Ministrligi

Sóylewdiń tiykarǵı ózgeshelikleri 
Sóylewdiń tiykarǵı ózgeshelikleri 
Sóylewdiń durıslıǵı hám ráwanlıǵı 
Sóylewdiń anıqlıǵı hám tásirsheńligi 
Sóylewdiń tazalıǵı hám kórkemligi 
7. 1. -keste 
 
Sóylewdiń durıslıǵı hám ráwanlıǵı onıń ádebiy til normalarına 
durıs keliwi. Bunda eki tárepleme itibar beriledi: pát hám 
grammatikalıq normalarǵa ámel qılınıwı.
Pát – sózlerdiń durıs aytılıwın támiyinleydi.
Grammatikalıq norma – sóylewdiń mazmunlılıǵın mánili 
ekenligin bildirip, sóylew aǵımındaǵı sózlerdiń ózgeriwi, mazmunı 
jaǵınan bir-birine birigiwin kórsetiwshi hár túrli qaǵıydalar jıyındısı.
Sóylewdiń anıqlıǵı hám tásirsheńligi – mazmunlı sóylewdiń 
tıńlawshıǵa tásir etiw sebepshisi. Oqıtıwshı sóz hám tildiń ráwanlıǵı, 
116

---

sheshenlik qábileti menen anıq faktler tiykarında oqıwshılarǵa bilim 
beredi, olardıń kónlikpe hám tájiriybelerin rawajlandıradı. Oqıtıwshı 
sóylewdiń anıq bolıwı, óz juwapkershiligin tereń ańlaw shárti. 
Anıqlıq úyrenilip atırǵan temanıń oqıtıwshı tárepten bayanlanıp 
atırǵan waqıyalıqqa, faktlerge muwapıq keliwi. Anıqlıqtıń 
shegarasın belgilewde oqıtıwshı sózlerdi durıs qollana alıwı, ózbek 
tili grammatikasın tolıq biliwıi, sózlerdi durıs ayta alıwı talap etiledi.
Sóylewdiń logikalıǵı – Sóylewdiń logikalı bolıwı, eń dáslep, 
oqıtıwshınıń sóz baylıǵı, pikirlew qábileti, ańlaw sheberligine 
baylanıslı. Oqıtıwshı tildi júdá jaqsı biliwıi, sóz baylıǵı keń bolıwı 
múmkin. Biraq ózi pikir júritip atırǵan temaǵa baylanıslı tereń 
bilimge iye bolmasa, bilimlerdi ózi pikirlew sheńberinde analizley 
almasa, sheshenlik óneri nátiyje bermeydi. Sózlerdiń oqıtıwshı 
bayanlap atırǵan temaǵa sáykes túrde durıs sóz etilmewi, sóz 
birikpeleriniń, gáplerdiń, tekstlerdiń bir-birine durıs keliwi, pikirdi 
izbe-iz bayanlay alıwı ushın boysındırılıwı sóylewdiń logikalıq bay 
ekenligin dálilleydi. Oqıwshılarǵa aytılıp atırǵan pikir logikalıq 
jaqtan bir-birine baylanısqan bolıwı kerek. Gápler arasında pikirlik 
baylanıs, sistemalılıtıń joǵalıwı menen oqıtıwshı sóylewiniń 
logikalılıǵı buzıladı.
Úyrenip atırǵan tema tekstleri arasında logikalıq baylanıs bolıw 
ushın, tekstler bir qatar kirispeler menen ajıratıladı. (mısalı, 
juwmaqlap aytqanda, sonıń menen birge atap ótiw kerek hám. t. b. ) 
Demek, oqıtıwshı pikirdiń logikalılıǵı degende, tutas bir sistema 
tiykarında dúzilgen, pikir hám kóz qaraslardıń rawajlanıwı izbe-iz 
bolǵan, hár bir sóz, ibara anıq maqsetke muwapıq qollanılatuǵın 
sóylew túsiniledi.