Ómir qáwipsizligi páni haqqinda tu`sinik. (2 saat)

O`rttin` aldınalıw ilajları
Ortler xalık xojalıgına ulken materiallıkq zıyan tiygizedi. Ort bir neshe minut yaki saat ishinde juda ulken mugdardagı xalık baylıkların jandırıp, kulge aylandıradı. Ort waktındaajıralıpshıgatugıntutin, uglerodoksidi hambaskazıyanlıiyis hamgazler kopmugdardaatmosferagakoterilip, dem alıw ushınzarurbolgan hamanıksostavınbuzadı. Bunnantıskarı, orttenkoriletugınzıyanlardınenjamanısonda, ondakoplepadamlarjarakatlanadıxatteoliuıdemumkin. Bulardınxammesi, ortkekarsıguresilajların, bul waqıttapaydabolatugınjumıslardıkauipsizorınlauusıllarıxammiynettikorgaumenenbirlikteulgeriugemajburkıladı. Xazirgi waqıttakarxanalarda ortenukauipinkemeyiuıboyınshabirkanshajumıslaramelgeasırılgan. Karxanalardaortshıgıukauipikemeytilgenhámputkilleykauipsizisleytugınelektruskeneleri qollanılmaqta. Karxanalardın bina xam imaratları kuramınan janıushı kurılıs materialları kısıp shıgarılmakta. Ort oshirıwshilerdın mexanizatsiyalasqan xam avtomatlaskan sestimaları bargan sayın keshirek qollanılmakta.
Biraq, ort shigıwınıń aldın alıwda, ort oshiriwde tiykargı juwapkershilik adamlar moynına tusiuın xam olardan ort oshirıu texnikasının barshe talapların tolık orınlauına baylanıslı ekenligin umıtpauımız kerek. Sanaat karxanalarında bul ilajlar tartipli rauishte, ort texnikası xakkındagı nızam, ort kauipsizligi kagıydaları, korsetpe xam baska xujjetler tiykarında alıp barılıuı kerek.
Respublikamızdın har bir puqarası kollektiv ham mamleket mulkin koz qarashıgınday saqlawı ham asrap abaylawı onı bayıtıwı haqqında qaygırıwı kerek. Sonın ushın sanaat karxanalarında orttin aldın alıu xam ort oshirıu ilajları ken jamiyetshilikke suyengen xalda, tsexlardagı xar bir isleushinin katnasında alıp barıladı.
Ortten qorgawdı shólkemlestirıw kasiplik hám iqtiyarlı turlerge bolinedi.
Kasiplik ortten korganıu oz nawbetinde, askeriylestirilgen (iri kala xam jamiyetli obektlerge xızmet korsetedı), askeriylestirilmegen (rayon orayları xam iri sanaat obektlerine xızmet korsetedi) xam taraulık (ayrım birlespe xam karxanalarga xızmet korsetedi) turlerge bolinedi. İri sanaat karxanalarında kasiplik ort bolimsheleri sholkemlestiriledi. SN i P II-io-i0 {Sanaat karxanalarının bas jobaları} na tiykarlanıp islep shıgarıudın ort kaupi boyınsha A,B xam V klasları ushın kasiplik ort bolmeshelerinin xızmet korsetıu radiusı w km den aspauı kerek. Bul bolimler adette karxana territoriyasınan sırtka jaylastırıladı.
Ort kauipi kem bolgan xamde kishirek karxana xam mekemelerde ortten korganıu xam obektti korıklau xızmeti birlikte kosıp alıp barıladı.
Karxanalarda ortten qorganıwdın qanday strukturada bolıuına karamastan, iktiyarıy ort oshirıu drujinaları duziliuı kerek.
Janıu dep - janıushi zat penen kislorodtın oz-ara tasiri natiyjesinde juda tez otiushi xam kop mugdarda issilık ajıralıp shigıushı ximiyalık reaktsiyaga aytıladı. Kopshilik jagdaylarda janıu janıushı zat bolekshelerinin nurlanıuı menen birge otedi. Janıu payda bolıu xam ol dauam etiuı ushın janıushi zat (kattı, suyık yaki gaz tarizli), oksidleushi zat (apiuayı sharayatta oksidleushi zat uazıypasın xauadagı kislorod otiuı mumkin) xam jandırıushi derek (ushkın, ashık jalın xam shoklangan narse) bolıuı kerek. Sonı aytıu kerek, xauadagı kislorod, mugdarı qt % ten jokarı bolganda xana oksidleushi uazıypasın orınlay aladı, onnan tomen kontsentratsiyada bolsa janıu bolmaydı. Bunnan tıskarı oksidleushi zat uazıypasın tiyisli sharayatlarda xlor, brom, kaliy xam baska zatlarda otiuı mumkin.
№1 kawipliligi boyınsha barshe zat xam daskelerdi tomendegi turlerge bolıu mumkin` Janbaytuǵın zatlar, janıw kawipi bar zatlar, janıw hám partlaw qawpi bar zatlar.
Janbaytugın zat hám daskeler - janıw yaki ortti uzatıw kasiyetine iye emes narseler. Maselen gerbish, metall beton x.t.b
Janıu kauipi bar zatlar xauada janıu xam ortti uzata alıu kasiyetlerine iye. Maselen, agash, kagaz, paxta talshigı, mazut, partlau kasiyetine iye bolmagan shanlar.
Janıu xam partlau kauipi bar zat xam daskeler, kattı yaki suyık janıushı zatlar menen birikkende bir zamatta alısıp ketıu kasiyetine iye. Bunday zatlarga vodorod angidridi, azot kislotası xam baskalar xam de janıushı zatlar menen aralaskan ozinen kislorod ajratıp shigarıushi, kislota tasirinde, kizdırılganda yaki mexanikalık tasir astında partlaushı birikpeler kiredi. Maselen, paxta shanı menen selitra aralaskanda usı jagday juzege keliuı mumkin. Usının menen birge bunday narselerge xauada tarkalgan jagdayda partlaushı aralaspalar payda etıushi shanlarda kiredi. Maselen, lub xam kenaf talshikları shanları. Janıu xam partlau kauipi bar zatlarga ozleri janbaytugın, birak suu menen aralaskanda tarkalıp, gaz ajratıp shıgarıushı xam bul gaz xaua menen birikkende partlaushı birikpe payda etıushi zatlarda kiredı (kaltsiy karbidi).
Partlaushı narse xam zatlar xaua menen aralasıp partlaushi birikpeler (janıushı gaz, vodorod, atsetilen) payda etedi. Partlau kauipi bar zatlarga janıushı gazler menen aralaskanda partlau kauipin keltirip shıgaratugın janbaytugın gazler de kiredi (kislorod janıushi gaz benen aralaskanda partlauga alıp keledi). Ayrım jagdayda janbaytugın xam janıudı tamiynley almaytugın partlaushı gazlerde bolıuı mumkin. Maselen, ballonlarda kisılgan jagdayda saklanıushi uglerod oksidi gazi. Partlaushı zatlarga, sonday-ak xaua menen aralaskan jagdayındagı organikalık emes zatlarda (alyuminiy, magniy x.t.b) kiredi.
Janıw belgili temperatura sharayatında ǵana iske asıwı mumkin. Barshe janıushi zatlardın kuramında uglerod xam vodorod bar boladı. İssilık tasiri astında janıushi zatlar tarkalıp jokarıdagı gazler ajıralıp shıgıp, xauadagı kislorod penen birigip jalındı payda etedi. Janıu fazalarının tomendegi turleri anıklangan`
3. Ushqınlanıw. Eger aste-akırın kızdırılıp atırgan janıushı suyıklıkka uaktı-uaktı menen sırttan jalın tasir ettirsek, belgili bir temperaturaga jetkende, onnan ajıralıp shigıp atırgan gaz tarizli zat ushkınlaydı xam sol zaxatta oship kaladı. suyıklıktın ane usı payıttagı temperaturası ushkınlanıu temperaturası delinedi.
Ushkınlagan gazlerdin tez oship kalıuının sebebi, bul temperaturada suyıklıktan ajıralıp shigatugın gazler jalındı dauam ettirıu ushın jeterli emes.
Ushkınlanıu temperaturası zatlardın ortke kauipliligin anıklauda ulken axmiyetke iye. Ayrım zatlardan ajıralıp shigıushi puu xam gazler kop mugdarda jıynalıuı natiyjesinde ashık jalın menen birigip kushli partlaudı payda etiuı mumkin.
4. Jalınlanıu. Suyık janıushi zatlardı kizdırıu ushkınlanıu temperaturasınan jokarıda da dauam ettirilse, onın puulanıuı jedellesedi xam ogan jalın jakınlastırsa shigıp atırgan puular ushkınlanadı xam janıudı dauam etedi. Suyıklıktın usı jagdaydagı temperaturası jalınlanıu temperaturası dep atalıdı.
6. oz-ozinen jalınlanıu (alısıu).Eger janıushi suyıklıktı jalınlanıu temperaturasınan jokarı bolgan jagdayda da kizdırıu dauam ettirilse, birak ashik jalın jakınlastırılmasa, belgili bir uakıtta, ajıralıp shigıp atırgan puular ozinen-ozi jalınlanıp ketedi. Janıushı suyıklıktın usı jagdaydagı temperaturası jalınlanıu temperaturası delinedi.
7. oz-ozinen janıp ketıu.Ayrım janıushi kattı zatlardı saklau nadurıs sholkemlestirilgen jagdaylarda oz-ozinen janıp ketiuı mumkin. Maselen, ıgal xalda gudilengen pakal, paxta, taskomir, may sıpırılgan latte xam baskalar. Bul protsess oz-ozinen janıu temperaturası belgili temperaturada gana bolıuı mumkin.
№2 Qattı zatlar janıp atırganda, janıp atırgan bolimlerge jakın jaylaskan bolimler kizıuı xam olardan oz naubetinde janıushı gazler ajralıp shigıuı xam olardın jana baslauı natiyjesinde uzliksız shinjırlı reaktsiya ketedi. Bul kanday da bir toktatıushi faktorga ushiramasa janıushi zat janıp tamam bolganga shekem ketedi.
Janıushı suyık zatlardın ushkınlanıu temperaturası rt ⁰S ka ten yaki onnan kishi bolsa bunday zatlar jenil janıushi suyıklıklar (LVJ) delinedi. Bularga benzin, serouglerod, spirtler xam baskalar mısal bola aladı. Ushkınlanıu temperaturası rt ⁰S tan jokarı bolganları janıushi suyıklıklar (GJ). ortten korganıu ilimiy-izertleu institutının usınısına muuapık jenil janınshi suyıklıklarga ushkınlanıu temperaturası yq⁰S ka ten xam onnan tomen bolganların, janıushi suyıklıklarga yq⁰S tan jokarıların kirgizıu belgilengen`

B A