Мирзо улуғбек номидаги

KIMYOVIY ELEMENTLARNI TIBBIYOTGA BOG’LIQLIGI 
Mamadaliyeva. A.A.,Saydaxmetova. Sh.R., Pirmatova. J.B. 
Nizomiy nomli TDPU Toshkent sh. 
Biogen elementlar-inson va hayvonlar organizmidagi hujayralarda bo’lib, 
ularning hayot faoliyatida katta rol o’ynaydigan kimyoviy elementlardir. 
Hujayralarda uchraydigan biogen elementlar 3 guruhga bo’linadi:
1 guruh makrobiogenlar bo’lib ularga 6 ta element (O
2
, C, H
2
, N
2
, Ca, P)- 
kiradi. 
2 guruh oligobiogenlar bo’lib ularga 5 ta element (K, S, Cl
2
, Mg, Fe)- 
kiradi.
3 guruh mikrobiogenlar bo’lib ularga 7 ta elementlar kiradi (Mn, Co, Cu, 
Mo, Zn, F
2
, Br
2
, ) ular organizmda 0, 01% da bo’ladi. Bu 7 ta elementdan 5 
tasini oraliq metall elementlari tashkil qiladi. Oqsil molekulalarida 
metallferment va metallproteinlar tarkibiga kiradi. 700 dan ortiq fermentlardan 4 
tasini metallfermentlari tashkil qiladi. Barcha tirik organizmda davriy 
sistemadagi elementlarning 2/3 qismi mavjud. Bir qancha elementlar 
organizmda katalizator vazifasini bajaradi.
Birinchi, ikkinchi, va uchinchi guruh s-elementlar (natriy, magniy, kaliy, 
kalsiy) jumlasiga kiradi. d-elementlar organizmda juda oz miqdorda bo’lib, ular 
organizmda fermentlarning xossasi va strukturasini belgilaydi. Inson 
organizmida doimiy ravishda elementlar almashinuvi bo’lib turadi, elementlar 
almashinuvini o’rganish va har qaysi elementlarni fiziologik rolini aniqlash, 
biologiya, kimyo va tibbiyotda asosiy vazifa hisoblanadi. d-elementlar orasida 
hayotiy muhim elementlardan: marganes, temir, ruh, mis kobalt, hisoblanadi. 
Oxirgi paytlarda titan, xrom, va vanadiyning roli kattaligi aniqlandi.
Bo`lajak kimyo o`qituvchisini kriativ kompetentligini oshirishda, ilmiy 
dunyoqarashni shakllantirish, ko`nikma va malakalarga, intelluktual salohiyatga 
ega bo`lishlarni bugungi kun taqozo etmoqda. Umumtalim fanlarni o’qitishda 
quyida biz ba’zi elementlarning kimyoviy xossalari va tibbiyot bilan bog’liq 
jihatlarini ko’rsatib beramiz. 
Na― Na
+
eng ko’p tarqalgan kationlar sifatida to’qimalararo suyuqlik 
tarkibiga kiradi, u mushak fermantlarining aktivligiga ta’sir qilib mushaklarning
qisqarishi uchun keraklidir, NaCl oshqozon shirasi tarkibidagi xlorid kislota 
uchun manba bo’lib xizmat qiladi, u tibbiyotda izotonik va gipertonik 
eritmalarni tayyorlash uchun qo’llaniladi. NaCl 0,9% sterillangan eritmasi 
intoksikatsiyada, ko’p miqdorda suyuqlik yoqotilganda tomir ichiga yuboriladi, 
NaHCO
3
odam tanasidagi suyuqliklarda kislota-asoslik muvozanatini saqlaydi, 

---

263 
uning 0,5-2% eritmasi konyuktivitda, laringitda og`izni chayqash va 
ingalyatsiyada ishlatiladi. Natriy tiosulfat allergik kasalliklarda, simob, 
margimush, yod, brom, tuzlari va sianidlar bilan zaharlanganda ishlatiladi. NaBr 
tinchlantiruvchi va uxlatuvchi vosita sifatida qo’llaniladi. 
K― K
+ 
to’qimalar ichida uchraydi K
+
va Na
+ 
ionlari to’qimalar 
membramalarining ikkala tomonidagi osmotik bosimni doimiy saqlab turadi. 
Osmotik bosimning o’zgaruvchanligi to`qimalarda suv yig’ilishiga olib keladi 
bu esa o’z navbatida qon bosimining ko’tarilishiga sabab bo’ladi, homilador 
ayollarda homiladorlikning-homiladorlik gestozlari bilan asoratlanishga olib 
keladi ( qon bosimi ko’tariladi, siydikda oqsil miqdori hosil bo’ladi va tanada 
shish paydo bo’ladi) KBr markaziy nerv sistemasidagi qo’zg`alish va 
tormozlanish orasidagi muvozanatni tiklaydi. Shu sababli KBr gipertoniya, 
uyqusizilik, va nerv kasalliklarida tinchlantiruvchi dori sifatida ishlatiladi. KCl 
organizimda ko’p miqdorda K
+ 
yoqotilganda kuchli qayd qilganda hamda ich 
ketishda ishlatiladi. 
Cd (kadmiy) elementi qonda qand moddasi miqdorini boshqaradi, Sc 
(skandiy) esa ko’rish darajasini belgilaydi. Inson organizmida S-elementlar 
oilasiga mansub yengil metall ionlari Na
+
, K
+
, Mg
2+
, Ca
2+
ular bufer sistemasini 
tashkil etadi, organizmning osmotik bosimini hosil qilishda, nerv impulslarini 
tarkibida (Na, K) va hujayralarning tuzilishida (Mg,Ca) hosil qilishda ishtirok 
etadi.
Mg― Mg
+2 
yer qobig`ida eng ko’p tarqalgan Mg
+2 
kishi organizimda 
nuklein kislotalar bilan birikmalar hosil qiladi. MgO oshqozonda kislotaning 
miqdori oshib ketsa uni neytrolashda va turli teri kasallarini davolashda 
qo’llaniladi. Magniy sulfat-qaqshashga qarshi, spazmolotik ta`sirga ega bo`lib, 
ich qotishda surgi dori sifatida ham ishlatiladi. 
Ca― Ca
+2 
suyak va tishning o’sishida zarur, homila skeletini 
rivojlanishida, emizikli ayollarda Ca sut hosil bo’lishida faol ishtirok etadi. 
Yuyrak ritmini normal holatda bo’lishda, qon ivishida fibrinogenni fibringga 
aylantirishda Ca
+2 
ning roli katta. CaO dizenfektsiyalovchi moddadir. CaCl
2
bronxial astma, allergik kasalliklarda, shamollashda, sil kasalliklarni davolashda 
qollaniladi. 
Mn―Marganes tirik mavjud va o’simliklar dunyosida keng tarqalgan 
mikroelementlardir. U odamning hamma organlarida va to’qimalarida uchraydi. 
Mn
2+
ko’p miqdorda jigarda hamda odam miyasining kul rang qismining 
tarkibida uchraydi. Mn
2+
fermentlarning aktivatorlari hisoblanadi, qon hosil 
bo’lishini yahshilaydi, imunitet oshirishda antitelalar ishlab chiqarishda ishtirok 
etadi. Odamning marganesga bo’lgan sutkalik ehtiyoji 8 mg dir. Mn
2+
odam 
organizmiga o’simlik ozuqa mahsulotlari orqali kiradi. Marganes (II) sulfat va 
marganes (II) xlorid kamqonlikni davolashda tavsiya etiladi. Kaliy permanganat 
tibbiyotda antiseptik modda sifatida jarohatlarni tomoqni chayqab siydik yo’llari 
va jinsiy a’zolar kasalliklarida ishlatiladi. Klinik laboratoriyada qon va o`t 
tarkibidagi kaltsiyni aniqlashda ishlatiladi. 

---

264 
Zn― Zn
+2
odam organizmida ko’zning to’rsimon pardasining tarkibida, 
prostata bezida, jigarda va mushakda uchraydi. Qon hosil bo’lishida, 
organizimning o`sishida, rivojlanishi va ko’payishida ishtirok etadi. Ruh sulfat 
konyuktivitda, surunkali laringitlarni davolashda ishlatiladi. Ruh naftalin pastasi 
teri kasalliklari ekzemalar va furunkullarni davolashda ishlatiladi.
Fe― Fe
++
organizmda (0,005%) tarqalgan metallardandir. Katta yoshli 
odamning tanasida 4-5 g Fe bo’lib uning 65-70% gemoglabin tarkibida 15 % 
jigarda, taloqda, ilikda va buyrakda, qolgan miqdori esa oqsilni sintez qilishda 
hamda qonning plazma qismida oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida ishtirok 
etadi. Temir organizimda qon ishlab chiqaruvchi organlar faoliyatini uyg`otib, 
to’qimalarning o`sishiga ta’sir qiladi. Organizimda temirning yetishmasligi og`ir 
potologik holatlarga olib keladi.Organizmda temir miqdorining yetishmasligi 
oshqozon osti bezi funksiyasining buzilishiga sabab bo’ladi. Organizmda Fe 
miqdori yetishmasligi natijasida yuzaga keladigan kamqonlikda temir 
birikmalarini ishlatilishi katta ahamiyatga ega. Odam organizmida kimyoviy 
elementlarning miqdor ko`rsatkichlarining turlicha bo`lishi masalan-buyrakda 
kadmiy miqdori, jigarda molibden miqdori yosh ulg`ayishi bilan ortar ekan, 
xrom vannadiy kabi mikroelementlar kamayadi. Oziq moddalarda ruh 
miqdorining ortishi tarkibida temir tutgan fermentlar faoliyatini susaytirib 
yuboradi. Bir qancha elementlar(Kumush, simob, kadmiy) zaharli hisoblanadi, 
chunki ularning organizmga oz miqdorda kirishi ham og`ir kasalliklarga olib 
keladi. 
Ushbu ma`lumotlardan habardorlik bo`lajak kimyo o`qituvchisini tibbiyot 
kollejlarida kimyo fanlarini biologiya, tibbiyot bilan bog`lab o`qitishda qo`l 
keladi. Tibbiyot, biologiya, kimyo fanlarining o`zaro bog`liqligini ochib 
berishdagi qiyinchiliklarni bartaraf etadi. O`quvchilar e`tiborini jalb etib, kasbga 
bo`lgan ishtiyoqini oshirishda kimyo faninig o`rnini bilib olishga undaydi. 
Umumta`lim fanlarini o`qitish bo`lajak o`qituvchilarda kimyo fanini turli 
kasblarga yo`naltirib o`qitish kimyo faninig dolzarbligi haqida ma`lumotlar 
beradi.