Ministry of education and science of the republic of kazakhstan

«ЖАСТАР – БІЛІМ, ҒЫЛЫМ, ҚОҒАМНЫҢ ҚОЗҒАУШЫ КҮШІ» 
атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары 
25-26 қазан, 2019 ж.
 
арабтардың Орта Азияны жаулап алуымен тікелей байланысты. Оңтүстік Қазақстан 
аумақтары арабтармен ХХ-шы ғасырдың басына дейін тарихи, мәдени және саяси-
әкімшілік қатынастарда болған. Жалпы аймақтағы мұсылман мектептері исламның 
дәстүрлі білім беру жүйесін, атап айтқанда, мектеп пен медреселерді көшірді. Біріншісі-
бастапқы білім деңгейіне жатады. Онда оқушылар сауатын араб графикасы мен кітап оқу 
арқылы ашты. Бұл білім жүйесі мұсылмандарға арналған қасиетті Құран кітабына 
негізделген болатын. Жоғары білім беретін медресенің негізгі мақсаты муезиндерді, 
имамдарды, хатыптарды, мұғалімдерді, данышпандарды, қазиевтер мен муфтилерді 
дайындау болды. Болашақ түлектер уақыт талабына сай білім алып, дін мен өмір туралы 
жақсы таныс болғандықтан басқаларға жол көрсете алатын болды. Басқаша айтқанда, 
медреселер шариғат заңдарын, мұсылман құқығының нормаларын және Ислам дінінің 
қасиетті кітабын жақсы білетін рухани тәлімгерлерді, мешіт ректорларын, сондай-ақ 
исламның теологиялық мектептерінің оқытушыларын дайындаумен айналысқан. 
Сондықтан медреселердің оқу бағдарламалары көпшіліктен шыққан балаларға арналған 
мектептерге қарағанда жоғары деңгейлі, мұсылман теологиясының негіздері мен араб 
тілін жалпы білім беретін пәндерді үйлестірумен, сонымен қатар оқушылармен жұмыс 
жасау кезінде қажетті педагогикалық пәндердің ақпараттары енгізумен ерекшеленді. 
Қазақстанның басқа аймақтарымен салыстырғанда (отаршылдық кезеңнің 
аумақтық-әкімшілік бөлінісінің резервінде), Сырдария мен Жетісуда көптеген 
теологиялық оқу орындары шоғырланды. Тек осы облыстың Түркістан ауданында ХІХ-
шы ғасырдың 70-жылдарында 2 медресе және 29 орта мектеп жұмыс істеді [8]. Осы екі 
медреседе (Түркістан қаласында және Карнак ауылында) 91 бала (талиб) оқыды. Жалпы, 
осы округте 618 адам рухани білім алуға қамтылды. Айта кетерлік, Сырдария 
облысының құрамына кірген Ташкент және Ташкент ауданында мұсылман мектептеріне 
байланысты аймақтағы мектептер мен медреселер саны артарлықтай көп. Мұнда ХІХ-
шы ғасырдың 90-шы жылдардың басында, көптеген мектептер мен медреселерде 28 868 
бала оқыды [6]. Жетісуда 74 мектеп пен медресе болды, онда 9000-нан астам бала оқыды 
[5]. Бұл Қазақстанның оңтүстігінде мұсылман мектептерінің ең көп таралған кезеңін 
айқындайды. ХІХ-шы ғасырдың аяғынан – ХХ-шы ғасырдың басында жаңа 
реформаларды жүзеге асыруына байланысты мектептерде жаңа кезең басталды.
Провинцияда отаршылдық басқарма құрылған алғашқы жылдарында, патша 
шенеуніктері мұсылман мектептерінің ісіне елеулі түрде араласқан жоқ. Алайда, ислам 
институттарына елеулі қолдау көрсетілген де емес. Патшалықтың мұсылман 
дінбасыларына қатысты саясатын зиянды араласпау деп сипаттасақ болады. ХІХ-шы 
ғасырдың 90-жылдарының басына дейін Түркістандағы патша әкімшілігі аймақтағы 
мұсылман оқу орындарының қызметін өзгерту үшін маңызды қадамдар жасамады. 
Дегенмен, олардың жай-күйі мен оқыту деңгейін мемлекеттік мектептер тексеру 
жүргізіп, бақылады. Тексерулер әсіресе медресенің профессорлық-оқытушылық 
құрамының кәсіби дайындық талаптарына сай келуіне және муфтилер мен муфтилердің 
діни дәрежесін көтеруге қатысты болды [9]. Түркі-мұсылмандық білім беру жүйелерінің 
реформалары ХІХ-шы ғасырдың аяғындағы тарихи үдерістермен байланысты: қоғам 
дамуының талаптарына сай мұсылман мектептерінде білім беруді өзгертіліп,
модернизация саласындағы жаңа бастамалар пайда болды. Осы идеялар мен бастамалар 
кейіннен Ресейдің түркі этникалық топтарының «джадидизм» деп аталатын жалпы 
адамзаттық рухани өрлеу қозғалысына айналды.
Тұтас алғанда Қазақстанның оңтүстік облыстары, оның ішінде Түркістан 
мұсылмандық білім беру жүйесіндегі реформалардан тыс қалған жоқ. Қырым 
татарларынан шыққан И.Гаспринский - өз заманының толыққанды қоғамдық 
қозғалысына айналған теологиялық мектептер жүйесіндегі діни реформацияның 
авторларының бірі. Ол өзінің ұлттық және конфессиялық мәселелерін түсіну және шешу 
үшін Еуропалық ағартудың жемістерін пайдаланды, оған қоса жаңа әдістерді енгізуге 

---

88
Materials of the international scientific-practical conference