Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy Universiteti Gidrometeorologiya fakulteti Gidrologiya yo’nalishi

3.2. Toshqin davr elementlarini aniqlash:

-toshqin davrining boshlanishi – 2-dekabr

-tugashi – 6-dekabr
-umumiy davom etish vaqti - 5 kun;
-toshqin davridagi eng katta suv sarfi 4,0 m³/sek ga teng bo‘lib, u 3-dekabr kuni kuzatilgan;
-eng kichik suv sarfi esa 2,01 m³/sek ga teng bo‘lib, 2-dekabrda kuzatilgan.

-toshqin davrdagi o’rtacha suv sarfini aniqlash:

Q_toshqin = Q₁+Q₂ +Q₃ +_… +Q_n /n =2,01+4,00+3,49+3,32+3,40/5= 15,22/5= 3,04 m³/s

- toshqin davridagi oqim hajmini aniqlash:

W_toshqin =Q_toshqin * T=5*86400*3,04=1,3*10⁶ m³

3.3. Kamsuvli davr elementlarini aniqlash:

-kamsuvli davrning boshlanishi – 1) 1-yanvar, 2) 27-aprel, 3) 7-dekabr

-tugashi –1) 27-fevral, 2) 1-dekabr, 3) 31-dekabr
-umumiy davom etish vaqti – 1) 58 kun; 2) 158-kun 3) 25-kun
-kamsuvli davrdagi eng katta suv sarfi 1,77m³/sek ga teng;
-eng kichik suv sarfi esa 1,15 m³/sek ga teng.

-kamsuvli davrdagi o’rtacha suv sarfini aniqlash:

1. 
   O’rtacha suv sarfini aniqlash:
   

Q_kam.suv = Q₁+Q₂ +Q₃ +_… +Q_n /n =2,01+2,01+2,01+2,01+_…
+2,70/58 =125,36/58 =2,16 m³/sek
-oqim hajmini aniqlash:

W_kam.suv =Q_kam.suv * T=58*86400*2,16=10,8*10⁶ m³

2. 
   o’rtacha suv sarfini aniqlash:
   

Q_kam.suv = Q₁+Q₂ +Q₃ +_… +Q_n /n=2,27+2,27+2,27+_…+1,88/158=
243,36/158=,54 m³/sek


-oqim hajmini aniqlash:

W_kam.suv =Q_kam.suv * T=158*86400*1,54=21,02*10⁶ m³

3. 
   o’rtacha suv sarfini aniqlash:
   

Q_kam.suv = Q₁+Q₂ +Q₃ +_… +Q_n /n=2,40+2,70+2,70+_…+2,40/25=
60,05/25=2,4 m³/sek


-oqim hajmini aniqlash:

W_kam.suv =Q_kam.suv * T=25*86400*2,4=5,18*10⁶ m³

Kamsuvli davr o’rtacha suv sarfini aniqlash:

Q_kam.suv =125,36+243,36+60,05/241=428,77/241=1,77 m³/sek

1.1-jadval
Suv rejimi davrlarining aniqlangan elementlari Qashqadaryo daryosi-Varganza gidroposti, 1957-yil.

Suv Rejimi davrlari		Boshlanishi	Tugashi	Davom Etish kuni	Suv sarfi m^3/sekund			Oqim Hajmi 10^6m^3
					max	min	O’rtacha
To’linsuv		28.II	26.VI	119	17,1	2,28	6,5	66,8
Toshqin		2.XII	6.XII	5	4,00	2,01	3,04	1,3
Kam Suvli davr	1.	1.I	27.II	58	2,30	2,01	2,16	10,8
	2.	27.VI	1.XII	158	2,27	1,15	1,54	21,02
	3.	7.XII	31.XII	25	2,70	2,27	2,4	5,18
	∑	-	-	241	2,70	1,15	1,77	37,0

4. Daryoning yillik oqim hajmini aniqlash.


a) oylik oqim hajmlarining yig‘indisi sifatida:
Daryoning yillik oqim hajmini oylik oqim hajmlarining yig‘indisi sifatida aniqlash uchun o‘rtacha oylik suv sarflarining qiymatlaridan foydalanamiz. So‘ng har bir oydagi sekundlar soni (T) ni aniqlaymiz. Har bir oydagi oqim hajmi esa o‘rtacha oylik suv sarfi (Q) ning shu oydagi sekundlar soni (T) ga ko‘paytmasi sifatida aniqlanadi
(1.2-jadval)

Oylar, yil	Suv sarfi, m^3/s	Sekundlar soni 10^6 sek	Oqim hajmi 10^6 m^3
I	2,08	2,68	5,57
II	2,26	2,42	5,46
II	6,39	2,68	17,1
IV	10,1	2,59	26,2
V	5,96	2,68	15,9
VI	3,21	2,59	8,31
VII	1,87	2,68	5,01
VII	1,54	2,68	4,12
IX	1,29	2,59	3,34
X	1,44	2,68	3,85
XI	1,44	2,59	3,72
XII	2,57	2,68	6,88
Yil	3,35	31,54	105,6

b) yillik oqim hajmini suv rejimi davrlaridagi oqim hajmlari yig‘indisi sifatida hisoblash:

W_yil=W_to’lin + W_toshqin + W_kam.suv =66,8*10⁶ + 1,3*10⁶ +37,0*10⁶=
105,1*10⁶ m³
v) yillik oqim hajmini o‘rtacha yillik suv sarfiga asosan hisoblash:

W_yil=T*Q_yil =31,54*10⁶ sek *3,35 =105,6*10⁶ m³

5. Suv rejimi turli davrlarining yillik oqim hajmidagi hissasini aniqlash.
Daryoning yillik oqim hajmi suv rejimining turli davrlarida hosil bo‘lgan oqim hajmlari yig‘indisidan iborat bo‘ladi. Suv rejimi turli davrlarining yillik oqim hajmiga qo‘shgan hissalari turli daryolarda turlicha miqdorda bo‘ladi. Quyida o‘rganilayotgan Qashqadaryo daryosining Varganza gidropostida 1957-yilda hisobga olingan yillik oqim hajmiga suv rejimining turli davrlarining ulushini hisoblaymiz
(1.3-jadval).
1.3-jadval.
Yillik oqim hajmiga suv rejimining turli davrlarining qo‘shgan ulushini hisoblash.

Suv rejimi davrlari	Oqim hajmi
	10^6 m^3	%
To’linsuv	66,8	63,6
Toshqin	1,3	1,2
Kam suvli	37,0	35,2
Yillik	105,1	100

Bajarilgan ishning tahlili
Mazkur amaliy mashg’ulotimiz daryolar suv rejimi fazalarini aniqlash mavzusiga bag’ishlandi.Bajarilgan amaliy mashg‘ulotning maqsadi daryolar suv rejimining davrlari va ularning elementlarini aniqlash usullarini to‘la bilib olishga hamda ularni amalda qo‘llashga o‘rgatishdan iborat edi. Ushbu amaliy mashgulotimizni bajarish uchun biz Qashqadaryo daryosi Varganza gidropostidagi kundalik suv sarflari jadvali ma’lumotlaridan foydalandik.
Ushbu amaliy mashg‘ulotda daryolar suv rejimining genetik fazalarini ajratishni o‘rgandik. Tiklangan kundalik suv sarfi jadvali ma’lumotlaridan foydalanib, daryo gidrografi chizdik. Gidrografdan foydalanib, o‘rganilayotgan daryo suv rejimi fazalari-to‘linsuv, toshqin suv, kam suvli davrlarni ajratib oldik. Keyin har bir davr uchun uning boshlanishini, tugashini, davom etishini, eng katta suv sarfini, yillik oqim hajmini oylik oqim hajmi bo‘yicha o‘rtacha oylik suv sarfiga asosan va suv rejimi fazalaridagi oqim hajmi asosida hisobladik. Suv rejimi fazalarining yillik oqim hajmiga qo‘shgan ulushini foizlarda ifodaladik. 6.3-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, yillik oqim hajmining 63,6 foizi to‘linsuv davrida hosil bo‘ladi.
Suv rejimi har bir davri uchun quyidagi elementlarni aniqladik:
-boshlanishi;
-tugashi;
-umumiy davom etishi;
-eng katta suv sarfi;
-eng kichik suv sarfi;
-o‘rtacha suv sarfi;
-oqim hajmi.
O’rganilayotgan daryoning yani Qashqadaryo daryosining yillik oqim hajmi quyidagi usullar yoramida aniqlandi:
-oylik oqim hajmlari yig’indisi sifatida;
-o’rtacha yillik suv sarflariga asosan-105,1*10⁶ m³
-suv rejimi davrlaridagi oqim hajmlarining yig’indisi sifatida.
XULOSA
Xulosa qilib shuni aytish kerakki, darolar suv rejimi davrlari soni turli daryolar uchun turlicha bo’ladi, aniqrog‘i ikkitadan to to‘rttagacha bo‘lishi mumkin. Masalan, tekislik rayonlarida suv rejimining quyidagi to‘rt davri kuzatiladi: bahorgi to‘linsuv davri, yozgi kam suvli davr, bahorgi yoki kuzgi toshqin davri va qishki kam suvli davr. Ba’zi tekislik daryolarida kuzgi toshqin davri kuzatilmasligi mumkin, yozgi to‘lin suv davri uzoq muddatga cho‘ziladigan daryolarda esa yozgi kam suvli davr kuzatilmaydi.
To‘linsuv davri bu - daryoda suvning ko‘payishi har yili deyarli bir xil faslda takrorlanadigan va uzoq vaqt yani 2-6 oy davom etadigan davrga aytiladi. Bu davrda daryo qayirlari suv ostida qoladi. Suv sathining keskin ko‘tarilishi esa ayrim hollarda ko‘ngilsiz hodisalarga sabab bo‘ladi.
Toshqin suv davri esa, daryo havzasiga yoqqan jala yomg‘irlar natijasida daryodagi suv sathi va sarfining juda tez ortishi va shunday keskin kamayishi tushuniladi.
Kam suvli davr - daryolar suv rejimining to‘linsuv va toshqin suv davrlariga nisbatan kam suvliligi bilan farq qiladigan davrdir. Kam suvlilikning asosiy sababi suv to‘plash havzasidan daryoga kelib tushadigan suv miqdorining keskin kamayishidir.
Ushbu kurs ishida daryolarning suv rejimi davrlari va ularning elementlari haqida yetarlicha yoritib berildi. Ikkinchi bobida esa Qashqadaryo daryosi havzasihaqida umumiy ma’lumotlar keltirilib songra Qashqadaryo daryosning suv rejimi davrlari va ularning elementlarini bo’yicha amaliy mashg’ulot ham keltirib o’tildi. Amaliy mashg‘ulotda daryolar suv rejimining fazalarini ajratishni o‘rgandik. Tiklangan kundalik suv sarfi jadvali ma’lumotlaridan foydalanib, daryo gidrografi chizdik. Gidrografdan foydalanib, o‘rganilayotgan daryo suv rejimi fazalari-to‘linsuv, toshqin suv, kam suvli davrlarni ajratib oldik. Keyin har bir davr uchun uning boshlanishini, tugashini, davom etishini, eng katta suv sarfini, yillik oqim hajmini oylik oqim hajmi bo‘yicha o‘rtacha oylik suv sarfiga asosan va suv rejimi fazalaridagi oqim hajmi asosida hisobladik.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO’YXATI

1. 
   Rasulov А.R., Hikmatov F.H. Umumiy gidrologiya. –Toshkent Universitet, 1995.
   
2. 
   Rasulov А.R., Hikmatov F.H Aytboev D.P. Umumiy gidrologiya asoslari. –Toshkent Universitet.-, 2003.
   
3. 
   Hikmatov F.H., Aytboev D.P., Hayitov Yo.Q. Umumiy gidrologiya amaliy mashg’ulotlar– Toshkent Universitet ,2004.
   
4. 
   V.L.SHults, R.Mashrapov O’rta Osiyo gidrografiyasi –
   

Toshkent, 1969.

5. 
   Umumiy gidrologiya o’quv ma’ruza matni – Toshkent,
   

Universitet.
Internet saytlari:

1. 
   www.wikipedia.uz
   
2. 
   www.gwpcocean.org
   
3. 
   www.Ziyo.net
   
4. 
   www.water.edu/html
   
5. 
   www.google.com