Ministrligi
Download 1.58 Mb. Pdf ko'rish
|
2. Пед.шеберлик (укув кулланма) P (2)
|
107 Temanı ózlestiriw ushın sorawlar 1. Oqıtıwshınıń pedagogikalıq texnikası qanday kónlikpe hám bilimlerden ibarat? 2. Pedagogikalıq texnika túsinigi eki toparǵa bólinip úyreniledi, olarǵa tárip beriń. 3. Pedagogikalıq texnikanıń zárúr ózgeshelikleri nelerden ibarat? 4. «Oqıtıwshı- ustaz professiogramması»nda analizlengen pedagogikalıq qásiyetlerdiń táripleń. 5. Oqıtıwshı háreketlerinde aktѐrlıqqa tán ózgesheliklerge tárip beriń 6. T. Sadikovanıń filosofiyalıq pikiri: pedagogikalıq texnika hám «ustazlıqtıń shártleri» ne óz pikirlerińizdi bildiriń. 7. Oqıtıwshınıń sırtqı kórinisinde pedagogikalıq texnianıń qanday halatları belgili áhmiyetke iye? 8. Oqıtıwshınıń pedagogikalıq iskerliginde mimika hám pantomimikalıq háreketler qanday áhmiyetke iye? 9. Oqıtıwshınıń óz sezimlik halatların qadaǵalawda qanday iskerlik túrleri belgili rol oynaydı? 10. Jas oqıtıwshılar óz jeke pedagogikalıq texnikasın jetilistiriw ushın nelerge itibar beriw kerek? 11. Pedagogikalıq texnikanıń kónlikpe hám bilimlerdi jetilistiriw procesine baylanıslı pikirlerińiz? Talabalardıń óz betinshe tayarlıǵı ushın tapsırmalar Tómendegi temalar tiykarında reje dúziń hám óz pikir-kóz qaraslarıńızdı bildirip «óz betinshe jumıs» jazıń: 1. «Pedagogikalıq texnikanıń oqıtıwshı kásiplik iskerligindegi ornı» 2. «Oqıtıwshınıń pedagogikalıq texnikasın qáliplestiriwde házirgi kún talapları» 108 7-TEMA. SÓYLEW TEXNIKASÍ HÁM MÁDENIYATÍ Oqıtıwshınıń pedagogikalıq sheberligi onıń sóylewi sheshenlik qábileti zárúr áhmiyetke iye. Ásirese, usı másele ǵárezsizlikten keyingi jıllarda itibarga alınadı. Jas áwladtı watan súyiwshilik ruwxında tárbiyalaw milliy erkinlik ideologiyası úlken áhmiyetke iye. İdeologiyanıń joqarı ústinlerinen biri - millet tili. Respublikamızdıń mámleketlik til haqqındaǵı, jas áwladtıń mádeniy ruwxıy tárbiyasında oqıtıwshınıń sóylewi onıń sheshenlik óneri ayrıqsha orın iyeleydi. Oqıtıwshınıń sóylew mádeniyatın rawajlandırıw onıń kásiplik xızmetinde áhmiyetli ekenligi haqqında pikir júrgizer ekenbiz, dáslep, sheshenlik óneriniń kelip shıǵıw tariyxın biliwı lazım. Professional sheshenlik óneri Greciya, Orta Aziya hám Hindistanda óziniń uzaq tariyxına iye. Tariyxshı alımlardıń maǵlıwmatlarına qaraǵanda, sheshenlik ónerine eramızdıń aldıńǵı VII ásirde Greciyada tiykar salınǵan. Áyyemgi Greciyada balalarǵa bilim beriw alımlar juwapkershiligine júklenedi. Olar sheshenlik óneriniń jetik kórsetkishleri bolıp, ózleriniń sulıw sózleri joqarı hám tásirsheń hawazları menen adamlar oyına kirip barǵan tálim hám tárbiyada joqarı jetiskenliklerge erisken, usı sebepli, sheshenlik óneri hám sóylew mádeniyatınıń teoriyasına, onıń sheksiz tárbiyalıq áhmiyetine birinshi márte áyyemgi Greciyada tiykar salınǵanlıǵı ilimiy ádebiyatlarda aytıp ótilgen. Greciyada epos, lirika, drama, qosıq hám músinshilik óneri menen birge sheshenlik óneri de qıyın hám áhmiyetli óner toparına kirgizilgen. Eramızdan aldınǵı V ásir Greciyada «sheshenlik óneri»niń eń rawajlanǵan dáwiri bolıp esaplanadı. Bul dáwirde sheshenlik óneriniń tómendegi úsh nızamshılıǵı qızǵın rawajlanıp, sheshenliktiń oǵan itibar beriwin talap qılǵan: 1. Tıńlawshıǵa túsindiriw (anıq bir ideyanı) 2. Tıńlawshınıń fantaziyasın oyatıw ( pikirin, maqsetin) 3. Tıńlawshını ózine qızıqtıra alıw ( iykemlesiw oyatıw) Sheshenler usı nızamlılıqlıqlarǵa ámel qılǵan halda «Tıńlawshılarǵa baǵıshlaw» arqalı adamlardı jaqsılıqqa, ádalat súyiwshilikke, watan aldındaǵı miynetlerine sadıq bolıwda, eń jaqsı insanıy pazıyletlerge boysınıp, olardı bárqulla orınlawǵa, ádep - 109 ikramlılıq qaǵıydalarına boysınıwǵa baǵdarlaytuǵın edi. Bul olardıń tiykarǵı wazıypası esaplanatuǵın edi. Greciyada sheshenlik ónerin tereń iyelegen ózleriniń gózzal hám shıraylı sóylewi hám teńsiz shıǵarmaları menen jámiyetine húrmet hám itibarǵa erisken Sokrat (Suhrat), Platon (Áplatun), Dinarx, Giperid, Gorgiy (Horgiy), İsokrat, İsey, Esxil, Demosfen, Ciceron, Kvintilian sıyaqlı wákilleri Greciyanıń belgili mámleketlik iskerleri bolıp jetilisken. Grek sheshenleri awızeki sóylewdiń forma hám nızamların, pikir hám dálil sıyaqlı logika iliminiń qaǵıydaların tereń ózlestirgen. Olar óz pikirleri hám tuyǵıların ruwxıy jaqtan oqıwshılar hám tıńlawshılar oy hám sanasına tereń sińdire alǵan hám keskin tásir ótkergen. Hár bir sheshen óz ústinde jıllar dawamında tınımsız shınıǵıwlar alıp barǵan, sıyqırlı dawıs iyesi bolıw ushın sóylew texnologiyasınıń barlıq nızamlılıqlarına ámel qılǵan. Olar ózleriniń tásirsheń sózlerin bayanlaw ushın sheshenlik ónerin «ideologiyalıq hám siyasiy gúres hám jas áwladtı tárbiyalaw quralı» dep esaplaǵan hám onı óz iskerliginde dálillep bergen. Tanımalı grek filosofı Sokrat (eramızdan aldıńǵı 469-399 jıllar) oqıwshılarǵa tálim-tárbiya beriwde tartıs (talqı), soraw –juwap usılın engizip, usı usıl arqalı sáwbet metodına tiykar salǵan. Sokrattıń shákirti Platon bolsa, óz ustazınıń ideyaların dawam ettirip, soraw-juwaptı sheshenlik óneriniń bir forması sıpatında áhmiyetin óz shıǵarmalarında sáwlelendiredi hám onı insan oyı hám sanasın, dúnyaqarasın awızeki sóylew menen bayıtıwshı teńsiz usıl sıpatında bahalap, onı mazmunı boyınsha ámeliy hám teoriyalıq jaqtan jáne bayıttı. Greciyada sheshenlik óneriniń hár tárepleme jetilisiwi Demosfen (eramızdan aldıńǵı 384-322 jıllar) atı menen tıǵız baylanıslı. Ol jaslıq jıllarınan baslap-aq sheshenlik ónerine qızıqtı. Tuwma tutlıqpa bolıwına qaramastan, oqıtıwshı hám tıńlawshılardıń kemsitiwlerine shıdam berip, qızǵın hám záberdes miyneti menen sheshenlik sheberligin kórsete alǵan. Tek Demosfen Greciyada sheshenlik ónerinin jetik wákili, yaǵnıy óz dáwirinde «sheshenlik óneriniń elitası» sıpatında belgili boldı. Ol mámleket tribunasın sheshenlik ónerine tiykarlanǵan siyasiy hám ideologiyalıq gúres maydanına aylandırdı. 110 Demosfenniń sheshenlik óneri haqqında ideyalardı onıń shákirti, filosof, sheshen, siyasiy isker Ciceron Mark Tulliy ( eramızdan aldıńǵı 106 – 43 jıllar) dawam ettiredi. Áyyemgi Greciyada sóylew sheberligi, onı jetilistiriw jolları, teoriyası hám tariyxı boyınsha óz tájiriybelerinen kelip shıǵıp Ciceronnıń 19 shıǵarması, 800 den zıyat xatları házirgi kúnge shekem saqlanıp qalǵan. Ciceronnıń sheshenlik óneri tariyxına “baǵıshlanǵan”, «brut», “sheshenlik óneriniń wákilleri”, “sheshenlik”, “sheshenlik xaqqında” sıyaqlı shıǵarmaları solardıń qatarına kiredi. Sheshenlik óneriniń úlken imkaniyatların, adamlardı hám jámiyetti basqarıwda qúdiretli qural ekenligin atap ótip, onı mámleketimiz jaqtan baslı quralı dep esaplaydı. Usı sebepten, hár bir mámleket basshısı hám mámleket iskeri sheshenlik óneriniń sheksiz imkaniyatların tereń iyelewi kerekligin aytadı. Ciceronnıń sheshenlik óneri teoriyasında “ideal sheshen” haqqındaǵı ideyaları ayrıqsha áhmiyetke iye. Onıń pikirinshe, “ideal sheshen iyesi joqarı mánawiyatli, tereń bilimge iye, oy-pikiri bay filosof bolıwı kerek”. İdeal sheshenler tıńlawshılar qálbine hám sezim-tuyǵılarına tez, tereń kirip barıwı, olardıń keypiyatın, ruwxıyatın bilip, shadlıq hám súysiniw tuyǵıların yaki, kerisinshe, ǵázep hám jerkenishli, tásirsheń sóylewi tiykarında oyata alıwı lazım. Ciceron tárepinen islep shıǵılǵan hám teoriyalıq hám ámeliy jaqtan tiykarlanǵan sheshenlik óneri haqqındaǵı maǵlıwmatlardı sistemalar hám usıllardı Rimli Kvintilian (eramızdan aldıńǵı 39-95 jıllar) belgili bir tártipke keltirip, qatlamlastırıp, onnan sheshenlik óneri tolıǵı boyınsha iskerlik kórsetiwshiler ónimli paydalanıwdı ushın qayta islep shıǵadı. Olar sheshenlik óneriniń bálentpárwaz, nervqa tiyetuǵın teatr artistlerine tán dawıs ritorikasına qarsı edi. Kvintiliannıń pikirinshe, sheshen sırtqı dawıs nátiyjeleri menen emes, bálkim ilimiy tiykarǵa iye bolǵan, mazmunı boyınsha bay, tolıq hám “tınıq” sóylewi arqalı úlken tabıslarǵa erisiwi múmkin. Ol “tárbiya haqqında» dep atalǵan shıǵarmasında óz teoriyalarına tiykarlanıp, sheshenlik ónerin úyreniw metodikasın jarattı. Filosof ilimpaz óz shıǵarmasında eń dáslepki ret sheshenlik óneriniń tálim-tárbiya orınlarında balalardıń bilimi, sanası hám oyına unamlı tásiri haqqında ideyalardı alǵa qoyadı. Kvintilian oqıtıwshılar hám tárbiyashılardıń qızǵın iskerlik 111 alıp barıwı ushın sheshenlik ónerin tolıq úyreniwge baylanıslı óziniń metodikasın usınadı. Usı metodika sheshenlik óneri tariyxında úlken áhmiyetke iye hám házirgi dáwirde de óz qádirin joǵaltpaǵan. Mámleketimizde sheshenlik óneriniń rawajlanıwı Orta Aziya mádeniyatı tariyxı menen baylanıslı bolıp, sóylew mádeniyatı bárqulla ózine tán dárejege iye bolıp kelgen. Orta Aziyada sheshenlik óneriniń ózgeshelikleri sonnan ibarat edi, ol eń dáslep usı dáwir mazmunınıń máplerine xızmet qılatuǵın edi. Bul dáwirde sheshenlik óneriniń ustaların nadimler, qıssagóyler, masalgóyler, badihagóyler, qıraatxanlar, mashqalagóyler, vaizlar, góyendeler, maddahlar, qasidaxanlar dep júrgiziliwi de sonnan derek beredi. Maverennaxrda sheshenlik óneri vayzlıq dep te atalǵan. Vayızlıq yaǵnıy wazxanlıq “quran”dı násiyatlaw menen baylanıslı halda sózdiń áhmiyetin, mánisin ańlatqan. «Waz» sózi arab tilinen pándiw- násiyat mánisin beredi. Waz aytıwshı, sóz sóylewshi adam Vayz dep atalǵan. Vayzdıń óneri tıńlawshınıń jámááttiń sanasında sezim-tuyǵısına tásir etiw sheberligi bolıp, áyyemgi Shıǵısta húkimdarlar usı óner wákilleri hızmetin joqarı dárejede qádirlegen. IX ásirden baslap, mámleket húkimdarları sheshenlik penen baylanıslı barlıq ilajlardı arnawlı tayarlıqqa, iye. sóz ustalarına júklep, olardı «vayzlar» dep ataǵan. Oraylıq Aziyada XII ásirden baslap vayzlıq óneri teoriyası hám ámeliyatin násiyatlawshı kóplep ilimiy hám metodikalıq miynetler jazılǵan. Atap aytqanda, oyshıllar Abu Nasr Farabiy «Fazıl adamlar qalası‟‟, Unsurul Maoliy Kaykawıs „‟Qabusnamá‟, Yusup Has Hajib„‟, «Qutadǵu biliǵ‟, Alisher Nawayı „‟Majilis un nafois‟‟, «Naziul javoxir», Husayn Vaiz Koshifiy «Dah majlis», «Mahzan ul insho», Ali Yazdiy «Zafarnama», Kondamir «Manorim ul axloq», Vayz Samarkandiy «Ravozat ul voyzin», Muhammad Rafiq Voyz «Avbob ul-jinon», Qurayish Saidiy «Anis ul voyzin» sıyaqlı ózleriniń shıǵarmaları menen «voizlik» óneri ǵáziynesine múnásip úles qosqan. Voizlik (waz oqıw) óneri wákilleri tıńlawshılardıń sociallıq hám siyasiy dárejesi hám lawazımların esapqa alǵan halda úsh jónelis boyınsha iskerlik kórsetken. Birinshisi, sultaniyat, yaǵnıy húkimdarlar hám joqarı qatlamlı hámeldarlar ushın mólsherlengen vaizxanlıq bolıp, oǵan alǵıs-maqtawlar aytılǵan, olardıń abıray- 112 itibarı, mártebesi, iskerligi xoshametlenip maqtalǵan. Ekinshisi, jihodiya yaǵnıy watan qorǵawshılarına mólsherlengen vayzxanlıq bolıp, oǵan watansúyiwshilik, erlik, batırlıq, qaharmanlıq, pidayılıq ulıǵlanǵan, dushpanǵa salıstırǵanda reyimsiz bolıwı kórsetilgen. Úshinshisi, ǵáriybana dep atalıp, tiykarınan mámlekettiń ápiwayı puqaralarına arnalǵan vayzxanlık, onda barlıq puqaralar tiykarınan, boysınıwshılıqqa, miynet súyiwshilikke shaqırılǵan. Vayzlıqtıń hár bir jónelisi ózine tán ırǵaqqa, usılǵa, nátiyjelilikke iye bolǵan. Vayzlar sóylewde belgili bir tabısqa erisiw ushın hár bir sózdiń túsinikke hám ırǵaqtıń ólshemlik tárepten joqarı hám tásirsheńligin támiyinlep, belgili bir pikir, kóz qaras, húkim, ideya, ideologiya hám juwmaqtı tıńlawshılarǵa jetkeriw maqsetinde sheshenlik (ritorika) pánin puxta ózlestirgen. Ullı enciklopedist ilimpaz Abu Rayxan Beruniy (973-1048) óziniń “Geodeziya” shıǵarmasında hár bir pánniń payda bolıwı hám rawajlanıwı insan turmısındaǵı zárúr mútájlikler talabı menen júzege keliwin atap kórsetip sheshenlik óneriniń tamırları bolǵan grammatika, aruz hám logika pánleri usı zárúrliklerdiń jemisi degen ideyanı alǵa qlyadı. Ullı watanlasımız Abu Nasır Farabiy durıs sóylew, durıs logikalıq, juwmaqlar shıǵarıw, mazmunlı hám gózzal sóylew dúzilisinde leksikologiya, grammatika hám logikanıń qanshelli áhmiyeti sheksizligi haqqında bılay deydi. ”Qalay etip tálim beriw Download 1.58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|