Мм "укув кулланма"

Саволлар:  
* 
Манбашунослик фанининг вазифаси нималардан иборат? 
* 
Қадимда манбалар ҳақидаги маълумотларни қандай 
китоблардан топиш мумкин бўлган? 
* 
Манбашунослик қандай тормоқларга бўлиб ўрганилади? 
* 
Қуйидаги таянч сўз ва ибораларни изоҳланг: <фольклор 
манбашунослиги, 
адабий 
манбашунослик, 
илмий 
манбашунослик; фиқрамақола, каталог, феҳрест, тазкира>. 

---

12 
*** 
 
ИККИНЧИ МАВУ 
Манбашуносликнинг ривожланиш йўналишлари 
ва асосий вазифалари 
Адабиёт: 
Источниковедение. 
Теоретические 
и 
методологические проблемы. Сб. М., 1969.; Ҳ а к и м о в М. Алишер 
Навоий асарларини кўчирган хаттотлар. –Т., 1991; Қ о с и м х о н о в
Б. Навоий асарларининг тошбосма нашрлари тавсифи. –Т., 1968. 
Дарснинг мазмуни: Назарий манбашунослик ва амалий 
манбашунослик. Манбаларга турли даврлардаги эътибор. 
*** 
Бу фан икки—назарий ва амалий йўналишларда 
ривожланади. Шунга қараб унинг асосий вазифаси белгиланади. 
Назарий манбашунослик: 
 
ёзма манбаларнинг вужудга келиши ва уларда реал 
тарихий жараённинг акс эттирилиши қонуниятларини 
аниқлайди; 
 
фан сифатида мавзулар таркиби, 
 
бу мавзуларнинг жойлашиш ўринларини белгилайди; 
 
манбаларни тартибга солиш ва туркумларга бўлиш 
асосларини ишлаб чиқади;
 
манбаларни тадқиқ қилиш услубини ўрганади.
Илмнинг бу соҳасини акс эттирувчи ўқув қўлланмалари 
ёки дарслик мавжуд эмас. Бу ҳақдаги маълумотлар олимларнинг 
кўпсонли тадқиқотлари орасида тарқоқ ҳолда учрайди. Бу 
соҳани 
тадқиқ 
этувчи 
айрим 
мақолалар 
рус 
манбашуносларининг ҳаракати билан юзага келган ва совет 
манбашунослигида қабул қилинган меъёр ва мезонларнигина акс 
эттиради. Олимларимизнинг сўнги пайтлардаги хорижий 
мамлакатларга қилган илмий сафарлари давомида бу меъёр ва 

---

13 
мезонларнинг дунё миқёсида бизникидан бирмунча фарқ 
қилиши маълум бўлди. Бу фарқ манбашуносларимизнинг 
кейинги йиллардаги ишларидан ўрин олиб бормоқда. 
Амалий манбашунослик, қўлёзмалар фонди, архив, музей, 
кутубхоналарда ёдгорликларни
 
тўплаш,
 
сақлаш,
 
тавсифлаш,
 
кейинги илмий тадқиқот ишлари учун уларни материал 
сифатида тайёрлаш 
билан шуғулланади. 
Манбашунослик 
фани 
ўз 
ривожининг 
дастлабки 
босқичлариданоқ назарий йўналишдан кўра амалиётга яқинроқ 
ҳолда ривожланган. Манбашуносликнинг амалий соҳасини ҳам 
яхлит қамраб олувчи китоб ёки дарслик йўқ. Бироқ бу соҳада, 
амалда жуда кўп ишлар қилинган. 
Чунончи, илгари саройлар ва мадрасаларда сақланиб 
келган қўлёзмалар кейинчалик, аста-секин кутубхоналарда 
тўплана бошлади. Айни вақтда қўлёзмаларни хилларга ажратиш 
усулларини ишлаб чиқишга эҳтиёж туғилди. Бу ишлар IX—X 
асрларга келиб анча юқори даражага кўтарилди. 
Бухоро амири саройидаги кутубхона айниқса машҳур эди. 
Буюк олим Ибн Сино ўсмирлик чоғида ана шу кутубхонада 
ишлаганини ўз таржимаи ҳолида эслаб ўтган.
Ҳикоя қилишиларича, Бухоро амири Нуҳ ибн Мансур оғир 
бир дардга дучор бўлади. Табобат илмида эндига шуҳрат 
қозонаёган ёш (14 ёшли) Ибн Сино уни бу дарддан халос 
қилади. Бир ўлимдан қолган амир Ибн Синога «тила 
тилагингни» дейди... У амирликнинг турли туман китобларга 
бой кутубхонасидан фойдаланишга рухсат сўрайди. 
«Мен кирган уйнинг хоналаридан бирида,—деб ёзади Ибн 
Сино,—арабча шеърий китоблар, иккинчисида фиқҳ илмига оид 
китоблар бор эди... Эски муаллифлар ёзган китоблар рўйхатини 
кўздан кечириб, керакли китобни сўрадим. Мен шундай 
китобларни кўрдимки, кўпчилик кишилар ҳатто уларнинг 
сарлавҳасини ҳам эшитмаган. Ўша пайтгача ҳам, ўшандан кейин 

---

14 
ҳам ҳеч қачон мен бунчалик кўп китобни кўрмаган эдим. Бу 
китобларни ўқиб чиқиб, зўр манфаат топдим»
1
.
Бу лавҳадаги китоб хазинасида китобларнинг соҳасига 
кўра алоҳида хоналарда сақланиши, уларга рўйхат тузиб 
қўйилганлиги ўша давр амалий манбашунослигини кўрсатувчи 
далилдир. Барча йирик китоб хазиналари бундай тартибга 
эҳтиёж сезганлар. 
Бухорода сарой китоб хазиналаридан ташқари бир қанча 
мадрасаларда ҳам кутубхоналар бўлган. Чунончи, Бухородаги 
Форжак мадрасаси тўғрисида 937 йилги ёнғин муносабати билан 
эслатиб ўтилади
2
. Бу мадрасада каттагина кутубхона бўлиб, 
унда жуда кўп қимматбаҳо қўлёзмалар сақланган.
XI—XII асрлар амалий манбашунослик соҳасида рўй 
берган муҳим воқеалардан бири давлат архивлари ва кўплаб 
кутубхоналарнинг барпо этилиши бўлди. Бу даврдаги 
кутубхоналар ҳақида муфассал маълумотлар сақланиб қолган. 
Fазнавийлар даврида Хоразм, Рэй, Хамадон, Исфаҳон сингари 
йирик шаҳарларининг кутубхоналари Хуросондаги барча 
истеъдодли ва ўқимишли кишиларни ўзига тортувчи марказлар 
бўлиб қолган эди деб ёзган эди ак. Семёнов (Очерки 
иторический науки в СССР вып 1. М., 1955 135-б).
Темурийлар даврида бу ишларга эътибор янада ошди. 
Кутубхоначилик тарихи учун бу даврдан жуда кўп маълумотлар 
сақланиб қолган.
*** 
Шундай қилиб, бутун тарихий давр давомида барча йирик 
китоб хазиналари китоб йиғиш, хиллаш ва сақлашнинг маълум 
тартиб ва қоидаларини ишлаб чиқиб, унга риоя қилган ҳолда 
фаолият кўрсатишган. 
Шу куннинг амалий манбашунослигига келсак, у асосан, 
қуйидаги икки фаолият доирасидаги ишларни амалга оширади: 
1
Ирисов А. Абу Али ибн Сино. ––Т., 1980. 
2
Наршахий. Бухоро тарихи. ––Т., Фан, 1966, 84-бет. 

---

15 
а/ бирламчи (муаллиф замонидаги ёки унга яқин даврларда 
яратилган) манбаларни топиб, илмий изланишлар учун материал 
етказиб беради.
б/ бирламчи манбаларни топиб, матншунослик ишлари 
(нашрга тайёрлаб, чоп этиш) учун материал етказиб беради.
Ҳозирги 
пайтда 
бу 
соҳа 
замонавий 
компьютер 
техникасидан фойдаланган ҳолда жадал суръатлар билан 
ривожланиб бормоқда. 
***