Mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti fitrat o’zbek adabiyoti namunalari 1 –jild Toshkent «mumtoz so‘Z»

Tayur, ya’ni qushlari

Tayurdin bir tovusdur. Purrang va purzeb jonovordur. Andomi rang va zebicha emas, jussada turnacha bo’lgay. Turnacha baland emasdur. Narining va modasining boshida yigirma-o’ttuz par bordur. Iki-uch ellik balandligi bo’lg’ay. Modasining yana zeb va rangi yo’qtur. Narining boshi tuk savsanidur. Buyi xushrang ko’kdur. Bo’ynudin quyi orqasi, sariq va tugi ko’k va naqsh, ranglar bila munaqqash voqe’ bo’lubtur. Orqasidagi gullari, kichikrak gullardur. Orqasidin quyiroq ush¬bu rang bila munaqqash ulug’-ulug’ gullar quyrug’ining uchigacha bordur. Ba’zi tovuslarning quyrug’i biror quloch bo’lur. Va gulluk parlari ustida qisqaroq, o’zga qushlarning kuyrugidek kuyrugi ham bordur. Bu rasmi quyrug’i va kanotlari kizildur. Bajvad va savodda va andin kuyi bo’ur. Andin yuqori gaz, va lamg’onot va xech yerda bo’mas. Uchmokda kirgovuldin ojizrokdur. Bir iki katladin ortuq ucha olmas. Uchmokka zabun jihatdin yo togda bo’ur yo jangalda. Ajibdurkim: tovus bo’lur jangallarda shogol ko’p bo’ur. Bir kuloch kuyrugi bila jangaldin jangalga yurur. Shog’oldin nechuk mutazarrir bo’mas ekin?! hindustoni mur der. Imom Abu Xanifa mazxabida xaloldur. Gushti holi az maza emas. Darroj gushtiga o’xshar. Vale, teva etdek shfoxati tab’ bila yeyiladur. Yana to’tidur: bu ham bajvar va ondin kuyut viloyatlarda bo’lur. Yozlarda tut pishig’ida nekinxo va lamganotka kelur. O’zga vaktlarda bo’lmas tugi necha navdur: ko’k bo’ladur. Bir nav’ uldurkim, ul viloyatlarga eltarlar, suxanguy qilurlar. Yana bir nav’ bu to’tidin kichikraq bo’lur. Muni ham suxanguy qilurlar. Bu jinsni jangali derlar. Bu jins bajvar va savod va ul novahida biser bo’lur. Ul martabakim, besh ming olti ming bir xil uchar, bu to’ti bila ul to’ti orasida jussada tafovutdur. Ranglari xud birdek oqdur. Yana bir nav’ tuti bo’lur. Bu jangal tutisidin hanuz kichikraq boshi qib qizil bo’lur. Qanotlarining uchi usti ham qizil bo’lur.

Quyrug’ining iki ilikcha yeri oq bo’lur. Ushbu jinsning ba’zisining boshi savsani bo’lur. Bu jins suxanguy bo’lmas. Muni Kashmir to’tisi derlar. Yana bir nav’ to’ti bo’’ur: jangalidek kichikraq bo’lur. Tumshug’n qora buynida ulug’ qora tavk'i bor. Qanotlarining usti qizil, yaxshi so’z o’rganur, xayol qilur edukkim, tuti va shorak xarna uo’gatsalar aytur, o’z boshicha ma’ni tahayyul qilib talaffuz qila olmas.

Bu fursatda Abulqosim Jaloyirkim yakin mulozimlarimdindur. Ajab nima uyat qildi: ushbu jins to’tining kafasi yopuk ekandur. Tuti aytibdurkim: “ruyi marovo kun dilgir shudam”. Yana bir navbat ko’targan kixorlar dam olg’ali o’lturganda rahguzari el utub bora ekandurlar. Tuti debdurkim: “mardum raftand, shumoyon namiravid?” Val uxdatu alarrovi bovujud kishi o’z qulog’i bila eshitmaguncha inonsa bo’m'as. Yana bir tuti bo’lur: qib-qizil, yana ba’zi ranglari ham bor, mushaxxask xotirda qolmagan uchun mashrux bitilmadi. Bisyor xush rang va xush shakl to’tidur. Suxanguy ham qilurlar ermish, aybi budurkim, chini sinuglini mis toboqqa tortqandek ko’p noxush va tez uni bor. Yana bir shorakdur, bu Lamgonotda bisyordur. Andin kuyi tomom Hindustonotda ko’p bo’ur. Bu ham turluk-turluk bo’ladur: bir nav’i budurkim. Lamg’onotda ko’ptur. Boshi qora, qanotlari ola, jussasi chu- gulchukdin bir nima ulug’roq va tangdur. So’z o’rgataturlar. Bir nav’ini Moyna derlar. Bangoladin keltururlar. Yaqrang qoradur. Jussasi bu shorakdin xili ulugdur. Tumshugi va oyog’i sariqdur. Va iki kulogida sarik pustlari bor. Solib turadur. Buning baadnamoligi bor; suxanguy qilurlar, yaxshi aytur. Yana bir nav’ shorak bo’ur, bo’run mazkur bo’lgan shorakdin ingichqaraqdur. Ko’zlarining girdi kizil bo’ur. Bu jins suxanguy bo’mas, dayin shorak deylar. Yana bu fursatdakim, Gang suviga kupruk bog’lab utub muholiflarni kochurduk. Laknaxuda va navoxisida bir nav’i shorak kuruldikim, ko’ksi oq, boshi ola, orqasi hargiz ko’rulmaydur edi. Bu jins g’olibo so’z urganmas. Yana kucha dur: bu qushni buqalamun ham derlar. Boshidin kuyrugigacha besh olti muxtolif rangi bor. Kabutarning buynidek barokdur. Ulug’lug’i kapkidaricha bo’gay. G’olibo Hindiston kapkidarisidur. Nuchukkim, kapkidari tog’larning kullalarida bo’lur. Bu ham tog’ kullarida bo’lur. Kobo’ viloyatlaridin kucharda tog’larida va andin quyug’i tog’larda bo’lur. Andin yuqori bo’lmas. Ul el ajab nima rivoyat qildilar: qish bo’lgach, tog’ domanalariga tushar. Agar uchar solarkim, uzum bog’idin o’tsa yana aslo ucholmas, tutarlar. Makulul laxmdur . Bisyor laziz eti bordur. Yana biri dur- rojdur. Bu Hinduston maxsusi emasdur. Garmiser viloyatlarda bo’lur. Vale ba’zi jinsi Hindustondin o’zga yerda bo’mas uchun muni taqrib bila zikr qildim. Durrojning jussasi kapkiningcha bo’lgay. Narri- ning orqasi qirg’ovulning modasi rangidek va bo’gzi va ko’ksi qoradur. Oq-oq tuklari bordur. Iki ko’zining iki yonida qizil xati tushubtur, tavri kikchurrurkim, shirdaram shaqaraq undin masmu’ bo’lur. Sherni kitdek aytadur. Doram shaqarak xud durust mutalaffaz bo’adur. Astrobod durrojlari yot meni tutdilar, deb kichkirur emish. Arabistonda ul novaxning durroji bilshurku tadumin ni’am, deb jorlar emish. Modasi kirgovulning yuzlaridek ranglik, kujratdin ko’yi bo’lur. Yana bir durroj jinsi bir qushdur. Kanjak derlar. Jussasi durrojcha oq bo’lg’ay. Uni kapkning uniga o’xshar. Vale muning uni ko’p tezdur. Narri bila modasining orasida tafovut kamdur.
Peshovur va Xashanfar viloyatida va ondin quyiroq viloyatlarda bo’lur. Va ondin yo’qori bo’lmas.