Ministry of education and science of the republic of kazakhstan

«ЖАСТАР – БІЛІМ, ҒЫЛЫМ, ҚОҒАМНЫҢ ҚОЗҒАУШЫ КҮШІ» 
атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары 
25-26 қазан, 2019 ж.
 
жүйесі өзгерді, жаңа оқу пәндері енгізілді: ана және орыс тілдері, тарих, математика 
(арифметика) және басқа да зайырлы пәндер енгізілді. Сынып жүйесіне көшу жүргізілді; 
сабақ кестесі енгізілді; өтпелі және қорытынды емтихандар өткізілді. Сабақ өтетін 
бөлмелер тақта және картамен толықтырылды. Химия және физика кабинеттері және 
табиғат бұрыштары пайда болды. Түркістандағы жаңа әдістемелік діни оқу орындары 
ХХ-шы ғасырдың басындағы үлкен медреселермен іскерлік байланыс орнатты, оның 
ішінде, Расулия (Троицк қаласында 1884 жылы ашылды), Усмания (1888 жылы Уфада 
ашылды), Хусаиниа (Орынборда ашылды) және Ресейдегі әйгілі мұсылмандық білім мен 
мәдениеттің орталығы, Галия медресесі (1906 жылы Уфада ашылған). Жаңа әдісті 
мектептер, сөзсіз, аймақтағы білімнің, руханият пен мәдениеттің дамуына айтарлықтай 
әсер етті және олардың көптеген түлектерінің қоғамдық өмірдегі санасы мен 
белсенділігінің артуына ықпал етті. Осы мәдениеттен ұлттық мәдениетті жандандыруға 
және Ресей халқының басқа халықтарымен тең дәрежеде әлеуметтік қорғалуын 
қамтамасыз етуге мүдделі көптеген танымал жұмысшылар шықты. Мемлекеттік Думада 
35 адамнан құралған саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктерін және мұсылман 
фракциясын құру үлкен мәнге ие болды. Айта кетсек, миллиондаған мұсылман халқы 
өмір сүрген отарларға иелік еткен өркениетті Еуропаның парламенттерінде, оның ішінде, 
Англия, Голландия және Франция парламентерінде, отаршыл мұсылман ортасынан 
бірде-бір өкіл болған жоқ.
Революцияға дейінгі Қазақстанда мектеп ісінің барлық кемшіліктеріне 
қарамастан, орыс интеллигенциясының көптеген өкілдерінің (С.К. Граменицкий, Н. 
Бобровников, Н.С.Лыкошин, В.Н. Наливкина және басқалары) байырғы халықты 
ағартудағы күш-жігерін жоққа шығаруға болмайды. Сырдария облысы мұғалімдерінің 
бірінші съезінде (1910 ж.), жалпы білім беретін мектептердің директоры С.Г. 
Граменицкий өте дұрыс пікір қалдырған: «орыс интеллигенциясының көптеген 
өкілдерінің мұсылмандық оқшаулану мен тоқыраудың берік қабырғасын сындыру үшін 
және қазірдің өзінде байқалатын орыс-шетелдік мектепке деген сенім арту үшін 
жұмысын, күш мен адалдығын, сондай-ақ әдептілік пен педагогикалық тәжірибесін айта 
кету керек.» [7]. Нағыз мемлекеттік кеңесші лауазымына ие болған оқулықтар мен оқу 
құралдарының авторы Граменицкий 1894-1918 жж. арасында Сырдария облысындағы 
мектепті басқарды, математикадан сабақ берді. Ол Верненский ерлер гимназиясы ісіне 
жеке қатысты, оған қоса Ташкент ерлер гимназиясы мен Ташкенттегі нағыз мектепте 
үнемі сабақ берді. 1909 жылдың қаңтарында 3-ші дәрежелі Санкт-Петербург орденімен 
марапатталды [9]. Ол сонымен бірге Нил Сергеевич Лыкошин басқарған кездегі 
Шымкент уезінде халық ағарту ісін қалыптастыру үшін көп жұмыс жасады. Кейін ол 
Самарқан облысының губернаторы болып тағайындалды. Ол Әулие-Ата Сайфи ұлттық 
мектебінің инспекторы Н.Остроумовпен бірге аймақ басшысы А.Самсоновтың 
тапсырмасымен 1909 жылы «халықтың этнографиялық топтарының типі мен 
бағдарламасы сәйкесінше мектеп білімінде түбегейлі қайта құру мақсатында» жан-
жақты жұмыс жүргізді. С.Граменицкийдің баяндамасында осылай атап көрсетілген. 
Наливкин Түркістан халық ағарту саласында 1885 жылдан бастап облыс мектептерінің 
бас инспекторлығын басқарды. Оған қоса, Сырдария облысының орыс-туземдік 
мектептерінде үздіксіз сабақ берді.