Mámlеkеt hám j

Konstitutsiyaliq huqiq institutlari

Hàr bir konstituciyalıq-huqıqıy institut ózgesheligin sàwlelendiriwshi, onıń ayırmashılıqların bildiriwshi belgiler kóp túrliligi menen ajıralıp turadı:
birinshiden, belgili bir kólemdegi jàmiyetlik qatnasıqlarǵa huqıqıy tàsir qılıwshı qarsılıqlar ornatıw, tàrtipke salıw, maqsetke baǵdarlaw, ruxsat etiw sıyaqlı usıllarda àmelge asırıladı;
ekinshiden, huqıqıy normalar hàreketleniw mexanizminiń ózgeshelikleri, olardı àmelge asırıw, usıllarına kóre ózgeshelikke iye. Norma àmelde hesh qanday anıq huqıqıy qatnasıqlardı júzege keltirmesligi múmkin yaki kerisinshe, anıq túrdegi huqıqıy qatnasıqlar arqalı yaki ulıwma huqıqıy qatnasıqlar arqalı àmel qılıwı múmkin;
úshinshiden, huqıqıy tàrtipke salıwdıń belgili baǵdarlanılǵanlıq dàrejesine kóre ayırmashılıqqa iye. Màlim bir institutlar jàmiyetlik qatnasıqlardıń keń kólemine huqıqıy tàsir qılıw principlerin belgileydi, al basqaları bolsa tàrtipke salıwdı àmelge asıradı;
tórtinshiden, subyektler quramına kóre, bunda ayrım huqıq institutı normaları belgili subyektlerge yaki subyektlerdiń màlim bir túrine baǵdarlanılǵan bolsa, basqaları huqıqtıń barlıq subektlerine tiyisli boladı;
besinshiden, àmeldegi huqıqıy normalardı huqıqıy qorǵaw, subyektlerdiń juwapkershiligi túrlerine kóre, bunda gey bir institutlarda konstituciyanı qorǵawdıń ulıwma mexanizmi ústin bolsa, basqalarında konstituciyalıq huqıqıy normalardı buzıwshı belgili subyektke tiyisli nızamsız hújjetler hàm hàreketlerdi biykarlaw arqalı tàsir qılıw ústin esaplanadı;
altınshıdan, belgili bir huqıqıy institutqa arnalģan huqıqıy normalardıń bildiriliw usılı ózgesheligine kóre. Gey bir institutlarda normalar kóbirek konstituciyalıq kórsetpe formasına iye; basqa bir institutlarda normalardıń kópshiligi àmeldegi Nızamshılıqta anıqlanadı;
jetinshiden, belgili huqıqıy instituttiń túrine kóre, bunda bazılarında norma-principler, norma-maqsetler, norma-tàriypler, basqalarında belgili tàrtipke salıwshı normalar kópshiligin quraydı;
segizinshiden, huqıqıy normalar mazmunındaǵı maqsetlerdi àmelge asırıwda huqıqıy sistemanıń basqa bólimleri, basqa huqıq tarawlarınıń kólemine kóre ayırmashılıqqa iye. Ayırım huqıqıy institutlarda sonday qaǵıydalar bar, olardı tek bir ǵana konstituciyalıq-huqıqıy tàrtipke salıw kóleminde àmelge asırıp bolmaydı. Basqa huqıqıy institutlarda bolsa normalar tikkeley onıń kóleminde àmelge asırıladı;
toǵızınshıdan, huqıqıy tàrtipke salıwdıń maqsetke baǵdarlanǵanlıǵına kóre. Konstituciyalıq huqıq tarawınıń ulıwma wazıypası kóleminde onıń sistemasındaǵı hàr bir bólimi huqıqıy tàrtipke salıwdıń sıpatı jaǵınan ayrıqsha ózgesheligi menen sheklenedi. Bunda usı topardaǵı huqıqıy normalar tàsırı, àmelge asıwı menen erisiletuǵın nàtiyje óz tàsirin tabadı. Huqıqıy tàrtipke salıwdıń ulıwma maqsetke baǵdarlanǵanlıǵı usı konstituciyalıq – huqıqıy tàsir kórsetetuǵın sociallıq jaǵdaydıń rawajlanıw nızamları menen baylanıslı bolıp tabıladı;
onıńshıdan, hàr bir huqıqıy institutqa say funkciyalarǵa kóre, Bunda ol ulıwma tarmaq sistemasında onıń ornın, bólek hàm pútin arasındaǵı óz-ara baylanısı tàbiyatın hàmde onıń basqa institutlar menen óz–ara qatnasıǵındaǵı rolın belgileydi. Hàr bir huqıqıy instituttıń funkciyaları huqıqıy tarmaǵınıń huqıqıy tàrtipke- salıw predmetine ulıwma tàsirindegi wazıypasın sàwlelendiredi;
on birinshiden, hàr bir huqıqıy institutqa say bolǵan principlerge kóre ayırmashılıqqa iye.
Joqarıda sanap ótilgen ózine say belgilerdiń barlıǵı konstituciyalıq huqıqtıń hàr bir institutın bul tarawdıń quramalı bólimi sıpatında belgileydi.
Konsituciyalıq huqıq sisteması barlıq konsituciyalıq – huqıqıy normalar jıyındısın óz ishine aladı. Mısalı: konstituciyalıq huqıq sistemasınıń elementi sıpatında màmleket hàkimiyatı uyımları sistemasın, olar hàreketiniń principlerin, olar ortasındaǵı óz-ara baylanıslılıq tiykarın hàm wàkilliklerin belgilewshi konstituciyalıq-huqıqıy normalar jıyındısı anıqlanadı.
Konstituciya sistemasında bolsa normalardı kishi-kishi toparlar túrinde uyımlastırıw principi qollanıladı.

3.