Mámlеkеt hám j

Tiykarg’i bo’lim

1. 
   Konstitutsiyaliq huqiqtin’ tu’sinigi ha’m predmeti
   

Konstituciyalıq huqıq màmleket huqıqıy sistemasınıń eń àhmiyetli hàm jetekshi huqıq tarawı bolıp esaplanadı.
Konstituciyalıq huqıq màlim bir jàmiyetlik qatnasıqlardı tàrtipke salıwshı huqıq normaları jıyındısınan ibarat. Bul jàmiyetlik qatnasıqlar jàmiyet, insan, màmleket ortasında júzege keledi.
Demek, Konstituciyalıq huqıq jàmiyet hàm màmleket dúzimınıń tiykarların qurawshı hàm de màmleketlik hàkimiyattı àmelge asırıw menen baylanıslı bolǵan qatnasıqlardı bekkemleydi hàm tàrtipke saladı.
Konstituciyalıq huqıq màmlekettiń konsituciyalıq dúzim tiykarların, jàmiyet hàm shaxs qatnasıqlarınıń (jàmiyettiń ekonomikalıq negizleri, jàmiyetlik birlespeler, shańaraq, ǵalaba xabar quralları) tiykarların, màmlekettiń hàkimshilik aymaqlıq dúzilisi tiykarların, màmleketlik hàkimiyattı shólkemlestiriw tiykarların belgilewshi, ornatıwshı huqıqıy normalar jıyındısı bolıp tabıladı. Bul huqıqıy normalar xalıq aralıq shàrtnamalar, konstituciya, konstituciyalıq nızamlar, àmeldegi nızamlar hàm basqa nızam astı hújjetlerinde óz kórinisin tapqan. Bul konstituciyalıq huqıqtı huqıq tarawı hàm jetekshi huqıq sıpatında kórsete alatuǵın eń ápiwayı hám túsinerli tàriypi esaplanadı.
Konstituciyalıq huqıq normaları jàmiyettegi eń áhmiyetli másele – insan hám mámleket qatnasıqların tàrtipke saladı. Bunıń eń áhmiyetli másele dep esaplanıwı, jámiyettiń rawajlanıwı insan hám mámleket qatnasıqlarınıń durıs ornatılǵanlıǵına baylanıslı boladı.
Konstituciyalıq huqıq óz normaları arqalı insan, onıń huqıq hám erkinliklerin joqarı qádiriyat dárejesine kóteredi, shaxs hàm mámleket qatnasıqlarında shaxs máplerinıń ústinlikke iye ekenligin belgileydi, jàmiyetlik ádillik principlerin bas princip dàrejesine kóteredi, hákimiyat dúzilmelerin shólkemlestiriwdiń anıq tàrtibin belgileydi hám olardıń iskerligin nızam boyınsha shegaralaydı.
Ózbekstan Respublikası házirgi dáwirde demokratiyalıq reformalardı tereńlestiriw processin bastan keshirmekte. Mámleket óz ótmishi bolǵan burınǵı totalitar dúzimnen waz keship, demokratiyalıq puqaralıq jámiyetke qaray umtılmaqta. Bunday jaǵdayda, konstituciyalıq huqıqtıń ózi bir tárepten reforma, jańalanıw obyekti bolsa, ekinshi tárepten demokratiyalıq reformalarǵa huqıqıy tiykar puqaralardıń tınıshlıǵı, párawanlıǵı hám milliy tatıwlıqqa kepillik berilmekte.
Konstituciyalıq huqıq páni jámiyetlik pánler sistemasına kiriwshı huqıqıy pánlerdiń quramlı tarawlarınan biri. Huqıqıy pánler ózleriniń wazıypası hám úyreniletuǵın predmetine qarap ulıwma teóriyalıq, tariyxıy, tarmaqlıq, salıstırmalı-huqıqıy, ámeliy pánlerge bólinip, olar bir-birinen ayırmashılıqqa iye. Konstituciyalıq huqıq páni tarmaqlıq huqıqıy pánler qatarına kiredi hám konstituciyalıq huqıqtı huqıq sıpatında úyreniw onıń predmeti esaplanadı.
Konstituciyalıq huqıq páni konstituciyalıq- huqıqıy normalardı hám institutlardı úyreniw menen ǵana sheklenbey, olardıń ámel qılıw processinde úyrenedi.
Konstituciyalıq huqıq páni úyrenetuǵın másele, hádiyseler kólemi tómendegilerden ibarat boladı:

1. 
   Konstituciyalıq huqıqtıń ulıwma sıpatlaması;
   
2. 
   Konstituciyalıq táliymat tiykarları;
   
3. 
   Ózbekstan Respublikası Konstituciyası, onıń jaratılıwı, mazmunı, mánisi, huqıqıy túri;
   
4. 
   Konstituciyalıq dúzim tiykarları;
   
5. 
   Shaxs hám mámleket qatnasıǵı, shaxstıń huqıqıy jaǵdayı;
   
6. 
   Insan hám puqara huqıqları, erkinlikleri hàm minnetleri;
   
7. 
   Jámiyettiń ekonomikalıq tiykarları, mámleket hám jámiyetlik birlespeler qatnasıqları, shańaraqlıq qatnasıqlar;
   
8. 
   Màmleketlik dúzilis, màmlekettiń hàkimshilik-aymaqlıq dúzilisi;
   
9. 
   Màmleketlik hàkimiyattıń shólkemlestiriliwi.
   

Bul jerde kórsetilgen hàr bir baǵdar anıq bóleklerge bólip úyreniledi.
Mısalı: Shaxstıń huqıqıy jaǵdayı, puqaralıq, tiykarǵı huqıq hàm erkinlikler (jeke, siyasıy, social-ekonomikalıq), minnetlemeler, huqıq ham erkinlikler kepillikleri máselelerin úyreniw arqalı keńirek túrde úyreniledi.
Konstituciyalıq huqıq pàni Ózbekstannıń ǵàrezsiz màmleket bolıwı, màmlekettiń maqseti, demokratiya menen baylanıslı jàmiyetlik qatnasıqlardıń júzege keliwi hàm rawajlanıwı menen baylanıslı boladı.
Konstituciyalıq huqıqtıń tiykarǵı wazıypası xalıq hàkimiyatshılıǵı tiykarların bekkemlewden ibarat. Demokratiyanı rawajlandırıw, xalıq hàkimiyatshılıǵınıń nàtiyjeli usılları hàm formaların qarar taptırıw, jàmiyet màplerine tolıq say keledi. Sonday-aq Konstituciyalıq huqıq insan huqıqların tàmiyinlewdiń konstituciyalıq mexanizmin, àdil sudlawdıń demokratıyalıq tiykarların hàmde màmleketlik uyımlardıń nızamlar orınlanıwı boyınsha iskerligi baǵdarların óz ishine aladı.
Konstituciyalıq huqıq túsinigin anıqlawda yaki onı tolıģıraq túsiniwde onıń huqıq sıpatındaǵı predmetin anıq biliw áhmiyetli sanaladı. Hàr bir huqıq tarmaǵı óziniń ayrıqsha predmeti menen basqa huqıq tarmaqlarınan ózgeshelikke iye.
Konstituciyalıq huqıqtıń predmeti konstituciyalıq normalar menen tàrtipke salınatuǵın jámiyetlik qatnasıqlar bolıp esaplanadı.
Konstituciyalıq huqıq predmeti jàmiyetlik qatnasıqlardıń úsh tiykarǵı tarawın óz ishine aladı:
birinshiden, insan huqıq hàm erkinliklerin qorǵaw (insan hàm màmleket arasındaǵı qatnasıqlar);
ekinshiden, màmleket hàm mámleket hákimiyatınıń dúziliwi (hàkimiyat qatnasıqları);
úshinshiden, shaxs, jàmiyet hàm màmleket ortasındaǵı qatnasıqlar.
Bul tarawlar, jàmiyetlik turmısta eń àhmiyetli bolıp, basqa màselelerge de tàsir etedi.
Konstituciyalıq huqıqtıń birinshi tàrtipke salatuǵın màselesi bul – insan huqıq hàm erkinlikleri, insan hàm màmleket ortasındaǵı qatnasıqlar bolsa, al ekinshisi màmleket dúzilisi hàm màmleketlik hàkimiyattı shólkemlestiriw, yaǵnıy hàkimiyat qatnasıqları bolıp tabıladı.
Insan hàm màmleket ortasındaģı qatnasıqlar konstituciyalıq huqıq tàrtipke salatuǵın tiykarǵı qatnasıqlardıń biri bolıp, biraq bul qatnasıqlar júdà keń kólemde bolģanlıģı ushın tek konstituciyalıq huqıq penen ǵana tàrtipke salınbay, basqa huqıq tarmaqları (miynet huqıqı, puqaralıq huqıqı, hàkimshilik huqıqı, finans huqıqı h.t.b) menen de tàrtipke salınadı. Biraq konstituciyalıq huqıq tiykar, baza bolıw xarakterine iye huqıqıy normalardan ibarat bolıp, olar shaxstıń huqıqıy jaǵdayın belgileydi.
Insan hàm màmleket ortasındaǵı qatnasıqlarda tek màmleket tàrepinen huqıq hàm erkinliklerdi ornatıw àhmiyetli emes, olardıń orınlanıwı ushın kepilliklerdiń jaratılıwı, mexanızmlerdiń jaratılıwı àhmiyetli esaplanadı. Sonıń ushın da, màmleket insan huqıqların tàmiyinlewde úlken minnetlemelerdi óz juwapkershiligine aladı hàm bul minnetlemeler Konstituciyalıq huqıq normaları arqalı bekkemlenip qoyıladı.
Màmleketlik hàkimiyattıń dúzilisi tek màmleketlik hàkimiyattıń hàr túrli tarmaqların àmelge asırıwshı màmleket uyımların dúziw menen ǵana sheklenbey, olar ortasındaǵı qatnasıqlardı tàrtipke salıwdı da nàzerde tutadı. Hàkimiyat penen baylanıslı qatnasıqlarınıń durıs hàm nàtiyjeli bolıwın nàzerde tutıp, konstituciyalıq huqıq normaları menen barlıq hàkimiyat uyımları wàkillikleri, wazıypaları anıq belgilep qoyıladı.
Konstituciyalıq huqıq jàmiyet turmısı hàm màmleket dúzilisinıń tiykarǵı principlerin huqıqıy túrde bekkemleydi, barlıq jàmiyetlik processlerdi basqarıwdıń ulıwma tiykarların belgileydi. Mine usı sebepke kóre, ol barlıq tarawdaǵı jàmiyetlik qatnasıqlardı tàrtipke salıwdıń bas baǵdarların kórsetiwshi zàrúrli shàrayatlardı jaratıp beredi.
Màmleket huqıqıy sistemasın qurawshı huqıq tarawlarınıń barlıǵı jàmiyetlik qatnasıqlardı huqıqıy tàrtipke salıwda konstituciyalıq huqıq normalarında bekkemlengen qaǵıyda hàm principlerge súyenedi. Mısalı: Respublika Konstituciyasında «Ózbekstan Respublikasında demokratiya ulıwma adamgershilik principlerge tiykarlanadı, olarǵa kóre insan, onıń turmısı, erkinligi, abıroyı, qàdir-qımbatı hàm basqa qol-qatılmaslıq huqıqları joqarı qàdiriyat esaplanadı», -dep belgilengen.

2.