MİNİstrliGİ qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

 
4. Mikroorganizmlerdin’ kulturalıq kollektsiyasın saqlawdın’ qanday usılları bar
?
  
5. Mikroorganizmlerdi egiwdin’ qanday usılları bar
?
 
 
Plazmid DNKsın ajıratıw 
 Jumıstın’ maxseti. E.col8 bakteriyasi kletkasınan plazmid DNKnı ajıratıw. Kletka 
diywalın  ıdıratıw. Plazmid DNKsın xromosoma DNKsınan ajıratıw. Plazmid DNKsın kletka 
RNKsı h’a’m beloklarınan tazalaw. 
Kerekli a’spablar h’a’m reaktivler. Refrijeratorlı tsentrofuga, gomogenizator, silkitkish 
(vstryaxivatel), kranlı eksikator, 50 ml shiyshe shprits, forforlı stupka, o’lshegishi bar tsilindr, 
100 ml lik o’lshegishi bar sharshar, 100 h’a’m 250 ml lik kolbalar, o’lshew ushın stakanlar, 
probirkalar, marlı, fenol, natriy xlorid (0,14M), natriy xlorid (4M), natriy xlorid (1M), dietil efir, 
oyFli etil spirti, absalyut etanol, muzlı uksus kislotası, muz, toluol. 
Metodikalıq ko’rsetpe. Ko’ship ju’riwshi genler toparına regulyator genler yamasa 
transpozonlar dep ataladı. Transpozonlar ju’da’ a’piwayı IS (8ngl. Insep58on se17ences) 
elementlerinen du’zilgen boladı. Transpozonlar h’a’r qıylı strukturag’a iye bolsada barlıq 
transpozon molekulalarının’ eki shetinde arnawlı nukleotidler izbe-izligi, oraylıq bo’liminde 
bolsa DNK molekulasın belgilengen orında «jabısqaq» ushlar payda etip kesiwshi transpozaza 
fermentin sintez qılıwshı gen bar boladı. 
Bakteriya kletkalarında tiykarg’ı xromosomadan basqa, qosımsha xromosomashalar bar 
bolıp, bularg’a plazmidler dep aytıladı (y-su’wret). 

 
94
 
 
 
y-su’wret. Geterologiyalıq (jat) DNK 
bo’legin plazmid quramında klonlaw. 
1-xromosmadan ajıratılg’an DNK bo’legi.  
2-plazmid. e-antibiotikke shıdamlılıq geni.  
4-rekombinant DNK molekulası. 5-
bakteriya kletkasına kiritilgen gen. y-
rekombinant plazmidli kletka antibiotike 
shıdamlıg’ı boyınsha ajıratıp alınadı. Basqa 
kletkalar antibiotikli ortalıqta o’lip ketedi. 
 
Plazmidler kletkanın’ tiykarg’ı xromosomasınan bir neshe ju’z ese kishi DNK qos shınjırlı 
qalqasınan ibarat. Plazmidler ortasha e-10 dana genlerden ibarat bolıp, eki tipke bo’linedi. 1. 
Kletkanın’ tiykarg’ı xromosomasının’ arnawlı DNK izbe-izligin kesip, rekombinatsiya bola 
alatug’ın plazmidler transmissibl yag’nıy na’silden-na’silge o’tiwshi plazmidler dep ataladı. 2. 
Bul avtonom h’alda replikattsiyalanıwshı plazmidler dep ataladı. Bunday plazmidler tiykarg’ı 
xromosomag’a birige almaydı, tiykarg’ı xromosomalardan g’a’rezsiz ta’rizde o’z-o’zin 
replikatsiya jolı menen onlap h’a’tte ju’zlep ma’rte ko’beytire aladı.  
RNK h’a’m DNKnı ajıratıw. 100 ml filtratqa ten’ ko’lemde rNı y,0 bolg’an suwg’a 
toyıng’an fenol qosıladı. Aralaspa 40 minut dawamında aralastırıladı. RNK fenol ta’sirinde 
deproteinlenedi h’a’m suwlı aralaspag’a o’tedi.  
Aralaspa 0-30S temperaturada 40 minut dawamında tsentrofugalanadı.  
Tsentrofuga - oraydan sırtqa tepkish ku’sh arqalı aralas zattı qospalı bo’leklerge ayıratug’ın 
apparat. Bunda 4 qatlam payda boladı.  
Birinshi (joqarg’ı) – suwlı qatlam bolıp, bunda  RNK h’a’m polisaxaridler (glikogen) 
erigen h’alda boladı. Ekinshi – DNK-proteid uslawshı aq jabısqaq h’a’m fenolda erimeytug’ın 
beloklı qatlam. :shinshi – fenolda eriwshi beloktı uslawshı fenolı qatlam. To’rtinshi – toqıma 
qaldıqların, DNK nın’ azmaz bo’legin h’a’m denaturirovalang’an beloktı uslawshı qon’ır 
sho’kpeli qatlam. 
Suwlı qatlam shprits penen abaylap sorıp alınadı. Fenolı qatlam taslanadı. Ekinshi 
qatlamg’a h’a’m o’z aldına to’rtinshi qatlamdag’ı sho’kpege 50 ml suwg’a toyıng’an fenoldan 
(RNı y,0) quyadı, aralastırıladı h’a’m 50 ml 0,14M natriy xlorid eritpesi qosıladı. Ha’r bir 
aralaspa 30 minut dawamında silkitiledi (aralastırıladı), son’  30 minut dawamında 
tsentrofugalanadı (3000). Suw  qatlamı tsentrofugalawdan son’ baslang’ısh suw qatlamına 
qosıladı h’a’m RNKnın’ deproteinlengen eritpesi alınadı. Fenolı qatlam h’a’m sho’kpe taslanadı. 
DNK-proteid uslawshı ekinshi aralıq qatlam RNK qaldıqlarınan tazalaw ushın ja’ne bir ma’rte 
30 minut dawamında  pHı y,0 bolg’an 50 ml fenol eritpesi h’a’m 50 ml 0,14 M natriy xlorid 
eritpesi menen aralastırıladı  (silkitiledi) h’a’m 30 minut dawamında tsentrofugalaydı. Tek 
ekinshi aralıq qatlam yag’nıy DNK-proteid jaylasqan qatlam ayırıp alınadı.  №alg’an barlıq 
qatlamlar taslanadı.  
DNK nın’ rekombinant molekulaların du’ziw usılları 
Gen injeneriyasın  8n v854o sharayatında funktsional genetikalıq aktiv (rekombinant DNK) 
strukturalar du’ziw dep aytıw mu’mkin yamasa jasalma genetikalıq da’stu’r jaratıw dew 
mu’mkin. 
Gentikalıq injeneriyanın’ payda bolıwı 1972-jılda Berg h’a’m onın’ sha’kirtleri birinshi 
ma’rte rekombinant DNK nı jaratıwı menen baslandı. Bul rekombinant DNK OV-40 virusı 
h’a’m bakteriofag L DNKsı d7gal E. col8 operonı  galaktoza operonınan du’zilgen edi. Gen 
injeneriyası molekulyar genetikanın’ tuwrı a’wladı ekeni anıq.  

 
95
Nukleotidler qatarı birinshi ma’rte DNKda emes al tRNKsının’ 75-80 nukleotidten ibarat 
qısqa molekulalarında anıqlandı. 
1964-jılg’a kelip tRNKsının’ alaninli qatarı anıqlandı. Bul jumıstı islew ushın Robert Xoli 
h’a’m onın’ sha’kirtleri Korneli universitetinen, sonday fermentler aldı h’a’m ol tRNKsın tiklep 
bolatug’ın da’rejede qısqa diskret fragmentlerge parshalandı h’a’m bul fragmentlerdin’ ta’rtibi 
a’piwayı pogonalı degradatsiya usılı menen anıqlandı. 
1975-jılı Uolter Fors RNKlı fag MS 2 nin’ RNKsında nukleotidler qatarın anıqladı. 
Birinshi ma’rte a’piwayı xromosoma du’zilisi belgili boldı. 3 belok aminokislotalarına tuwra 
keletug’ın kodonlar anıqlandı. Bul 3 gen bir neshe aminokislotalar menen ajıratılg’an bolıp RNK 
molekulası aqırında translyatsiyalanbaytug’ın 12o h’a’m 174 (5 h’a’m 3 bo’limlerine sa’ykes) 
nukleotidler barlıg’ı anıqlandı. Bul jerde h’a’m molekulanın’ fizikalıq son’ı h’esh qashan 
initsiatsiya yamasa suzatsiya signalı bolıp xızmet etpeydi. 
O’cimlik h’a’m bakteriya kletkalarınan belok ajıratıw 
Adamzat h’a’m h’aywanlardın’ awqatı ushın beloktın’ tiykarg’ı deregi retinde iri ko’lemde 
mikroorganizmlerdi o’sirip paydalanıw h’a’m sol arqalı azıqlıq o’nimlerdin’ jetispewshiliggi 
mashqalasın sheshiw ekinshi jer ju’zlik urıs uaqtında aq Germaniyada ko’rip o’tilgen edi. 
Berlinde Delbryuk h’a’m onın’ kollegaları pivo ashıtqısın (Saccha4omyces ce4ev8s8ae) ken’ 
ko’lemde o’siriwdin’ texnologiyalıq protsessin birinshi ma’rte islep shıqtı. Ashıtqılardı 
tiykarınan suplarg’a h’a’m kolbasa o’nimlerine qosıldı. Sonday-aq ekinshi jer ju’zlik urıs 
uaqtında Germaniyada awqatlıq o’nimlerdin’ a’h’miyetli komponenti (Cand8da a4bo4ea 
C.758l8s) awqatlıq ashıtqısı boldı. 
Arqa ten’izde ta’biyg’ıy gazdin’ massalıq tu’rde o’ndiriliwi «Shelk» kompaniyasında usı 
substrattı bir kletkalı organizmlerden belok alıw ushın shiyki zat retinde paydalanıwg’a 
qızıg’ıwshılıq oyattı. Arqa ten’izden o’ndirilip atırg’an gaz tiykarınan metannan turadı. Al 
neftoximiya tiykarınan etilennen paydalanadı, al metan tiykarınan ammiaktın’ sintezin vodorod 
penen ta’miyinlew ushın qollanıladı. Metan h’a’m h’awa aralaspasının’ janıp ketiwinin’ aldın 
alıw ushın metandı ximiyalıq jol menen metanolg’a shekem qıshqıllandırıladı. Bul metanol bir 
kletkalı mikroorganizmlerden belok o’ndiriw ushın jaqsı azıqlıq ortalıq esaplanadı.  
195e-jılda E.col8 din’ belgili shtammı DNKsı basqa shtamm kletkasına kiritilse, olar o’z 
aktivligin jog’altıwı h’a’m a’dewir mayda fragmentlerge ıdırawı baqlandı. 196y-jılda virus 
DNKsı ximiyalıq analiz qılıng’annan keyin onda metili tiykarlar barlıg’ı anıqlandı. Metilli 
tiykarlar DNKg’a tayar h’alda kirmeydi. Ol sintezlengen DNKg’a nukleotidlerdin’ fermentativ 
metilleniwi na’tiyjesinde payda boladı. 
Styuart Mini h’a’m Verner Arber E.col8 kletkaları ekstraktında V-spetsifik 
modifikatsiyalawshı ferment taptı. Bul ferment DNKnı metillewi h’a’m nukleazanı 
restriktsiyalawshı (restriktaza) bolıp, metillenbegen DNKnı  ıdıratıwı mu’mkin. Keyinirek bir 
neshe saytspetsifik nukleazalar tabıldı. 
Restriktapa ta’sirinde payda bolg’an DNK fragmentleri gellerde elektroforetik ajıratıw usılı 
menen h’a’r qıylı uzınlıqtag’ı bo’limlerge ajıratıw mu’mkin. Usı tiykarda ximiyalıq taza material 
alıw mu’mkin. 
Gen injeneriyası tiykarg’ı monipulyatsiya obekti bolıp genler (gen) xızmet etedi, yag’nıy 
DNK fragmenti na’sildin’ (irsiyat) funktsional birligi bolıp xızmet etedi, ol a’dette belgili beloktı 
kodlaydı.  
 
 
DNK elektroforezi 
 
Jumıstın’ maxseti. Elektroforez qurılmasının’ islew printsipi menen tanısıw. 0,8Fli 
agarozalı gel h’a’m bufer eritpesin tayarlaw. DNK molekulaların gelge salıw. Agarozalı gelde 
DNKnı boyaw. Geldi juwıw. 
Metodikalıq ko’rsetpe. Poliakrilamid gelinde o’tkiziletug’ın elektroforez usılı belok 
aralaspaların ajırtıw ushın qolaylı esaplanadı. Usı usıl beloklardı elektr maydanında 

 
96
h’a’reketleniwi h’a’m molekulyar elekten o’tkiziliwi sebepli de joqarı ko’rsetkishke iye. 
Elektroforez usıl ushın isletiletug’ın gel eki tu’rli monomerlerdi` akrilamid h’a’m metilen-
bisakrilamidti polimerlew jolı menen alınadı. Polimerlew reaktsiyasında persulfat ammoniy 
h’a’m tetrametiletilendiamin (TMED) eritpelerinin’ aralaspası katalizator uazıypasın o’teydi. 
Katalizator h’a’m monomerler da’slep bufer eritpede aralastırıladı, son’ aralaspa arnawlı shiyshe 
trubkalarg’a salınadı h’a’m sol trubkalarda polimerlenedi. 
Reaktivler. 1, 2, e-eritpeler tayarlaw ushın 7,5F li Nel eritpesi, 0,001Fli bromfenol ko’k 
ertipesi, rN ı 4-8,e bolg’an tris-glitsin buferi, 10 B kora amidtin’ 7Fli sirke kislotadan tayarlag’an 
1Fli eritpesi, 7Fli sirke kislota, distilengen suw isletiledi. 
Kerekli a’spab-u’skeneler. Elektroforez a’spabı, shiyshe trubkalar, pipetkalar, shtativler, 
shpritsler, boyawlardı juwıw ushın isletiletug’ın arnawlı maslamalar. 
1. Elektroforez o’tkiziw ushın tarlanıw. Barlıq tayarlang’an reaktivler suwıtqıshtan alınıp, 
bo’lme temperaturasına jetkenshe stolda qaldırıladı. Jaqsılap juwılg’an h’a’m qurg’atılg’an 
shiyshe trubkalar vertikal h’alda shtativlerge ornatıladı. Trubkalardın’ to’mengi bo’legi rezina 
tıg’ın menen bekitiledi. 
Gel tayarlaw ushın o’lshew tsilindrine gezegi menen to’mendegi eritpeler salınadı. 1-eritpe 
2 ml, 2-eritpe 4 ml, e-eritpe I ml h’a’m suw 2 ml. Aralaspa Paster tamızg’ıshı ja’rdeminde 
shiyshe trubkalardın’ 4/5 ko’lemine  shekem quyıladı. Son’ h’a’r bir trubkag’a geldi 
shayqatpag’an h’alda Paster tamızg’ıshı menen distilengen suw quyıladı. 
Trubkalar e7
0
S temperaturada 15-20 minut qoyıladı. Gel suw arasında anıq shegara payda 
bolıwı polimerleniw tamamlang’anlıg’ın ko’rsetedi. Trubkalar termostattan alınıp, gel u’stindegi 
suw shayqatqısh jolı menen to’gip taslanadı.  
Trubkadag’ı gel u’stine Paster tamızg’ıshı ja’rdeminde 2 tamshı qan zardobi tamızıladı. 
№an zardobi 20 ma’rte suyıltırılg’an h’a’m bromfenol ko’k indikatorı menen boyalg’an bolıwı 
kerek. Trubkalardın’ tu’bindegi rezina  tıg’ın alıp taslanadı. Trubkalar elektroforez a’spabının’ 
joqarg’ı kamerasına ornatıladı. 
2. Elektroforez. Elektroforez a’spabı eki kameradan ibarat (7-su’wret).  
 
 
 
 
7-su’wret. Elektroforez a’spabı. 1. :stki kamera. 2. To’mengi kamera. 3. Elektr deregi. 

 
97
 
Kameralar bir-birinin’ u’stine ornatıladı. Joqarı kamerag’a  ornatılg’an shiyshe trubkalar 
to’mengi tu’sip turıwı kerek. Joqarg’ı h’a’m to’mengi kameralar trubkalardı ko’mip turg’ansha 
rNı 8,e bolg’an bufer eritpe menen toltırıladı. Kameranın’ orayına elektrodlar ornatılg’an, 
joqarısına katod (-), to’mengisi anod (+). 
 
Elektroforez a’spabı menen islengende to’mendegi ta’rtipke a’mel qılınadı. 
1. Elektroforez a’spabı turaqlı tok beriwshi a’spabg’a jalg’anadı. Elektrodlardın’ kerekli 
orınlarg’a (kutblar) jalg’ang’anlıg’ı tekserilip turıladı. 
2. Tok beriwshi a’spab (TBA) tın’ «elektroforez» dep jazılg’an qolshası shep ta’reptin’ 
aqırg’ı h’alatına keltiriledi. Set tumbleri o’shiriledi. 
3. TBA 220 V lı toka jalg’anadı. 
4. Tok penen ta’myinlewshi «elektroforez qolshası elektroforez h’alatına keltiriledi. 
Ampermetr ko’rsetkishi 25-50 mA ge tuwırlanadı. «%lshew» qolshası x1 mA h’alatına 
keltiriledi. 
5. «Set» qolshası iske tu’siriledi, lampochka janadı. 
y. «Elektroforez» qolshası saat bag’ıtı boyınsha, h’a’r qaysı trubka ushın 2 mA esabında 
(10 naysha ushın 20 mA) ko’rsetkishine iye bolg’ansha buraladı. 15 minut o’tkennen son’ tok 
ku’shi h’a’r qaysı trubkag’a 4 mA esabında (10 trubkag’a 40 mA) o’shirilip, sol ko’rsetkish 
ta’jiriybe o’tkiziw tamam bolg’ansha o’lshenip turıladı. Elektroforez 1-1,5 saat dawam etedi. Usı 
uaqıt ishinde boyaw uzın ultrafiolet (binafsha) jol payda etedi. Jol trubkanın’ to’mengi 
bo’lieginen 0,5 sm joqarılıqta bolıwı kerek. 
7. Jumıs tamam bolg’annan son’ a’spab o’shiriledi. Bunın’ ushın «set» tumbileri jabıq 
h’alatqa keltiriledi h’a’m kamera TB!dan ajıratıladı. Kameranın’ joqarı bo’legindegi bufer o’z 
aldına kolbag’a h’a’m to’mengi kameradag’ı bufer basqa kolbag’a salınadı. Buferler 10 ma’rtege 
shekem isletiliwi mu’mkin. 
3. Elektroforezden son’ gel u’stinshelerine islew beriw. Kameradan ajıratılg’an trubkalar 
nomerlengen probirkalarg’a salınadı. Trubkalara gel uzın iyneli shpritsten gel h’a’m shprits 
arasına diywal boylap a’ste-sekin suw suw quyıw arqalı ajıratıp alınadı. 
Gel u’stinsheleri boyaw salıng’an probirkag’a salınadı. 10 minut ishinde belok h’a’m gel 
boyaladı. Son’ boyaw basqa ıdısqa alınıp, gel 7F li sirke kislota eritpesi menen toltırıladı. 
Geldin’ artıqsha boyawları juwılıwı ushın eritpe bir neshe ma’rte almastırılıp turıladı. Na’tiyjede 
gel ren’sizlenip tek beloktın’ boyalg’an bo’legi qaladı. Bul beloklardın’ mug’darın anıqlaw ushın 
densitometriya usılınan yamasa fotoelektrokolorimetriya jolınan paydalanıladı. 
№a’legen bir restriktaza ja’rdeminde ıdırawshı spetsifik virus DNKsınan payda bolatug’ın 
h’a’r qıylı fragmentlerdi agarozlı gelde elektroforezlew jolı menen an’sat ajıratıw mu’mkin. 
Fragmentlerdin’ migratsiyası tezligi olardın’ uzınlıg’ına baylanıslı  qısqa fragmentler uzın 
fragmentlerge qarag’anda a’dewir tez migratsiyalanadı. Salıstırmalı joqarı kontsentratsiyalı 
agorozada u’lken fermentler ulıwma gelde jutılmaydı, kirmeydi. Bunday restriktsiyalang’an 
fragmentler agarozolı gelde  degradatsiyalanbaydı h’a’m olardı biologiyalıq aktiv qos shınjırlı 
molekula formasında ajıratıw mu’mkin. Bul gellerdi boyaw menen boyalg’anda bir qatar sızıqlar  
payda boladı. Bul sızıqlardın’ h’a’r biri belgili restriktsion fragmentke mas keledi h’a’m onı 
belgili molekulyar awırlıqqa iye bolg’an DNK menen kolibrovkalap onın’ molekulyar awırlıg’ın 
anıklaw mu’mkin. 
!dette onsha ko’p sanda bolmag’an saytlardı tanıytug’ın restriktazalar qolay bolıp, onsha 
ko’p sanda bolmag’an fragmentler beredi h’a’m olar agarli gelda jaqsı ajıraladı. 
 
O’cimlik kletkalarınan organoidlardı ajıratıw 
 
Jumıstın’ maxseti. Kletka organoidlarının’ gen injenerligindegi a’h’miyetin tu’sindiriw. 
14 ku’nlik paxta o’simligi kletkasınan yadro, mitoxondriya h’a’m xloroplastlardı tsentrifuga 
ja’rdeminde  ajıratıp alıw. Jumıs ushın kerekli bolg’an eritpelerdi tayarlawdı u’yreniw.  

 
98
Biotexnologiyalıq protsesslerdin’ a’h’miyetin belgilewshi tiykar pu’tin kletka esaplanadı. 
Onda kerekli o’nim sintezlenedi. G.A.Ovchinnikov pikirinshe kletka o’zine ta’n kishi ximiyalıq 
zavod bolıp, belgili da’stu’r tiykarında isleydi. Onda minutına ju’zlep quramalı birikpeler, gigant 
biopolimerler h’a’m birinshi gezekte beloklar sintezlenedi. Biotexnologiyalıq islep 
shıg’arıwdag’ı en’ da’slepki etap  - bul ta’biyg’ıy obektten g’a’rezsiz tu’rde taza kletka h’a’m 
toqımalardı o’siretug’ın ortalıqtı alıw bolıp esaplanadı. 
Ha’zirgi biotexnologiyalıq islep shıg’g’arıwdın’ tiykarı bul mikrobiologiyalıq sintez, 
yag’nıy h’a’r qıylı zatlar mikroorganizmler ja’rdeminde sntezlenedi. O’cimlik h’a’m h’aywan 
obektleri ken’ qollanılmaydı, sebebi olardı o’siriw sharayatlarına talap joqarı, bul bolsa islep 
shıg’arıwdı  qımbatlastıradı. Obekt ta’biyatınan qatıy na’zer biotexnologiyalıq protsesstin’ 
baslang’ısh da’wirinde kletka h’a’m toqımanın’ taza kulturasın alıw za’ru’r. Mikroorganizmler 
du’nyası h’a’r qıylı bolıp, olarg’a bakteriyalar, aktinomitsetler, ashıtqılar, a’piwayı h’aywanlar 
h’a’m suw otları sıyaqlı eukariotlar kiredi. Ha’zirgi uaqıtta 100 mın’nan aslam mikroorganizm 
tu’rleri belgili. Bul mikroorganizmler ishinen bizdi qızıqtırıwshı formaların tabıw kerek. 
Mikroorganizmlerdi tan’lap alıwda olardın’ jasaw ortalıg’ınan u’lgi (proba) alınadı. Bul 
alıng’an u’lgilerdi arnawlı azıqlıq ortalıqta saqlanadı. Bunday ortalıq elektiv ortalıq dep ataladı, 
yag’nıy bunda h’a’r qıylı faktorlardın’ ta’sirinde bizlerge kerekli bolg’an o’nimnin’ rawajlanıwı 
ushın qolaylı jag’day du’ziledi. Bunday faktorlarg’a energiya deregi, uglerod, azot, rN, 
temperatura, osmotikalıq basım h’a’m t.b. jatadı. 
Mikroorganizmlerdin’ toplawshı ortalıq usılay alınadı. Keyingi basqısh taza kultura 
ajıratıw esaplanadı. Bunın’ ushın qattı azıqlıq ortalıq alınadı, onda toplawshı ortalıqtan u’lgiler 
alınıp egiledi. Mikroorganizmlerdin’ o’z aldına kletkaları qattı ortalıqta o’z aldına koloniyalar 
payda etedi. Bul koloniyalar qayta egilip produtsenttin’ taza kulturası alınadı.  
8-su’wrette mikroorganizmler kletkaları, o’simlik h’a’m h’aywan kletka h’a’m toqımaları 
kulturasın alıw sxeması ko’rsetilgen. 
Obekt ta’biyatınan qattı na’zer biotexnologiyalıq islep shıgarıwdın’ baslang’ısh da’wiri 
kletka h’a’m toqımalardın taza kulturasın alıu esaplanadı. Bul kulturalar menen islesiwdin’ 
keyingi da’wiri mikrobiologiyanın’ klassikalıq usıllarına tiykarlanadı. Usı  ma’niste o’simlik 
h’a’m h’aywan kletka h’a’m toqımaları kulturası mikroorganizmlerge uqsatıladı. O’cimlik 
organları jasalma ortalıqqa o’tkerilgende kallus toqıma payda etedi. Kallus toqımadan o’simlik 
kletkaları kulturası alınadı. Hayuan organları toqımasınan h’ayuanlar toqıma kulturaları payda 
boladı. Topıraq, suw h’a’m h’awa ortalıg’ınan u’lgi alınıp selektiv ortalıqqa egiw mu’mkin. 
Bunday ortalıq  aynan bir tu’r mikroorganizmnin’ o’siwi ushın qolay bolıp mikroorganizm bir 
tu’rinin’ taza kulturasın alıwda paydalanıladı. 
 
 
8-su’wret. Mikroorganizmler kletkaları, o’simlik h’a’m h’aywan kletka h’a’m toqımaları 
kulturasın alıw. 

 
99
 
To’mendegi o-su’wrette agrobakteriumnın’ ayırım tu’rleri o’simlikti ziyanlantırılg’anda 
isik payda etiwi h’a’m isik payda bolıwına T8-plazmidinin’ T-DNK bo’legi sebepshi ekenligi 
ko’rsetilgen. 
 
o-su’wret. Agrobakteriumnın’ ayırım tu’rleri o’simlikti ziyanlantırılg’anda isik payda etedi. 
İsik payda bolıwına T8-plazmidinin’ T-DNK bo’legi sebepshi. T-DNK o’simlik xromosomasına 
rekombinatsiyalanıp, o’simlik kletkasının’ bo’liniw da’stu’rin buzadı. 
 
O’cimlik kletkasınan protoplast alıw. Kletka selektsiyası jumısların a’melge asırıw ushın 
kallus, suspenziyalıq kulturalar yamasa ajıratılg’an protoplastlardan paydalanıw mu’mkin. 
Protoplast – bul pektin tsellyulozalı qabıqtan ayırılg’an tiri kletka. Ha’zirgi uaqıtta 
protoplastlar o’simliktin’ tu’rli organları toqımalarınan tamır, japıraq, gu’l h’a’m miywelerinen, 
kartoshka tu’yneginen, mikrosporalardan ajıratıp alıw mu’mkin. 
Eger ajıratılg’an protoplastlar azıqlıq ortalıqqa egilse e-4 ku’nnen son’ jan’a kletka diywalı 
tiklenip, kletkalar bo’liniwge o’tedi. Ajıratılg’an protoplastlar qosılıw qa’siyetine iye. Birdey 
o’simlikler protoplastı, h’a’r qıylı tu’rge tiyisli o’simlikler protoplastı h’a’m tu’rli semeystvog’a 
tiyisli o’simlikler protoplasları qosılıwı mu’mkin. Protoplastlar azıqlıq ortalıqlarda o’sirilip, 
kalluslar payda etedi. Kallustan o’simlik regeneratsiya etiledi. 
Protoplastlar qosılıwı texnikası ja’rdeminde o’simlik genetiklerge alıng’an gibridlerdin’ 
h’a’r tu’rliligin ko’beytiwde ja’rdem beriwi mu’mkin. Bul aldıng’ı texnika bolıp, jınısıy 
ko’beyiwge baylanıslı emes, to’mendegishe gibridler alıng’an, biyday arpa menen, shalg’am 
kapusta menen, 1978-jılı kartoshka menen pomidor protoplastların qosıp o’simlik alıwg’a 
erisildi. Bul o’simliktin’ atın pomat dep atadı. 
O’cimlik kletkasın protoplastlarınan o’siriw usılları. O’cimlik kletkasın h’aywan 
kletkasınan parıq etetug’ın ta’replerinen biri qalın’ qabıq penen oralg’an boladı. Bul qalın’ qabıq 
mukopolisaxarid pektin h’a’m tsellyulozadan ibarat. Kletka protoplastın (qabıg’ınan basqa pu’tin 
kletkanın’ tiri bo’limi) ajıratıp alıw ushın en’ da’slep onın’ qabıg’ın ıdıratıw kerek. Bul boyınsha 
birinshi reet inglis ilimpaı E.Koking 1960-jılı pomidordın’ tamırındag’ı kletkalardın’ qabıg’ın 
fermentler ja’rdeminde ıdıratıw jolı menen a’melge asıradı. 
Ha’zirgi uaqıtta miywe, japıraq, tamır, endosperma, kallus toqımalarının’ kletkasının’ 
protoplastın ajıratıp alıw mu’mkin. Biraq h’a’zirgi ajıratıp alıng’an kletka protoplastın o’siriw 
usılı h’a’mme o’simlikler ushın islep shıg’ılmag’an. Kletka protoplastın ajıratıp olardan pu’tin 
o’simlikti alıw usılı kletka injenerliginin’ kelip shıg’ıwına tiykar saladı. 
№abıg’ınan ajıratılg’an protoplast ishine basqa kletkanın’ bizge kerekli belgilerin o’zinde 
saqlag’an genlerdi yamasa DNK o’zinde saqlawshı organllalardan xloraplast h’a’m 
mitoxondriyalardı kirgiziw mu’mkin. Bul usıl o’simliktin’ keselliklerge h’a’m nasekomalarg’a 
shıdamlı bolg’an sortların jaratıwg’a imkaniyat beredi. Awıl xojalıq o’simliklerin protoplastlar 
ja’rdeminde ko’beytiiw h’a’m olardın’ sortların jaqsılawg’a u’lken a’h’miyet berilmekte. 

 
100
Protoplast – bul membrana menen sheklengen tsitoplazmatikalıq du’zilme (tuzulma) bolıp, 
o’zinde kletka ishindegi organoidları, birlemshi struktura menen xarakterlenip aktiv metabolizm 
energiya transformatsiya h’a’m biosintezdi a’melge asıradı. Protoplast so’zin birinshi ma’rte 
1880-jılda D.Xostein ta’repinen qollanılg’an. 
Protoplast alıwdın’ mexanikalıq usılı. O’cimlik kletkasında protoplast morfologiyalıq 
maslasqan du’zilme bolıp plazmolizde ko’rinedi. Plazmoliz bul tsitoplazmanın’ kletka diywalına 
jaqın qabatının’ o’simliktin’ kletkası qattı diywalınan ajıralıwı esaplanadı. Protoplastı baqlaw 
ushın bir bo’lek o’simlik toqımasın joqarı kontsentratsiyalı eritpege salınadı. Bunda kletka suwdı 
jog’altıp ko’lemi kishireyedi, kletka diywalınan ajıraladı h’a’m kletka ortasında qısılıp toplanadı. 
Bunda ol o’z tirishiligin toqtatpaydı h’a’m kerekli azıqlıq ortalıqqa o’tkiziw imkaniyatın beredi.  
Birinshi ma’rte protoplastlardı ajıratıw 18o2-jılı D.Klerk ta’repinen plazmolizdi u’yreniw 
maqsetinde a’melge asırıldı. Ol suw o’simligi telorez (S54a58o5es alo8des) japırag’ı toqımasın 
plazmolizge ushıratıp keyin kletka diywalın alıp tasladı. Bunda protoplastlardın’ ajıralıwı ju’z 
beredi. Usı usıl menen piyaz qabıg’ı epidermisi protoplastların alıw mu’mkin. Bunın’ ushın 
toqıma 0,1M saxaroza eritpesine protoplastlar qısqarıp o’z kletka diywalınan ajıralg’ansha 
saqlanadı. Keyin o’tkir pıshaq yamasa almas penen epidermis kesiledi h’a’m protoplastlar 
ortalıqqa shıg’adı. Protoplastlardı bul usıl menen alıwg’a mexanikalıq usıl dep aytıladı. 
Protoplast alıwdın’ enzimatik usılı. Bul usılda kletka diywalın joq etiw ushın 
fermentlerden paydalanıladı. Bul usıl birinshi ma’rte zamarrıqlar kletka diywalı  (ulitka Uel8x 
poma58a) shilikqurt asqazan shiresi ta’sirinde joq etildi. Bul usılda protoplast alıw birinshi 
ma’rte 1960-jılı Koking ta’repinen a’melge asırıldı. Bul usıldın’ bir qansha abzallıqları bar. 
1. Bir uaqıttın’ o’zinde ko’p mug’darda protoplast alıw mu’mkin. 
2. Protoplastlar qattı osmatikalıq qısılısqa ushıramaydı. 
3. Kletkalar a’dewir erkin h’a’m ta’sirge ushıramaydı. 
4. Bul usıl a’dewir tez a’melge asırıladı. 
O’cimlik kletka diywalın joq etiw ushın u’sh tiptegi ferment preparatlardan yag’nıy 
tsellyulozalar, gemitsellyulozalar h’a’m pektinazalar paydalanıladı. 
Miywelerden protoplastlar ajıratıw u’sh da’wirdi o’z ishine aladı. 1. ferment penen islew 
beriw. 2. Kletka diywalınan protoplastlardı ajıratıw. 3. İntakt protoplastlardı kletka bo’leklerinen 
ajıratıw. 
Japıraqlardan protoplast alıw bul usılda bozg toqıması epidermadan ajıratıladı, pektinaza 
ornında kletka diywalının’ tsellyulozalı komponentin buzıwshı ferment tsellyuloza qollanıladı. 
İ.Tekebe protoplastlardı ajıratıwdın’ to’mendegi usılın islep shıqtı (10-11-su’wret). Tolıq 
formalang’an japıraq (y0-80 ku’nlik) sawlam o’simlikten ajıratıladı h’a’m tez 70Fli etanolg’a 
batırıladı h’a’m usınnan keyin 15-20 minut dawamında 10Fli gipoxlorit kaltsiyge jaylastırıladı. 
Son’ japıraq bir neshe ma’rte stirillengen distilengen suw menen juwıladı. To’mengi epidermis 
a’stelik penen pintset ja’rdeminde alınadı h’a’m epidermisten tazalang’an japıraq skalpel menen 
kesilip o’lshemi 4 sm li bo’leklerge bo’linedi. 

 
101
 
10-su’wret. Japıraqtan epidermisti alıw. 11-su’wret. 
Protoplast 
suspenziyasın ayırıw 
 
Epidermis jen’il ko’shiwi ushın japıraqtı sterilizatsiyadan keyin azıraq suwın qashırıw 
yamasa japıraqtı kesiwden aldın o’simlik belgili uaqıt suwdan tartılıwı kerek. Epidermisten 
tazalang’an japıraq plastinkasına 2 ma’rte fermentler ta’sir ettiriledi. 1-ma’rte pektinaza fermenti 
ta’sir ettiriledi. Bul ferment toqımanı kletkalardı bir-birine ajıratadı, jumsatadı 
(matseratsiyalaydı), 2 – ferment tsellyuloza bolıp, ol kletka diywalın tolıq buzadı. Bul eki 
ferment aralaspası bir uaqıtta ta’sir etiwide mu’mkin. 
Bunın’ ushın epidermissiz japıraq toqıması fermentler aralaspasına jaylastırıladı, onın’ 
quramında 0,5F pektinaza fermenti, 2F tsellyuloza, 0,7M sorbit yamasa maniy boladı.  Ferment 
preparatlarının’ bul aralaspası h’a’mme uaqıtta effektiv emes. Sonlıqtan ayırım uaqıtları onın’ 
ornına tsellyuloza-pektinli preparat – ksilanaza qollanıladı. Ksilazanaza arpa, jon’ıshqa, temeki, 
kartoshka, geshir japıraqlarınan protoplast alıwda effektiv usıl esaplanadı. Bunın’ ushın 2,0-50Fli  
kontsentratsiyasınan paydalanıladı. Bunda optimal sharayat tan’law a’h’miyetli. Ajıralıp atırg’an 
protoplast ferment ta’sirine kem ushırawı h’a’m olardan jaqsılap juwılıp tazalanıw kerek.