Mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universitetining jizzax filiali

1.3. KO’LLARNING SUV MUVOZANATI
Ko’llarning genezisi boyicha tasniflash. Ko’llarning paydo bo’lishi (genezisi) Yerning ichki (endogen) va tashqi (ekzogen) kuchlari hamda joyning geografik o’rni, iqlim sharoiti, geologik tuzilishi, relefi va boshqa omillar bilan bog’liqdir. Quyida ko’llarning kelib chiqishi ustida qiskacha to’xtalib, so’ng ularning genezisi boyicha ko’lshunos olimlar tomonidan tavsiya etilgan tasniflari ma‘lum tizimga keltirilgan holda yoritiladi. Shu bilan birga O’rta Osiyo ko’llarining genezisi xaqidagi ayrim ma‘lumotlar alohida qayd etiladi.
Ko’llarning paydo bo’lish sabablari ko’pchilik hollarda ancha aniq buladi va bunday ko’llar asosan halokatli, masalan, vulqonlar otilishi, zilzilalar, muzliklar faoliyatining jadallashishi va boshqa xodisalar bilan bog’lik bo’ladi. Ko’llarning hosil bulish sabablari ma‘lum darajada ularning morfologiyasi va morfometriyasini (shakl va o’lchamlarini), suvining kimiyoviy tarkibini, florasini (o’simligi), faunasini (hayvonot olamini) va boshqalarni ham aniqlaydi. Shu tufayli ko’llar kosalarining paydo bo’lishi (genezisi) boyicha guruhlaga ajratish ya‘ni tasniflash ko’llarda kechadigan muhim bosqich hisoblanadi. Chunki bunday tasniflash ko’llarda kechadigan suv muvozanati o’zgarishlari, dinamik issiqlik biologik va boshqa jarayonlarni o’rganish va miqdoriy baholash imkoniyatlarini oshiradi.
Ko’llarning kelib chiqish boyicha tasnifi dastlab 1937 yilda M.A.Pervuxin tomonildan taklif etilgan. Keyinchalik (1960 yil) ushbu tasnifni B.B.Bogolovskiy ancha takomillashtirgan va shu tufayli uni alohida tasnif sifatida qayd etish mumkin. Ko’llar kosalarining genezisi buyicha AQShlik gidrolog olim J.Ye.Xatchinson tomonidan 1957 yilda taklif etilgan tasnif yuqoridagilardan mukammalligi bilan ajralib turadi.
Bu tasniflar akademik (o’ta ilmiy) yusinda va shu bilan birga alohida xududlardagi ko’llar uchun yaratilgan bo’lsada, lekin ularning ayrimlaridan boshqa xududlardagi xuddi shunga o’xshash ko’llar misolida ham foydalanish mumkin. Ikkinchidan, bu tasniflar ma‘lum bir ko’l uchun olingan tadbiq etishdan saqlaydi.
M.A.Pervuxin tasnifi. Bu tasnif boyicha ko’llar kosalari yerning ichki (endogen) va tashqi (ekzogen) kuchlari ta‘sirida vujudga keladi, deyiladi. Ichki kuchlar ta‘sirida paydo bo’lgan ko’llar kosalari tektonik va vulqon ko’llari guruxlariga bo’linadi. Tashqi kuchlar ta‘sirida vujudga kelgan ko’llar kosalari gidrogen, glyatsiogen (muzlik), zol (shamol), orgonogen va antropogen kelib chiqishli bo’ladi va mos ravishda shunday turlarga bulinadi.
Gidrogen ko’llar kosalari daryo, yer osti suvlari va dengiz suvlari ta‘sirida vujudga keladi va ular qayir, karst, termokarst, suffozion ko’llar deb ataluvchi kichik turlarga bo’linadi.
Glyatsiogen ko’llar kosalari muzliklar faoliyati ta‘sirida paydo buladi. Bu turda o’z navbatida morena va karst ko’llari bir-biridan farq qiladi va shu nomlardagi kichik turlarga bulinadi.
Zol ko’llar botiqlari shamol ta‘sirida paydo buladi.
Orgonogen ko’llar ikkilamchi hisoblanib, botqoqlik va torfli xududlarda hosil buladi.
Antropogen ko’llar-suv omborlari, selxonalar, irrigatsiya ko’llari, tog’-kon kareri ko’llari kosalarining paydo bulishi inson xujalik faoliyati bilan bog’lik.
B.B. Bogoslovskiy tasnifi. Ma‘lum holatlar hisobga olinib, yuqorida bayon etilgan, ya‘ni M.A.Pervuxin tasnifi 1960 yilda B.B. Bogoslovskiy tomonidan takomillashtirilgan. Natijada ko’llar kosalari paydo bulishi boyicha quyida tavsifi keltirilgan 8 ta guruhga ajratilgan.
Muzlik ko’llari. Bu guruhga mansub bo’lgan ko’llar kosalarining hosil bo’lishi qadimgi va xozirgi muzliklarning faoliyati bilan bog’lik. Ular ikki kichik guruhga bulinadi:
a) erozion ko’llar kosalarining hosil bulishiga muzliklarning erozion faoliyati sababchi buladi. Masalan, Kareliya yarim oroli, Skandinaviya yarim oroli, Alp, Kavkaz tog’laridagi ko’llarning ko’pchiligi shu kichik guruhga kiradi;
b) akkumlyativ ko’llar kosalari muzlik morenalari tufayli vujudga keladi. Ular qadimgi muz bosish davrlari kuzatilgan xududlarda, tog’larda ko’plab uchraydi.
Suv eroziyasi va akkumlyatsiyasi ko’llarining kelib chiqishi daryo va dengizlar suvlari faoliyati bilan bog’lik bulib, quyidagi kichik guruhlarga bulinadi:
a) qoldik ko’llar – daryolar vodiylarida uchraydi, tulinsuv davrida daryodan suv oladi, ba‘zan daryo suvidan tuyinmasligi ham mumkin;
b) plyos ko’llar –daryo vodiysining, o’zanning kengaygan va shu bilan birga botiq joylarida uchraydi;
v) delta ko’llari – yirik daryolarining quyilish qismi-deltalarida uchraydi;
g) lagun va limon ko’llar –dengiz qirgoqlarida uchraydi, kichik qultiklarning turli jarayonlar ta‘sirida, dengizdan ajralib qolishi natijasida hosil buladi, suv kutarilishi, tulqinlar paytida dengiz bilan tutashadi;
d) fiorid ko’llar – dengizdan oqiziklar tuplanishi natijasida hosil bo’lgan uyum-tusiqlar bilan ajralib turadi.
Upirilma ko’llar. Bunday ko’llarning kosalari qanday jarayonlar natijasida hosil bulishiga qarab quyidagi kichik guruhlarga ajratiladi;
a) karst ko’llari – ohaktosh, dolomit, gips kabi oson eriydigan jinslar tarqalgan xududlarda uchraydi;
b) cho’kma (suffozion) ko’llar kosaldari yer osti suvlari ta‘sirida hosil buladi va yangi o’zlashtirilgan yerlarda, o’rmon-cho’l va cho’l zonalarida ko’plab uchraydi;
v) termokarst ko’lar –doimiy muzloq yerlarda uchraydi.
Vulqon ko’llari- o’chgan vulqonlarning kraterlarida hosil buladi, qadimgi va xozirgi vulqon jarayonlari kuzatiladigan joylar (Kamchatka, Yaponiya, Italiya)da ko’plab uchraydi.
Qulama koi’llar – tog’ kuchkilari natijasida hosil buladi (Sarez ko’li, Iskandarko’l,Qurbonko’l va boshqalar).
Zol ko’llar –shamolning yer sirtidagi mayda zarrachalarni uchirishi natijasida ularning o’rnida hosil bo’lgan botiqlarda paydo buladi.Qozogiston,Markaziy Osiyoda va umuman cho’lli xududlarda uchraydi.
J.Ye. Xatchinson tasnifi.Ko’llarning genezisi (kelib chiqishi) boyicha eng tula tasnifi 1957 yilda AQShlik gidrolog olim Xatchinson tomonidan yaratilgan.Bu tasnifda barcha ko’llar kosalarining genezisi buyicha 11 ta guruhga, ularda esa o’z navbatida 76 ta tasnifning qiskacha bayoni keltiriladi.
XULOSA
^{Yer yuzidagi tog` jinslari ekzogen geologik jaryonlar ta`sirida maydalanadi yemiriladi va bir joydan boshqa bir joyga keltirilib yotqiziladi. Bu hodisa ko`proq shamol, oqar suvlar va muzliklarning geologik ishida yaqqol ko`rinadi. Yemirilgan jinslar kuruqlikning pastki qismlarida va nixoyat dengiz ostida tuplanadi. Demak, dengiz ostiga chukadigan jinslarning bir qismini daryo, shamol va muzlar keltiradi. Ma`lumki, dengiz tulqini natijasida sohildan yemirilgan jinslar ham dengiz ostiga chukadi. Bundan tashkari dengizda yashovchi behisob organik dunyo qoldigi va shuningdek, kimyoviy jarayonlar natijasida hosil bo`lgan jinslar ham chuqadi. Dengizlarda chukindilarni tuplanishi ko`p jixatdan chuqindi tuplanuvchi viloyatlarning sohilga yaqinligi va tuzilishiga, suv havzalarining chuqurligi va ulardagi harakatga, suvning shurligi va organik dunyoning tarqalishiga bog`lik. Dengiz yotqiziqlari qo`yidagi viloyatlarga bo`linadi: a) yuqori sohil zonasi yotqiziqlari - litoral 0 -200 m, b) sayoz dengiz chukindisi - shelf, v) 200 m dan 2500 m chuqurlikdagi chuqindilar - batial, g) 2500 m dan chuqurdagi chuqindilar - abissal}