Mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti fitrat o’zbek adabiyoti namunalari 1 –jild Toshkent «mumtoz so‘Z»

Nabotot-o’sumliklari
Nabototkim, Hinduston maxsusidur. Biri anbadur. Aksar Hinduston ba’zi na’zak debdurlar. Nuchukkim, Xuja Xisrav debdur:
Nazakimo, na’z kuni buston,
Na’ztardin mevayi Xinduston.
Yaxshisi yaxshi bo’ladur. Golibo yesa bo’adur. Vale, yaxshisi kam bo’adur. Aksari xom o’zadurlar. Uyda pishadur. Xomn xub osh qatig’i bo’ladur. Gurasining murabbosi ham xub bo’ladur. Filvoke’, Xindustonning yaxshi mevasi budur. Daraxti biser boliyda bo’ur. Ba’zi el, anbani andog ta’rif qilib edilarkim, qovundin o’zga jam’i mevaga tarjix qilib edilar. El ta’rif qilguncha xud emastur. Kardn shoftolug’a shaboxati bor. Pushqol vaktidii bo’run pishadur. Iki nav’ yeyilur: biri sikib pula qilib, terisini teshib, surub, suvinn ichar- lar. Biri shoftoluyi kordidek terisini artib yerlar. Bargi shoftolu bargiga andaki o’xshar. Tanasibadnamo va bad andomdur . Baigola va Kujaratda yaxshi bo’ur emish.
Yana keladur. Arab mo’z der. Daraxti xili baland bo’lmas. Balki daraxt deb ham bo’mas. Giyox bila daraxt orasida bir nimadur. Bargi omon qoraning bargiga mushobixdur.
Vale, kela bargining uzunlugi iki karish bo’ur. Yaseiligi bir kariga yovushur. O’rtasida yurakdek bir shox chiqar. G’unchasi ochilgani bu shoxda bo’lur. Va ulug’ g’unchasi kuy yuragi va zilikdur. G’unchasining har bargi ochilgach, bargining tubida qator olti, yetn guli bo’lur. Bu qator gullar. Kela bo’lur ushbu yurakdek shox uzagan sayin ul g’unchaning barglari ochilib qator kela gullari zohir bo’lur. Har kela daraxti bir qatla uq bar berur emish. Kelaning necha latofati bor. Biri ulkim: terisi oson suyrulur. Yana biri ulkim, hech donasin va jirmi bo’mas. Boda jondin bir nima uzunrok va ingichgarakdur. Xiyli chuchuk emas. Bangola kelalari bisyor chuchuk bo’lur. Xiyli xushnamo daraxti bor. Yassi-yassi xushrangi sabz barglari yaxshi ko’runur.
Yana anbalidur. Xurmoyi hindini bu ot bila ayturlar: reza bargi bor. Javoz buyo bargiga filjumla o’xshar. Vale, muning bargi buya bargidin rezarokdur. Xiyli xushnamo daraxtdur. Soyasi qalin bo’ladur. Daraxti xiyli bolida bo’ladur. Sahroyisi ham qalin bo’ladur.
Yana mahvadur. Gulchakan ham derlar. Muning daraxti ham xiyli bolida bo’ladur. Hinduston elining imoratlari aksar, maxva yog’ochidindur. Maxvaning gulini mavizdek qurutub yerlar. Va arok ham tortalar. Filjumla, kishmishga shaboxati bor. Bad mazaligi bor. Gulining avvali ham yomon emas, yesa bo’ur. Bu ham saxroyi bo’ladur. Mevasi bemaza bo’ladur. Donasi ulug’roq, terisi yubqa, muning donasi mag’zidin yog’ ham tortalar.

Yana karidur: muning daraxti agarchi ko’p baland bo’lmas, kichik ham bo’lmas. Mevasi sariq ranglikdur. Jikdadin ingichqarakdur. Mazasn filjumla uzumga o’xshar. Oxirida ozroqcha bad ta’mligi bor. Yomon emas, yesa bo’lur. Donasining terisi yubqadur.

Yana jomandur: bargi tol bargiga filjumla o’xshar. Girdrak va yashilroqdur. Daraxti xiyli az xush ta’mligi emas. Mevasi qora uzumga o’xshar. Turshrokq mazasi bor; xiyla yaxshi emasdur.
Yana pityoladur: oluchadin ulug’roqdur. Kizil olmaning gurasiga shabixdur. Turshgina mazasi Yana kamraqdur: panj pahdudur'. Ulug’lig’i shoftolucha bo’lgan. Uzunligi to’rt ilik bo’lgay. Sariq pishadur. Muning donasi yo’qdur. Xomroq o’zgani ko’p achchiqdur. Yaxshi pishganning turshligi mayxushdur . Yomon emas, xiyli az latofati emas.
Yana kadxaldur. Bu g’arib badxay’at va badmaza mevadur. Beaynihi kuyning kornidurkim, ichi tashkari bo’lgay. Mazasi diloshur chuchukdur. Ichinda kundukdek doialari bor. Xurmog’a filjumla shabohati bor. Muning donalari uzun emasdur. Bu donalarning xurmodin yumshoqroq gushti bor. Xiyli chaspandadur. Chaspandaligdin bag’zi ilikni og’izni yog’lab yer emishlar, ham daraxtining shoxida bo’ladur, ham tanasida bo’lur emish. Daraxtidin go’yokim, kisalarni osib-osib qo’yubdurlar.
Yana badxaldur. Ulug’lug’i bixicha bo’’g’ay edi. Yomon emas. Yumshok pishar va har yeridin ilik bila uzub yesa bo’ladur. Mazasi bixining ganda bo’lganiga xiyli o’xshar. Turshi-turshi yaxshigina mazasi bor.
Yana biyrdur: forsiy kunor derlar emish. Bu anvo bo’adur. Olujadii bir nima ulugrokdur. Bir nav’ bo’adur. Xo’sayniy uzum aidomda; aksari xiyli yaxshi. bo’maydur. Bondirda bir biyr kurduk. Xiyli yaxshi edi. Muning daraxti savr va javzoda bark tuko’p saraton va asadkim, ayni pushqoldur, bark chiqorib tar va toza bo’ladur. Mevasi dalv va xutda pishadur.
Yana karundadur. Bizning viloyatning jika(?)si yo’qunluk buta-buta bo’ladur. Jika tog’larda bo’ur. Bu dashtlarda bo’adur. Mazalik mar- minjonga o’xshar. Bu marminjondin chuchukraq va kam obroqdur. Andin kalyalik osh pishuradurlar. Mazalik bo’ladur. Xiyli kalyasi rivojka o’xsharbor. Yaxshiginadur. Daraxti anor yogochidin ulug’roq bargi anor bargiga o’xshar.
Yana kalardur. Mevasi daraxtning tanasidin chiqar. Anjirga o’xshar. Kalar g’arib badmaza mevadur.Yana omiladur, bu ham panj pahludur. Go’zaning g’unchaysiga o’xshar va bemazadur. Murabbosi yomon emas. Xiyli pur foyida mevadur. Daraxtining yaxshi xay’ati bor. Bisyor reza barklikdur.
Yana charunchidur: daraxti ko’hn emish. Bizning bog’larda uch-to’rt tub bor ekandur. So’ngra bildim mahvaga xiyli shabxdur. Mag’zi yomon emas. Mag’zi yong’oq mag’zi bila bodom mag’zi orasida bir nimadur. Mag’zi pista mag’zidin kichikraqdur. Charunchining mag’zi girddur. Poludaga, holvalarga solurlar.
Yana xurmodur: xurmo Hinduston maxsusi emasdur, chun ul viloyatlarda yo’q edi, mazkur bo’ldi. Xurmo daraxti Lamg’onda bordur. Shoxlar kallasida bir yerda o’q paydo bo’lub barklari shoxlarining tubidin uchigacha iki tarafida bo’lur. Tanasi nahamvor va bad rangdur. Mevasi uzumning xushosidek bo’lur. Uzumning xushosidin xiyli ulug’roqdur. Derlarkim, nabotot orasida xurmo daraxtining iki ishi hayvonotga o’xshar: biri ulkim, nechukkim hayvonot boshini kesarlar hayoti munkati’ bo’lur. Xurmo og’ochining boshi kesilsa daraxti qurur! Yana biri ulkim, nechukkim hayvonotdin benar natijada xosil bo’lmas. Xurmo daraxtiga ham nar xurmoning shoxini kelturub yetkurmasalar yaxshi bar bermas, bu so’zning xakikati ma’lum emas. Xurmoning boshikim mazkur bo’ldi, ul paiiridin iboratdur, xurmo paniri andok bo’urkim shox va bargi chikar yeri panirdek ok bo’adur. Bu ok panirdekdin shox va bargi chiqadur shox va barg uzugan sayi bargi sabzrang bo’adur. Bu ok nimani xurmoning paniri derlar. Tavri yomon emas, ul yongokning magziga xiyli uxshar. Ushbu paniri bo’ur. Yerni zaxm qiladurlar. Ul zahmga xurmo bargini andok qo’yadurlarkim, ul zahmdin har su(v) kelsa bu xurmo bargi usti bila oqar. Bargini ko’zaning og’ziga qo’yub ko’zani daraxtqa bog’labdurlar. Ul zahmdin ham suvkim hosil bo’lsa ko’zada yigiladur. Agar filhol ichilsa chuchumalraq suvdur. Uch-to’rt kundin so’ng ichilsa, filjumla kayfiyati bor derlar. Men bir navbat borini sayr qila borganda Jatbal daryosining yoqasidagi kentlarga sayr qila borib edim. Yo’lda qo’lda ushbu nav’ xurmo suvini oladurg’anlar uchradi. Bu suvdin xiyli ichildikim, oning kayfiyati ma’lum bo’lgay; kayfiyati ma’lum bo’lmadi. G’olibo xiyli ichmak kerak.
Yana norgildur arab muarrab qilib (narjil) der. Hinduston eli nolir debdur, g’olibo g’alati g’amdur. Norgilning biri javzi hindidurkim, qora qoshuqlarni andin qilurlar. Ulugrog’ini gijjakning kosasi qilurlar. Daraxti beaynixi xurmo daraxtidur. G’oyatash norgilning shoxi pur bargrakdur. Bargining rangi ham ravshanroqdur. Nuchukkim, yong’oqning toshida ko’k pusti bo’ur. Norgilning toshida ham ko’k po’sti bor. Vale, norgil pusti rishta-rishta bo’adur. Tamomi daryodagi jihozlarning va kemalarning tanobini ushbu norgilning pustidin qilurlar emish. Kemalarning darzlarini ham muning ipi birla tikar emishlar. Norgilning pustini ortkach, bir uchida “mo’salas” uch tushuk urni zoxim bo’adur. Ikisi rust va biri bush andak ishorat bila teshiladur. Mag’z bog’lardin bo’run norgilning ichi suv bo’ladur. Bu tushukni teshib ul suvni ichadurlar. Mazasi yomon emas. Go’yokim, xurmo panirini suv qilibdurlar.
Yana bir tordur. Torning shoxi ham boshida uk bo’ur. Torga ham xurmodek ko’za bog’lab suv olib ichadurlar. Bu suvni tori deydurlar. Muning kayfiyati xurmo suviiing kayfnyatidin tundrok bo’lur emish. Torning shoxlari bir kari, bir yarim karigacha xech bargi bo’lmas. Ondin so’ng o’ttuz, qirq bargi shoxning uchida bir-biridin uk panja uradur. Bu barglarining uzunlugi bir kariga yovushur. Hindi xatlarni daftar yuqunluk bu barglarda hiyli bitidurlar. Hinduston elining quloqlarining to’shuklariga halqa bo’mas; bu, tor bargidin yasab soladurlar. Ushbu tor bargdin quloq tushukiga solmoq uchun bozorlarda yasab sotadurlar. Tanasi xurmo daraxtining tanasidin yaxshiroq va ham- vorroqdur.
Yana norunj va limu mashhur mevalardur. Norug Lamg’onotda va Bajvar va Savodda ko’p bo’lur va xo’b bo’ur. Lamg’anot norunji kichikraq va kindiklik bo’ur. Bisyor latif va nozuk va serob bo’lur. Xuroson navohisining norunjiga hech nisbati yo’qtur, nozukligidindurkim: Lamgonotdin Kobulgakim, un uchun to’rt yog’och bo’lg’ay kelturguncha ba’zi norunjlar xarob bo’lur. Astrobod norunjini Samarqandgakim, iki yuz yetmish-iki yuz saksan yog’och bo’lgay eltarlar. Terisining qalinligidin va kam oblig’idin oncha xarob bo’mas. Bajvar norunjlarining uluglugi bixicha bo’ur. Suvi ko’ptur. Va o’zga norunjlarning suvidin turish- rokdur. Xuja Kalon dedikim: Bajvarda ushbu jins norunjni bir daraxtdin olib sanaduk yeti ming norunj chikti. Mening xotirimga kechar edikim, norunj lafzi mu’rrabi norangdur. O’shandoq o’q ekandur. Bajvar va Savod eli norunjni tomom norang dedurlar.
Yana limudur: bisyor bo’ladur. Ulug’i yumurtqacha bo’lg’ay. Yumurtqa andomlikdur. Ildizini masmum' qaynatib ichsa, mazarratini daf’ qilur emish.
Yana bir norug mushobaxini meva to’runjdur. Bajvar va Savod eli boling debdurlar. Bu jihatdin to’runj pustining murabbosini murabboy bo’ling der ermishlar. Hindustonda to’runjni Bajvari debdurlar. To’runj iki nav’ bo’adur: biri chuchuk va bemaza va dil oshur chuchuk: yeyarga xud yaramas. Magar pusti murabboga yaragay. Lamgonotping to’runji o’shandoq dil oshur chuchukdur. Bajvar to’runjlari, Xinduston to’runjlari tursh bo’ladur. Xub turshdurlar. Sharbati biser xush maza bo’ladur. To’runjning ulug’lug’i Xisravi qovuncha bo’lg’ay. Pusti kutur va nohamvordur. Uchi ingichka va tumshukduk bo’lur. To’runjning rangi!, norunj rangidin sariqroqdur. Daraxti tanalik daraxt bo’lmas, kichikrak bo’lur. Va buta-buta bo’lur. Bargi norunj bargidip uyag’roq bo’lur.
Yana norunj mushobahati mevalardin songtorodur. Rangi va vaz’i to’runjdekdur. G’oyatash muning terisi sindadur, nohamvor emas. Jo’zvp to’runjdin kichikrakdur. Daraxti ulug bo’ladur. Uruk daraxticha bo’’adur. Bargi norunj bargiga o’xshar xub turshligi bordur. Sharbati yaxshi lazzatli va xush ta’m bo’’adur. Ulnmudek muqavvin me’dadur. Norunjdek muz’if emas.
Yana norunjga mushobahati mevalardin ulug’limudurkim, Hindustonda kalkallimu debdurlar. Andomi kaz yumurtqasiga o’xshar. Vale, yumurqadek iki boshi ingichqarak emas, muning pusti ham singtora pustidek hamvordur. G’arib serob bo’ladur.
Yapa chanbaridur. Norunj mushobaxatidur. Andomi norunjdekdur. Vale, rangi sarikdur, norunji emas. Edi norunj idiga uxshar. Muning ham yaxshi turshligi bor.
Yana norunj mushobahati sadofildur. Amrud andomlikdur, rangi bir xil rangidekdur, chuchuk bo’ladur. Vale chuchuk norunjcha dil oshur emas.
Yana norunj mushobahati amradidildur. Yana norunj mushobahati karnadur. Muning uluglugi kalkallimocha bo’gay. Bu ham karna turishdur.
Yana norunj mushobaxati amal beddurkim, bu uch yildin beri emdp nazarga keldi. Andok dedilarkim, ignani muning ichga solsalar erir. Turshligidinmu ekan, yo hosiyatginmu ekan? Turishligi norunj va limuning turshligicha bo’lg’ay.

‘’