Ministrligi

 
Oqıtıwshı sóylewiniń tásirsheńligi hám kórkemligi 
Oqıtıwshı sóylewshiniń tásirsheńligi sóylewdiń tiykarǵı 
sıpatlarınan biri bolıp sanaldı hám sóylewdegi tuwrılıq hám anıqlıq, 
logikalıq baǵdarlanǵan boladı.
Soylewdiń tásirsheńligi degen de, tiykarınan awızeki sóylew 
procesi názerde tutıladı hám oqıwshılar tárepinen qabıl etiwde payda 
bolǵan ruwxıy jaǵday itibarǵa alınadı. Yaǵnıy sheshen oqıtıwshı 
oqıwshılardı esapqa alıwı, olardıń bilim dárejesinen baslap, hátte jas 
ózgesheliklerine shekem, sóylew atqarılıp atırǵan payıttaǵı 
123

---

keypiyatlarına shekem baqlap turıwı, óz sóylewiniń oqıwshılar 
tárepinen qalay qabıl etilip atırǵanlıǵın baqlawı lazım. Professional 
bilimge iye bolǵan oqıtıwshılar ápiwayı, qısqa, túsinikli tilde 
sóylewi maqsetke muwapıq emes, Ápiwayı, jeterli dárejede 
sheshenlik maǵlıwmatına iye bolmaǵan jas oqıtıwshılar da ilimiy 
hám rásmiy tilde sóylewge háreket etpewi kerek. Qullası, orator-
oqıtıwshıdan jaǵdayǵa qarap is tutıw talap etiledi hám 
bayanlanbaqshı bolǵan hár qanday pikirdi tolıq túrde oqıwshılarǵa 
jetkeriwge háreket etiwi wazıypa etip qoyıladı.
Oqıwshılar túsine alatuǵın tilde sóylew, olardı isendire alıw 
oqıtıwshı aldına qoyılatuǵın tiykarǵı shártlerden biri bolıp 
esaplanadı. Bunıń ushın oqıtıwshıǵa joqarıda aytılǵanday, temanı 
jaqsı biliwıden tısqarı, onı bayan etiwdin anıq belgilengen rejesi 
bolıwı kerek. Sóylewdegi pikirlerdi birinshi hám ekinshi dárejeli 
tárizde dúzip, olardı óz ara baylanıstırıp, oqıwshılardı dáslep sóylew 
rejesi menen tanıstırıp, sózdi baslaw lazım. Waqıttı esapqa alıw, 
sheshenlik (oratorlıq) pazıyletlerden biri. Sebebi, sóylew múddeti 
aldın daǵazalanıp, soǵan boysınılsa, eger ilajı bolsa, sál aldınıraq 
juwmaqlansa, oqıwshılar zerikpeydi.
Sóylewdiń tásirsheńligi hám kórkemligi haqqında gáp belgili 
mániste sóylewdiń sıpatları haqqında aytılǵan gáplerge juwmaq 
jasaw. Sebebi, jaqsı sóylewdiń pazıyletlerin kórsetip ótiw, sóylewde 
ushırasatuǵın ayırım tipik qáteliklerdi analizlew, joqarı nátiyjede 
tásirsheń bir sóylewdi qáliplestiriwge xızmet etedi. Sóylewdegi 
pikirlerdi oqıwshılarǵa mazmunlı jetkeriwdiń hár qıylı jolları hám 
quralları bar. Olardı járdemshi qurallar dep te ataw múmkin. Mısalı, 
yumor yaki qanday da gúrrińdi alayıq. Sóylewdegi úziliksiz ilimiy-
jámiyechilikke arnalǵan pikir aǵımı, onıń bir tempte bayan etiledi. 
Oqıwshını da, hár qanday tıńlawshını da zeriktirip qoyıwı múmkin. 
Usınday payıtta yumor, gúrriń, qızıqlı waqıyalar haqqında sóylew 
oqıtıwshıǵa maqul keledi. Yumorlardıń sóylew mazmunına sáykes 
halda keltiriwi jáne de jaqsı. Solay etilse, oqıwshı da dem aladı hám 
úyrenilip atırǵan temaǵa baylanıslı qızıǵıw payda boladı.
Sóylewde tema dógereginde bazı bir pikir hám kóz qaraslardı 
keltiriw de maqsetke muwapık. Bunday faktler sheshenlik pikiriniń 
durıslıǵın, shın ekenligin dálillew ushın paydalanıladı, tek olardan 
paydalanıwda ústirtin qaramaw kerek. Kórkem ádebiyat úlgilerinen, 
124

---

hikmetli sózlerden, tildegi kórkem – súwretlew qurallarınan 
sóylewde ornı menen paydalanıw da unamlı nátiyjelerge erisiwdi 
támiyinleydi.
Sóylewdiń oqıwshılarǵa qanday tásir qılıwında hám olarda 
qanday tásir qaldırıwda oqıtıwshınıń sóylew procesi dawamında 
ózin qanday tuta biliwıi, ıma-isharaları, hátte kiyiniwi sıyaqlı 
sebeplerdiń de ornı bar. Haq kewillilik, xosh múlayımlılıq, ádeplilik 
oqıwshılarǵa húrmet penen qaraw sıyaqlı pazıyletler sóylewdiń 
oqıwshılar tárepinen itibar menen tıńlanıwına sebep boladı.
Jetik sheshenlik ónerine iye bolıw - oqıtıwshılar ushın úlken 
miynet talap qılatuǵın quramalı proces. Sóylewdiń ótkirligi, 
jarqınlıǵı túp nusqası tıńlawshı hám oqıwshılarda sezim-tuyǵı hám 
qızıǵıwdı oyatıw, onıń itibarın qaratıw, aytılatuǵın nárseniń 
mazmunın jaqsılap jetkeriw ushın zárur.
Demek, sóylew anıq hám rawan bolıwı, grammatikalıq jaqtan 
tuwrı dúzilgen bolıwı, ádebiy aytılıw qaǵıydalarına boysınıwdı, 
baslanıwdan sońına shekem sistemalı bayan etiliwi lazım. Áne, 
usınday sóylew tiykarında úyrenilip atırǵan bilim oqıwshı yadında 
uzaq waqıt saqlanıp qaladı. Usınday sóylew mádeniy sóylew 
talaplarına juwap beredi. Bunıń ushın oqıtıwshılardan tınımsız 
izleniw hám óz ústinde islew, filologiyalıq bilim hám sóylew ushın 
turaqlı túrde ótkeriw talap etiledi.
Oqıtıwshınıń pedagogikalıq iskerliginde sóylew texnikası eń 
quramalı hám turaqlı pikirlerge sebep bolıp kelip atırǵan proces. 
Psixologiyalıq til menen aytqanda, sóylew texnikası, sheshenniń 
sóylewiniń orınlı yaki orınsız ekenligin belgilewde sáwlelenedi. 
Oqıtıwshı hár qıylı jaǵdaylarda túrli xarakterdegi oqıwshılar menen 
boladı. Demek ol óz sóylewin áne, usı jaǵdaylar tiykarında, 
oqıwshılar halatına qaray dúziwi, ózgertiwi, bárha sóylewdiń 
tásirsheń shıǵıwına itibar beriliwi, oqıwshılardı zeriktirip qoymawı 
ushın tildiń kórkemlew quralları bolǵan metonimiya, metafora 
sıyaqlılardan paydalanıwı lazım. Oqıwshılar dıqqatın tartıwı, 
úyrenilip atırǵan temaǵa olardı qızıqtıra alıw oqıtıwshı sóylew 
texnikasınıń tiykarǵı ózgesheliklerinen biri.
Oqıtıwshınıń jetilisken sóylew mádeniyatına iye bolıwı, oqıw 
materialına talabalar tárepinen puxta ózlestiriwin támiyinlewdiń 
girewi. Balalar oqıtıwshı sóylewine oǵada itibar beredi. Qanday da 
125

---

hárip yaki dawıstıń nadurıs aytılıwı kúlkige sebep boladı. Bir 
tondaǵı sóylew - tez sharshatadı. İndividual sáwbet waqtındaǵı 
oqıtıwshınıń bálent dawıstan oqıwshı ózin aldanıp atırǵanday 
seziledi. Bul oqıtıwshıǵa isenimsizlik penen qaraw sezimlerin 
oyatadı. Ayırım qánigeler insannıń dawısı hám onıń tembri tuwma 
ózgeshelik dep aytadı. Biraq házirgi eksperimental fiziologiya dawıs 
sıpatın ózgertiw múmkinshiligin tastıyıqlaydı. Búgingi kúnde 
qánigeler tárepinen sóylew texnikasın qáliplestiriw boyınsha 
kóplegen shınıǵıwlar kompeleksli islep shıǵılǵan. Olar tiykarınan, 
teatr pedagogikası tájiriybesine tiykarlanıp, sóylesiw waqtında nápes 
alıw dawıs payda etiw hám onı mánili tájiriybelerin rawajlandırıwga 
qaratılǵan, bul bolsa oqıtıwshılarǵa jáne de tolıǵıraq etip jetkeriwge 
de imkaniyat beredi.
Oqıwshı 
turmısı 
dawamında 
oqıtıwshısınıń 
sóylew 
ózgesheliklerin, oqıwshılarǵa múráját qılıw, sorawlarǵa anıq hám 
tolıq juwap beriw usılların yadında saqlaydı. Oqıtıwshınıń sóylewi 
oqıwshılarǵa tálim- tárbiya beriw wazıypasın orınlawı kerek. Sonıń 
ushın oǵan ulıwma mádeniy emes, bálkim kásiplik hám 
pedagogikalıq talaplar da qoyıladı. Oqıtıwshılar óz sózleriniń 
mazmunı, sıpatı hám aqıbeti ushın jámiyet aldında sociallıq 
juwapker shaxs. Sonlıqtan, tálim-tárbiya procesinde oqıtıwshı sózi 
pedagogikalıq sheberliktiń zárúr quram bólegi bolıp esaplanadı.
Oqıtıwshınıń sóylewi degende, atap ótkenimizdey, oqıtıwshınıń 
awızeki hám jazba sóylewi názerde tutıladı. Jazba sóylew hám 
awızeki sóylew bul oqıtıwshınıń sóylew waqtında dúziletuǵın sózi 
bolıp, oqıwshılar sanasına, qálew hám motivlerine, sezim-tuyǵılarına 
tásir etiwshi zárúr sebeplerden bolıp esaplanadı. Oqıtıwshılardın 
awızeki sóylewi tiykarında zárúr bolǵanda, óz kemshiliklerin 
dúzetip, korreksiyalap baradı.
Texnikalıq jaqtan sóylew tájiriybesine iye bolǵan oqıtıwshınıń 
sóylewi tómendegilerdi támiyinlewi kerek: 

Oqıtıwshı hám onıń tárbiyalanıwshıları arasında óz ara 
múnásibeti hám ónimli pikirlesiwi; 

Tálim procesinde bilimniń tolıq qabıl etiliwi, ańlanıwı hám 
bekkemleniwi; 
126

---


Oqıwshılar iskerliginde olardaǵı qábilet uqıplılıq instinktin 
qáliplestiriw maqsetinde sanası hám keshirmelerine unamlı tásir 
kórsetiw; 

Oqıwshılardıń oqıw hám ámeliy iskerligin maqsetke 
muwapıq shólkemlestiriw; 
“Pedagogikalıq sóylew texnikası‟‟ túsinigi oqıtıwshılardıń 
kommunikativlik minez-qulqı túsinigi menen tıǵız baylanıslı. 
Oqıtıwshınıń kommunikativlik minez-qulqı degende, tek onıń 
sóylew hám xabar beriw procesin ǵana emes, bálkim, oqıtıwshı hám 
oqıwshı sáwbeti ushın emocionallıq – psixologiyalıq ortalıq 
jaratıwda, olar ortasındaǵı múnásibet hám is usılına tásir kórsetiwshi 
sóylewdi shólkemlestiriw hám oǵan sáykes oqıtıwshınıń sóylew 
názikligi de kózde tutıladı.
Oqıtıwshılardıń pedagogikalıq iskerliginde awızeki sóylewi 
monologiyalıq hám diologlıq formada boladı. Monologlıq sóylewdiń