Ministrligi

Til hám sóylewdiń tiykarǵı analizi 
Tildiń imkaniyatları 
Sóylewdiń imkaniyatları 
1. til-baylanıs materialı 
Sóylew-baylanıs forması 
2. tildi xalıq jaratadı 
Sóylewdi hár bir shaxs jaratadı 
3. tildiń ómir súriwi áyyemgi 
xalıq ómiri menen baylanıslı 
Sóylewdiń ómiri qısqa, ol 
aytılǵan waqıtta ǵana bar.
4. ayırım shaxslar bir waqıttıń 
ózinde bir neshe tildi biliwıi 
múmkin.
Ayırım shaxstıń sóylewi áyne 
waqıtta tek birew boladı, sebebi 
ol belgili waqıtta hám belgili 
orında júz beredi 
5. tildiń kólemi anıq emes 
Sóylewdiń kólemi bolsa anıq 
6. til turaqlı statistikalıq hádiyse Sóylew 
hárekette 
bolıwshı 
dinamikalıq hádiyse.
7. 2. -keste 
Tilde qátelik arqalı sózdiń mánisi keskin buzılıwı múmkin. 
(mısalı saf-sap, fan-pán, dil-til, qol-xol, servis-serviz, tus-tús): 
Sóylewdiń hádiysesindegi buzılıwlar, kóbinese, tek akustikalıq 
tárepten ózgeredi (fabrika-pabrika, safar-sapar). Til hám sóylew 
hádiyseleriniń nızam qaǵıydaları tolıq biliwı, onıń qaǵıydalarına 
bárqulla boysınıw, obektiv sharayatta tınımsız, sóylew mádeniyatı 
hám ádebi máselelerine ádalatlı qatnas jasawına alıp keledi.
Sóylew mádeniyatı – sociallıq mádeniyattı, insan jámiyetiniń 
mádeniyatı sáwlelendiriwshi aynası. Sóylew mádeniyatı ádebiy 
tildiń eki túri forması – jazba hám awızeki forması ushın zárúr. 
Sóylew mádeniyatına itibar jalǵız oqıtıwshılardan emes, al hár bir 
puqaradan sanalı túrde ózlestiriw talap etiletuǵın insanıy 
paziyletlerden biri. Onı iyelew hár bir oqıtıwshınıń hám shaxstıń 
mádeniy dárejesi hám bilimine baylanıslı. Oqıtıwshı pedagogikalıq 
sheberliginde sóylew mádeniyatı, tek onıń ruwxıy hám ádep-
ikramlıq jaqtan baylıǵın ǵana emes, bálkim bilimin, oylawın, ilimiy 
dúnyaqarasın pikir hám kóz qarasların analizlewdi belgilewshi 
ólshem. Oqıtıwshınıń sóylew mádeniyatı birge qáliplesip, óz 
diydilegen maqsetine jetetuǵın proces ǵana emes, al ol 
pedagogikalıq sheberlik penen kásiplik iskerligi dawamında, 
tájiriybeli ustazlar násiyatı nátiyjesinde jıllar dawamında jetilisip, 
shıray ashıp bara beredi. Oqıtıwshınıń sóylew mádeniyatı, qábileti, 
120

---

mádeniy, kásiplik, pedagogikalıq talaplar tiykarında qáliplesip 
baradı. Onı rawajlandırıw tek oqıtıwshınıń ǵayratlılıǵına baylanıslı. 
Usı qábilet sebepli oqıtıwshınıń sóylew mádeniyatı da qáliplesip 
baradı. Oqıtıwshınıń tómendegi sóylew mádeniyatına tán bolǵan 
qurallardı umıtpawı kerek: 
1. Sóylew mádeniyatı oqıtıwshısınıń ruwxıy-ádep-ikramlılıq 
bólimi. Sebebi, sóylew milletimiz erisken mádeniyat dárejesin 
kórsetiwshi, óz ana tilimizge itibardı sáwlelendiriwshi isenimli hám 
jarqın dálil.
2. Sóylew mádeniyatı oqıtıwshılardıń ruwxıy hám mádeniy 
dárejesi menen hám ádebiy tildi tolıq biliwıi menen basqa kásip 
iyelerinen belgili dárejede ajıralıp turadı.
3. Sóylew mádeniyatınıń baslı maqseti erkin pikir iyesi bolǵan 
bárkamal áwladtı qanday kásip iyesi bolıp jetilisiwine qaramastan 
ruwxıy jaqtan tárbiyalaw.
4. Sóylew mádeniyati- bul, dáslep oqıtıwshılarda sóylew 
kónlikpesi hám sóylew tájiriybelerin payda etiw. Bul kónlikpe 
pedagogikalıq iskerlikte jetilisip baradı, arnawlı miynet hám 
shınıǵıwlar esesine tájiriybe asıradı hám erisilgen tabıslar sebepli 
qábilet hám sheberlik qáliplesedi.
5. Sóylew mádeniyatına ózbek ádebiy tilin tolıq iyelew 
tiykarında erisiledi. Bunıń ushın oqıtıwshı ádebiy til nızamlılıqların 
biliwıi, kórkem ádebiyat shıǵarmaların turaqlı alıp barıw, qosıqlardı 
yadqa biliwı hám oqıy alıwı, radio hám televidenie esittiriwlerin 
baqlap barıwı tiyis.
6. Sóylew mádeniyatın iyelewdiń jáne bir kórinisi sóylewge 
eliklew bolıp, jas oqıtıwshılar ózlerinen jaqsıraq, shıraylıraq, mánili 
hám tásirli sóz sóyleytuǵın ustaz oqıtıwshılardıń sheshenlik ónerine 
háwes penen qarawı hám eliklewi tiykarında úyreniwi múmkin.
Sóylew mádeniyatınıń – bul tek sóylew haqqında iskerlikke 
tiyisli túsinik hám taraw emes, ol til mádeniyatı menen de, yaǵnıy 
ádebiy tildi hám onıń normaların úyreniw hám bul normalardı qayta 
islew isi menen shuǵıllanadı. Sheshenlik óneri bolsa, bunday ilimiy 
– mádeniyatı hám, sheshenlik óneri sıyaqlı sóylewdiń mánililigi, 
sóylew gózzallıǵı nımazlılıqlarınan azıqlanadı.
121

---

Ayırım adamlarda ushırasatuǵın sóylew mádeniyatı awızeki 
sóylewde jeke qábilet hám belsendiliklik jaqtan baylanıslı bólek óner 
esaplanadı.
Sóylew mádeniyatı hám sheshenlik túsinikleri ortasında ayırım 
uqsaslıqlar, ulıwma tárepleri bar. Bul hár tarawdıń maqseti jumıs 
belsendilikliktiń birgelisiwinde kórinedi. Biraq, soǵan qaramastan 
sóylew mádeniyatı túsinigi menen sheshenlik túsinigi anıq bir zat 
emes. Oqıtıwshı sóylew mádeniyatı hám sheshenlik ortasında ayırım 
zárúr tárepi tómendegilerdi hám belgilerdi biliwıi lazım. Bular 
tómendegiler: 
1. 
Sóylew madeniyatı, haqıyqatinda da ádebiy til menen 
baylanıslı hádiyse. Onıń payda bolıwı, til tiykarı, talap hám 
ólshemleri ádebiy til hám onıń normaları menen baylanıslı. Sóylew 
óneri ushın bular tiykarǵı belgiler emes. Sózlew arasında ádebiy til 
talaplarına tolıq ámel qılmaytuǵınlar, belgili waqıtqa dealektte de 
rasında da sóylew ónerin kórsetip, insan qálbine qızǵın tásir 
etiwshiler de ushırasadı. Sózde sheshenlik til materialarının 
xarakterine qarap emes, bálkim, sheshenliktiń sóz ustası ekenligine, 
tıńlawshılardı ózine qaratıwına, tásirsheń sóylew ónerine qarap 
belgilenedi.
2. 
Sheshenlik- bul sóylewdiń awızeki forması. Sheshenlik 
óneri awızeki óneri. Sóylew mádeniyatı bolsa, sóylewdiń hám 
awızeki, hám jazba forması tiyisli bolǵan túsinik.
3. 
Sóylew mádeniyatı jámiyet aǵzalarınıń ulıwma sóylew 
iskerligin názerde tutadı. Sóylew mádeniyatı tarawınıń maqseti hám 
arzıwı usı jas áwlad sóylewin mádeniylestiriwdi itibarǵa…shın 
mánidegi sóylew óneri bolsa, bólek shaxslardıń sóylew sheberligin 
anıqlaydı. Sheshenlik ásirese, sóylew quralında oqıtıwshılar jámiyet 
talapları tiykarında jas áwladqa baylanıslı tálim hám tárbiya beredi, 
joqarı darejeli óziniń erkin pikirine iye bolǵan kadrlardı tayarlaydı.
4. 
Ónerli, sheshen sóylew ásirese kópshilik tıńlawshılar keń 
auditoriyalarǵa tiykarlanǵan boladı. Sheshenlikti bir adamnan artıq 
adamlar tıńlaydı. Sóylew mádeniyatı usınday tıńlawshılardan tısqarı 
adamlar arasında ádettegi sáwbetlerdi bólek adamǵa qaratılǵan 
sózlerdi de óz ishine aladı.
5. 
Oqıwshılar ádebiy tildiń keń imkaniyatların hám 
baylıqların jaqsı iyeleydi, sóylew mádeniyatı oqıtıwshılarǵa juwap 
122

---

beretuǵın tájiriybeli sheshen bolıwı múmkin. Biraq, hámme 
oqıtıwshı da ónerli mánisindegi sheshen bola almaydı. Biraq, ádebiy 
tilden paydalanıwshı hár bir oqıtıwshı sóylew mádeniyatınan 
xabardar bolıwı shárt.
6. 
Sóylew mádeniyati kópshilikke mólsherlenbegen belgili 
bir maqsetti kózde tutıp jumıs alıp barıwshı taraw. Bul mánide ol 
keń hámme ushın mólsherlengen talap biraq sheshenliq – jeke 
qabilet.
7. 
Sóylew mádeniyatı – bul tek sóylew haqqındaǵı sóylew 
haqqında iskerlikke tiyisli túsinik hám taraw emes, ol til mádeniyatı 
menen de, yaǵnıy ádebiy tilde hám onıń normaların úyreniw hám 
bul normalardı qayta islew isi menen shuǵıllanadı. Sheshenlik óneri 
bolsa, bunday ilimiy – normativ iskerligin kózde tutpaydı.
8. 
Sheshenlik kóbirek sóylewdiń mazmunın logikalıq 
tiykarların, mazmunlıq dúzilisin itibarǵa aladı, mádeniyatı bolsa, 
sóylewdiń mazmunın, logikalıq tiykarların, dúzilisin itibarǵa aladı, 
mádeniyatı bolsa, sóylewdiń til qurılısı, lingvistikalıq dúzilisine 
itibar qıladı.
9. 
Sheshenlik óneri sheshen ushın aldın ala qalay sóylew 
sisteması hám rejesin bermeydi. Sóylew mádeniyatı tarawı bolsa, 
jámiyet aǵzaların ana tili yaǵnıy ádebiyat, til baylıqları hám 
qurallarınan maqsetke muwapıq sharayat hám usıl talabına kóre 
orınlı paydalana alıw kónlikpesin beredi. Bunday kónlikpe, shınında 
da hár qanday orator ushın da zárúr.
10. 
Sheshenlik óneri haqqındaǵı ilim ádewir erte tariyxqa iye, 
sóylew mádeniyatı ilimiy mashqala hám ilimiy taraw sıpatında 
turaqlı jańalanıp baradı