkriptsiya dep ataladı. Xar u’sh tiptegi RNK sintezi turli tiptegi 
RNK-polimraza (RNK-polimeraza 8, 88, 888) fermentlari ja’rdeminde iske asırıladı. R-RNK 
sintezi RNK-polimeraza 8 fermenti, i-RNK RNK-polimeraza 88 fermenti h’a’m t-RNK xa’mde 
kishi o’lshemli yadro RNKsı molekulaları RNK-polimeraza 888 fermenti ja’rdeminde iske 
asırıladı. Xa’mme RNK molekulalarının’ sintezi ushın DNKnın’ bir jibi matritsa wazıypasın 
atqaradı. Belok sintezi ribosomalarda o’tedi. Ribosoma kletka metabolizmi ushın zarur bolg’an 
beloklar sintszin DNKdan alıng’an informatsiya tiykarında kodlaw mexanizmine muwapıq iske 
asırıladı. 
DNK shınjırınan alıng’an i-RNK nukleotidler ta’rtibi formasındag’ı informatsiya 
ribosoma ja’rdeminde belok molekulasındag’ı aminokislotalar ta’rtibine ko’shiriledi. Belok 
sintezi protsessi translyatsiya (tarjima qılıw) dep ataladı. Nuklein kislotalarında xa’r bir 
aminokislotalardı tanıytug’ın h’a’m tan’lap biriktirip alıp, tasıwda  vositachilik qılatug’ın birin-
ketin ush nukleotidler kombinatsiyası bar, bul o’z gezeginde aminokislota kodı, belok kodi, 
kodon, ken’ ma’nide genetik kod dep ju’rgiziledi. Belok molekulasına kiretug’ın aminokislotalar 
20 ta bolg’anlıg’ınan kodonlar sanı da 20 dan kem bolıwı mumkin emes. Bunda payda bolatug’ın 
kombinatsiyalar sanı y4-4
e
, kodlanatug’ın aminokislotalar sanınan biraz ko’p, lekin belgili 
bolıwınsha, 20  aminokislotadan 18i birden artıq 2, e, 4 h’a’m y kodon menen kodlana aladı 
eken. Bunnan tısqarı, ush kodon UAA, UAG, UGTs aminokislotalardı kodlamaydı h’a’m po-
lipeptid shınjırının’ tamamlang’anınan da’rek beredi, olar terminatorlar, tugatuvchilar dep 
ataladı. 
Poliribosomalarda belok sintezi i-RNKnin’ 5' aqırınan baslanıp, e' aqırında tamamlanadı. 
Belok sintezi tamamlang’an son’, i-RNK ribosomadan ajıralıp shıg’adı h’a’m ribosoma eki 
subbo’leklerge dissotsiatsiyalanadı. 
Juwmaqlar. Biotexnologiyanın’ tiykarg’ı wazıypalarına o’simliklerdi h’a’r qıylı 
kesellikler h’a’m ziyankeslerden qorg’aw topıraq xasıldarlıg’ın asırıw, sharwashılıqta 
na’sildarlıg’tı asırıw, o’simliklerdin’ h’asıldar, tezpiser, sırtqı qolaysız ta’sirlerge shıdamlı jan’a 
sortların jaratıw kiredi. DNK molekulası na’sillik xabardı saqlap, na’slden na’slge o’tkeredi. 
DNK molekulasının’ strukturasının’ o’zgeriwi na’sldin’ o’zgeriwine alıp keledi. :sh tiptegi RNK 
bar, i-RNK, t-RNK h’a’m r-RNK. DNK sintezi protsessi replikatsiya, RNK sintezi protsessi 
transkriptsiya h’a’m belok sintezi protsessi translyatsiya dep ataladı. 
SA?ALLAR 
1.  Awıl xojalıq biotexnologiyasının’ tiykarg’ı wazıypaları nelerden ibarat? 
2.  O’zbekstanda awıl xojalıg’ı biotexnologiyası tarawında qanday isler a’melge asırılmaqta? 
3.  DNK molekulasının’ tiykarg’ı wazıypası neden ibarat? 
4.  DNK h’a’m RNK kletka komponentlerinde qanday bo’listirilgen? 

 
47
5.  DNK molekulası RNK molekulasınan qalayınsha parıqlanadı? 
6.  RNKnın’ tipleri h’a’m wazıypaları neden ibarat? 
7.  DNK biosintezi protsessinde qaysı fermentler qatnasadı? 
8.  Transkriptsiya protsessi qanday o’tedi? 
o.  Belok sintezinde RNKnın’ ornın aytıp berin’?.