Mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti fitrat o’zbek adabiyoti namunalari 1 –jild Toshkent «mumtoz so‘Z»

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI


FITRAT
O’ZBEK ADABIYOTI NAMUNALARI

1 –jild

Toshkent
«MUMTOZ SO‘Z»
2013
O’O’K: 821.512.133
KBK 83.3(5O’)


Ulug’ O’zbek olimi professor Abdurauf Fitrat o’zbek adabiyoti tarixini tizimli sur’atda tadqiq etib, “O’zbek adabiyoti namunalari”ning 1-jildini 1928- yilda chop ettirgan edi. Bugungi kunda o’z ahamiyatini yo’qotmagan ushbu tabarruk manbaa qayta nashrga tayyorlanib, joriy yozuvda ilk marta chop etilmoqda.
Majmua oliy o’quv yurtlarining talabalari, tadqiqotchilar va o’zbek mumtoz adabiyoti ixlosmandlariga mo’ljallangan.
Nashrga tayyorlovchi:
Orzigul HAMROYEVA
Mas’ul muharrir:
Filologiya fanlari doktori, professor
Hamidulla BOLTABOYEV


TAQRIZCHILAR:
O’zRFA akademigi Aziz QAYUMOV
filologiya fanlari doktori, professor
Saidbek HASANOV

83.3(5O’)

F71
Fitrat
O’zbek adabiyoti namunalari / Fitrat; nashrga tayyorlovchi Orzigul Hamroyeva; mas’ul muharrir Hamidulla Boltaboyev; O’zbekistan Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi, Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy universiteti. - Toshkent: MUMTOZ SO‘Z, 2013.

Jild I. - 292 b.

O’O’K: 821.512.133
KBK 83.3(5O’)
O’zbekiston Milliy universiteti O’quv-metodik kengashining 2012 yil 29-noyabrdagi kengashida nashrga tavsiya etilgan.

ISBN 978-9943-363-24-3

© Fitrat, 2013

©«MUMTOZ SO‘Z», 2013


MATNSHUNOS OLIMNING
ILK MAJMUA QO’LLANMASI

XX asr boshlariga kelib Markaziy Osiyoda kechgan milliy uyg’onish harakatlari natijasida millatning har bir sohadagi salohiyati oshib taraqqiy eta boshladi. Badiiy adabiyotdagi jadidchilik va milliy uyg’onish harakati natijalari adabiyotshunoslikda aniq aks eta boshladi. Bu davr turkiy xalqlar adabiyotshunosligida bir qator adabiy tarixlar va majmualar vujudga keldiki, o’zbek adabiyotshunosligi bu ilmiy harakatning faol qatnashchilaridan bo’ldi. Anado’lida Fuod Ko’prulu, Ozarbayjonda Ismoil Hikmat, Tataristonda A. Aziz kabi olimlarning tarix va antologiya kitoblari chop etildi. Ayni holat O’zbekistonda ulug’ adabiyotshunos olim, pro¬fessor Abdurauf Fitratning “Eng eski turk adabiyoti namunalari” (1927), “O’zbek adabiyoti namunalari” (1-jild, 1928) kabi majmualarining yaratilishi adabiyot tariximizni ilmiy tizimga solishda alohida ahamiyat kasb etadi.

“O’zbek adabiyoti namunalari” majmuasi tarkiban adabiyot tarixini mavjud ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar bo’yicha davrlashtirishga harakat qilingani bilan uning vujudga kelishida asrlar davomida rivoj topgani tazkirachilik taraqqiyotining muayyan roli va ta’siri ham borligini qayd etish lozim. Chunki o’zbek tazkirachiligi XX asr boshlariga kelib mumtoz adabiyotdagi ikki tillilik (fors va turk) an’analari davom ettiribgina qolmay, balki tazkira mazmuniga jiddiy o’zgarishlar kiritdi. An’anaviy tazkirachilikda kuzatilgan “qisqa ma’lumot berish usuli” ancha kengaydi, tazkirada so’z yuritilgan mualliflarning bir yoki bir necha baytlarini keltirish bilan cheklanib qolmay, ma’lum bir shoir ijodidan olingan qator she’riy asarlar yordamida u haqda tasavvur uyg’otishga intilish kuchaydi. Tazkiralarning muqaddimalarida adabiyot nazariyaqini boyituvchi she’r va shoirlik haqidagi fikrlar berilishi an’anaga aylandi, tazkira adabiyotshunoslikning ma’lumot beruvchi janridan baho beruvchi, ayrim o’rinlarda adabiy parchalarni tahlil etuvchi manbaga aylandi. Bu kabi xususiyatlar kengayib va chuqurlashib borishi natijasida tazkira, bir tomondan, adabiy-tanqidiy asar sifatida e’tibor topgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, poetik antologiya (bayoz) va xrestomatiya (majmua)larga qadar yaqinlashib bordi. Ahmad Tabibiyning tazkiralarida mana shu kabi majmuaga yaqinlik va janiriy farqlanganlik mavjud bo’lsa, Sadri Ziyo tazkiralari ijodkorlarning turli qatlamlarini (shoirlar tazkirasi, fozillar tazkirasi kabi) o’zida jam etishi bilan xarakterlidir. Biroq yangi tipdagi adabiyot tarixi yaratilishi uchun bu kabi omillar hali yetarli emas edi.
Fitratning “O’zbek adabiyoti namunalari” majmuasi 1928-yili isloh qilingan arab alifbosida nashr etildi. Olim so’zboshida asarning ikki jilddan iborat bo’lishi rejalashtirilganini ta’kidlaydi. Birinchi jildning mundarijasi ham XVI asrga kelib Bobur ijodi bilan yakunlanishi mana shu rejaning aniqligini ko’rsatib turibdi. Biroq turli sabablarga ko’ra bugungi kunda ushbu majmuaning faqatgina birinchi jildi qo’limizda mavjud, xolos. “O’zbek adabiyoti namunalari”ning ikkinchi jildi esa o’z vaqtida tuzilganiga qaramasdan nashr etilmay qolib ketgan.
Majmua adabiyot tarixining eng qadimgi davriga oid (qabilaviy adabiyot) namunalar bilan boshlanib, “Boburnoma”dagi adabiy parchalar bilan yakun topadi. Asarning birinchi jildi 3 qismdan iborat bo’lib, uning qisqacha tartibi quyidagicha: