Ministrligi
Download 1.58 Mb. Pdf ko'rish
|
2. Пед.шеберлик (укув кулланма) P (2)
|
hám tálim alıw, pikirlerdi qalay bahalaw, bayan etiw, qalay sorasıw,
qalay juwap qaytarıw máselesine kelgenimizde, bul haqqında bilimlerdiń eń birinshisi denelerge hám waqıyalıqlarǵa at beriwshi til haqqındaǵı ilimler dep tastıyıqlayman…” Farabiy «Fazıl adamlar qalası» shıǵarmasında muddaristiń «Sózleri anıq bolsın, pikirin hám aytpaqshı bolǵan kóz qaraslardı ráwan hám (anıq) bayan ete alsın». deydi. Biliwı hám oqıwǵa muahbbatı bolsın, úyrenbekshi bolǵan bilimdi sharshawdı sezbesten, ańsatlıq penen ózlestire alsın» - deydi. Unsurul Maoliy Kaykovus tárepinen 1082-1083 jıllarda jaratılǵan áyyemgi Shıǵıs pedagogikasınıń ájayıp úlgilerinen biri esaplanǵan “Qabusnama”da hám sóylew ádebi hám ádebiyatı haqqında úlgili pikirler bayanlanǵan. Avtor perzentine qılǵan násiyatları arqalı oqıwshını jaǵımlı, múlayım, orınlı sóylewge, 113 biyhuwda sóylemewge baǵdarlaydı. Sóylegende oylar, hár bir pikirden kelip shıǵatuǵın juwmaqlardı kóz aldına keltirip sóylew kerekligin, adam aqıl – parasatlı bolıwdı, ózin xalıq arasında ájayıp, kishipeyil tutıw lazımlıǵın esletip, jalqawlıq qılıw, kóp sóylew danalıq belgisi emes ekenligin atap kórsetedi hám “Adamlarda bar bolǵan barlıq qábiletlerdiń eń jaqsısı sóylew qábiletidur”- deydi. “Ey perzent, eger hár qanday dárejede sheshen bolsań da, ózindi bilgenlerden páslew tut, sebebi sóz bilimdanlıǵıń waqtında biykar bolıp qalmaǵaysań. Kóp bil, az sóyle, kem bilseń, kóp sóyleme, sebebi aqılsız adam kóp sóyleydi, dep danalar aytadı, úndemey otırıw - salamatlıq sebepshisi. Kóp sóyleytuǵın aqıllı adam bolsa da, onı aqılsız dep esaplaydı…”- dep uqtıradı bul oyshıl. Ol ádep- ikramlılıqtıń birinshi belgisi sheshenlikte dep biledi. Dilwarlar sheshenlikte ras sóylewi kerek, sóylegende ádepli bolıw, qopal sóylemew, az sóylew, kishipeyillik, birewdiń sózin dıqqat penen esitiw – olardıń wazıypası, - dep atap kórsetedi. Ullı shayır Yusup Xas Hajip túrkiy xalıqlarınıń XII ásirdegi ájayıp kórkem esteligi bolǵan «Qutadgu bilik» (Baxıtqa baslawshı bilim) shıǵarmasında sózler durıs tańlaw hám durıs qollanıw haqqında “Bilip sóylegen sóz bilimli sanaladı”- degen. Aǵartıwshı sóylewshini tildiń áhmiyetin túsingen halda, hawlıqpastan, sózdiń mánilerin jaqsı ańlap, sóylewdi ráwan etip dúziwge shaqıradı hám sózdiń qúdiretin bılay atap kórsetedi: Adam sóz sebep, boladı peri, Artıq sóz qıladı bul bastı tómen, Tilindi abayla- amandur basıń, Sózińdi abayla uzayar jasıń, Adib Axmad Yugnakiy (XII – XIII) de muddarrisslerdi sóylegende sózdi oylap, asıqpastan, aqıl-parasat penen dúziwge, kereksiz biymáni sózlerdi umıtpawǵa, mánili sózlerdi izlep tabıwǵa shaqıradı. Nadurıs dúzilgen sóylew sebepli keyin ashınıp júrme; dep sóylewshini eskertedi: Uquv swzla, swzni eva swzlama, Swzning quzla keyin boshing kuzlama. (sózdi uǵıp sóyle, asıǵıp sóyleme, kereksiz, jaǵımsız sózlerdi jasır, jaǵımsız sózleriń sebepli keyin basıńdı jasırıp júrme. ) 114 Sóylew ádebi dep júritilgen qaǵıyda hám kórsetpelerde ápiwayı hám orınlı sóylew, qısqa hám mazmunlı sóylew, ezbelik hám ańlawlıqtı qaralaw, kekseler, ustazlar aldında sóylew ádebin saqlaw, tuwrı, ras hám anıq sóylew, jalǵan, ótirik, eki júzli sózdi qaralaw hám basqa da nızamlılıqlar haqqında pikir júritiledi. Ullı aǵartıwshı Abdiraxman Jámiy óz ádebiy miyrasında sóz hám sóylewdiń qúdireti qanshelli ullı ekenligin, til sıyaqlı insanǵa shıraylı lipas kiydiriwshi qural hesh qay jerde bolmaytuǵınlıǵın bayan etken: Tildegi izbe-iz qátege soqpań, Shıraylı kiyimler bere almas nájat, Sózdi kiyimińdey kemshiliksiz qıl, Yaki kiyimińdi sózińe ras qıl. Oyshıl Alisher Nawayı mámleketlik isker sıpatında, ózbek klassik ádebiy tiliniń qáwenderi bolǵan ullı shayır. Alisher Nawayı túrkiy tilde gózzal soz dúziwdiń jolbasshısı sıpatında, óziniń pútkil dóretiwshilik miyrası menen ózbek tili baylıqların sáwlelendiredi. Nawayı ózbek ádebiy tilinde ullı shıǵarmalar jaratıw múmkinligin hám sonıń menen ózbek xalqın pútkil jáhánge tanıtıwın dálillep berdi. Shayır óziniń «Muhakamatul – luǵatayin» shıǵarmasında hár bir tildiń unamlı hám unamsız tárepleri bar ekenligin esletip ótedi. Alisher Nawayınıń «Muhakamatul – luǵatayin», «Mahbub-ul- qulub”, «Nazmul- javoxir» shıǵarmaları ózbek tilinde sóz dúziwdiń gózzal úlgileri bolıwı menen birge, onıń joqarılawına da úlken úles qostı. Ol óziniń «Mahbub-ul-qulub» shıǵarmasında bılay dep jazadı: «Til bunshelli maqtanısh penen sóylewdiń halatı hám sóylew eger pisent etpesek, bastıń apatı…» yaǵnıy, til sonshelli maqtanısh penen sóylewdiń quralı, eger ol orınsız qollanılsa, bastıń apatı…». Nawayı sóz haqqında: Hár kim mazalı sóz elge inam áyler, Hár neki aǵyor durur yar áyler, Sóz qattılıǵı el kewline aǵar áyler, Jumsaqlıǵı kewillerdi giriptar áyler. Solay etip, Shıǵıs aǵartıwshısı, sóz hám sózlewdiń insan ómirindegi ornı, hám hám qádir-qımbatına ayrıqsha dıqqat penen qaraǵan. Olar hár bir sózdiń sóylewde óz ornı hám áhmiyeti bar ekenligin, sóylewdi qúdiretli qılıwshı sózden kúshlirek hám ullıraq 115 nárse joq ekenligin, tilge itibar – elge itibar ekenligin, sóz sıyqırı menen adamzat ashılıwlar jarata alıwın atap ótip, dálillep kórsetken. Sóz arqalı sóz sóylew hám pikir aydınlasadı. Oqıtıwshı tálim - tárbiyasınıń nátiyjeliligi sózdiń baylıǵı menen belgilenedi. Demek, «sóz dúzeydi, sóz buzadı, alǵısta sózden, ǵarǵısta sózden, amanlıq ta gumanlıqta sóz benen, barlıq ta joqlıq ta sózden, adamnıń jaratılıp hám gúllep-jasnawı da sózden, joq bolıwı da sózden». (R. Jumaniyazov) Oqıtıwshınıń pedagogikalıq iskerliginde sóylew texnikasın tolıq iyelew úlken áhmiyetke iye. Sebebi, sóylew quralı arqalı oqıtıwshı balanıń sezim-tuyǵıların oyatadı, oqıwshılar menen sanalı sáwbetlesiwdi támiyinleydi, tálim – tárbiyaǵa baylanıslı maǵlıwmatlardı analizlew arqalı qabıllaydı. Bul ushın bolajaq oqıtıwshı dáslep sóylew sırların, onıń oqıwshılar menen bolatuǵın sáwbetlesiwinde tásir kúshin puxta biliwıi kerek. Sóylewdiń ózine tán ózgesheliklerin úyreniw, sóylew texnikasına baylanıslı talaplardı biliwıi tiyis. Bul talaplar sóylewdiń logikalıq jaqtan hám maqsetke muwapıq bolıwı Sóylewdiń tómendegi tiykarǵı ózgeshelikleri usı talaplardan kelip shıǵadı: Download 1.58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|