Mámlеkеt hám j

Konstitutsiyaliq huqiq sistemasi

Konstituciyalıq huqıq bir tàrepten, jàmiyettegi jeke huqıqıy sistemanıń quramalı bólimi bolıp, ekinshi tàrepten, onıń ózi quramalı sistema sıpatında ajıralıp turadı.
Konstituciyalıq huqıq sistemasın úlken terekke uqsatıw múmkin. Terektiń shaqası, túbiri, japıraǵı bolǵanlıǵı sıyaqlı, huqıq sistemasında hàr túrli quramı, bólimleri bar. Terektiń hàr túrli bólekleri hàr qıylı wazıypanı orınlaydı, biraq olardıń barlıǵın biriktirgen, onıń ósiwin (tiri ekenligin) tàmiyinlegen tamırı bar. Huqıq sistemasında tamır wazıypasın konstituciyalıq principler, xalıq suvereniteti, tàbiyiy huqıqlar, huqıq hàm erkinlikler ústinligi, hàkimiyat bóliniwi, ǵàrezsiz sud hàkimiyatı atqaradı. Bular barlıq institutlarda óz kórinisin tapqan.
Konstituciyalıq huqıqı quramı úsh elementten quralǵan:

• 
  Birinshiden, konstituciyalıq – huqıqıy normalar;
  
• 
  Ekinshiden, konstituciyalıq – huqıqıy principler;
  
• 
  Ushinshiden, konstituciyalıq – huqıqıy institutlar.
  

Konstituciyalıq – huqıqıy institut – uqsas túrdegi, biraq arnawlı ǵàrezsiz qatnasıqlardı tàrtipke salıwshı huqıqıy normalar birikpesi bolıp esaplanadı.
Hàr bir konstituciyalıq – huqıqıy institut deregi har qıylı bolıwı múmkin. Mısalı: Prezidentlik institutı deregi Konstituciya, Konstituciyalıq nızam, nızamlar esaplansa, Ministrler Kabineti institutınıń deregi Konstituciya, Konstituciyalıq nızam, nızamlar, Prezident pàrmanları, Konstituciyalıq sud qararları boladı.
Konstituciyalıq huqıq sisteması tómendegi institutlardan quralǵan:

• 
  Konstituciyalıq dúzimniń tiykarǵı principleri;
  
• 
  insan hàm puqaralardıń tiykarǵı huqıqları, erkinlikleri hàm minnetleri;
  
• 
  jàmiyet hàm shaxs;
  
• 
  hàkimshilik – aymaqlıq hàm màmleket dúzilisi;
  
• 
  màmleketlik hàkimiyattıń shólkemlestiriliwi.
  

Bul institutlar óz gezeginde, óz sistemasına iye.
«Konstituciyalıq dúzimniń tiykarǵı principleri» institutı «Màmleket suvereniteti», «Xalıq hàkimiyatshılıǵı», «Konstituciya hàm nızamnıń ústinligi», «Sırtqı siyasat»tan ibarat.
«Insan hàm puqaralardıń tiykarǵı huqıqları, erkinlikleri hàm minnetleri» institutı «Puqaralıq», «Jeke huqıq hàm erkinlikler», «Siyasiy huqıqlar», «Ekonomikalıq hàm sociallıq huqıqlar», «Insan huqıqları hàm erkinlikleriniń kepillikleri», «Puqaralardıń minnetlemeleri»nen ibarat.
«Jàmiyet hàm shaxs» institutı «Jàmiyettiń ekonomikalıq negizleri», «Jàmiyetlik birlespeler«, «Shańaraq», «Ǵalaba xabar quralları»nan ibarat.
«Hàkimshilik – aymaqlıq hàm màmleket dúzilisi» institutı «Mámlekettiń hákimshilik-aymaqliq dúzilisi», «Qaraqalpaqstan respublikası»nan ibarat.
«Màmleketlik hàkimiyattıń shólkemlestiriliwi» institutı «Ózbekstan Respublikası Oliy Màjlisi», «Ózbekstan Respublikasınıń Prezidenti», «Ministrler Kabineti», «Jergilikli màmleketlik hàkimiyatı tiykarları», «Ózbekstan Respublikasınıń sud hàkimiyatı», «Saylaw sisteması», «Prokuratura», «Finans hàm kredit», «Qorģanıw hàm qàwipsizlik»ten ibarat.
Konstituciyalıq huqıqtıń bunday dúzilisi, onıń predmetin qurawshı jàmiyetlik qatnasıqlardıń ishki sistemasına say bolıp, hàr bir jàmiyetlik qatnasıqlardıń kólemi ózine say ózgeshelikke iyeligi màlim. Bular: qatnasıqlar obyekti, subyekti, huqıqıy tàsir etiwdiń norması, usılı bolıp, bul qaǵıydalar konstituciyalıq-huqıqıy qatnasıqlarǵa da tolıq tiyisli bolıp esaplanadı.
Tarmaq sisteması konstituciyalıq huqıq normaları menen tàrtipke salıwshı jàmiyetlik qatnasıqlardıń ózgeshelikleri menen baylanıslı bolıp, biraq bul ózgeshelikler onıń tiykarı bolıp esaplanadı.
Konstituciyalıq huqıqıy normalar àmel qılıwı nàtiyjesinde júzege keletuǵın, qàliplesetuǵın hàm rawajlanatuǵın qatnasıqlar konstituciyalıq – huqıqıy qatnasıqlar dep ataladı.
Konstituciyalıq huqıqıy qatnasıqlar tómendegi ózgeshelikleri menen basqa túrdegi huqıqıy qatnasıqlardan ajıralıp turadı: