Mámlеkеt hám j

Úshinshiden, dúnya júzlik huqıqtıń rawajlanıwına úlken úles qosqan ullı ilimpazlardıń tàliymatlıq huqıqıy miyrasları.
Tórtinshiden, shet el màmleketleriniń konstituciyalıq nızamshılıǵı hàm àmeliyatı. Amerika hàm Evropada XVIII hàm XIX àsirlerde qabıllanǵan konstituciyalar konstituciyalıq huqıqtıń ǵàrezsiz pàn tarawı sıpatında qàliplesiwinde úlken orın tutqan.
Konstituciyalıq huqıq pàni payda bolǵannan soń, óziniń qàliplesiwinde tiykarǵı tórt basqıshtı basıp ótti, olar tómendegiler:
birinshi basqısh - XIX àsir - konstituciyalıq huqıq pàniniń qàliplesiwi hàm «klassik mektep» dàwiri;
ekinshi basqısh - XX àsirdiń birinshi yarımı - konstituciyalıq huqıq pàniniń yurisprudenciyalıq-sociologiyalıq baǵdarlanıw dàwiri;
úshinshi basqısh - XX àsirdiń ekinshi yarımı - konstituciyalıq huqıq pàniniń demokratıyalıq tàliymatı dàwiri;
tórtinshi basqısh -XX àsirdiń sońǵı on jıllıǵı hàm XXI àsirdiń bası - konstituciyalıq huqıq pàniniń zamanagóy dàwiri.
Konstituciyalıq huqıq pàni burjuazıya jàmiyetindegi siyasiy qatnasıqlar hàm institutlardıń real júzege kelgen jańa sistemasın yurisprudenciyalıq ràsmiylestiriw hàm bekkemlewdiń obyektiv zàrúrliginen kelip shıǵıp qàliplesken⁵.
Konstituciyalıq huqıq pàni rawajlanıwınıń birinshi basqıshında «klassik mektep» jetekshi orın tutqan. Ol rawajlanǵan demokratıyalıq konstituciyalıq huqıq tàliymatına tiykar salǵan. Usı ilimiy mektepti tiykarlap beriw ushın yurisprudenciyalıq pózitivizm metodologiyası, yurisprudenciyalıq pàn predmetin tek jàmiyetlik hàdiyselerdiń huqıqıy forması dàrejesinde ǵana ańlı túrde sheklep qoyıwdan paydalanılǵan.
«Klassik mektep»tiń tanıqlı wàkili - nemis alimi G.Ellinek bolıp, ol màmleket haqqındaǵı tàliymat penen konstituciyalıq huqıq haqqındaǵı tàliymat ortasında metodologiyalıq ayırmashılıq barlıǵın aytıp ótken. Onıń pikirinshe, màmleket haqqındaǵı tàliymattıń mazmunı - faktik hàm tariyxıy bolsa, al konstituciyalıq huqıq tàliymatınıń mazmunı bolsa yurisprudenciyalıq normalar bolıp tabıladı.
«Klassik mektep»tiń Angliyadaǵı ataqlı wàkili A.Daysi bolıp, onıń pikirindegi tiykarǵı ideya – parlamenttiń ústinligi hàm «huqıqtıń húkimranlıǵı»na erisiw. Daysidiń pikirinshe, suverenıtet xalıqqa emes, al sol parlamentke tiyisli bolıp, parlamenttiń aktleri mazmunına qaramastan sózsiz orınlanıwı kerek.
Konstituciyalıq huqıq pàniniń XX àsirdegi qàliplesiwin eki basqıshqa bóliw múmkin.
Yurisprudenciyalıq - sociologiyalıq baǵdarlanıw dàwiri dep ulıwma atalǵan jańa baǵdar tàrepdarları L.Dyugi, M.Óriw, L.Gumplovich, R.Smend hàm basqalar bolıp tabıladı. Bul jantasıw «klassik mektep»ke say bolǵan màmleketti yurısprudenciyalıq tàrepten kóriwde, ózgertiriwde, màmleketti «kúsh» hàm faktikalıq «húkimranlıq» túsinikleri arqalı túsindiriwde anıqlanǵan. Mısalı: L.Dyuginniń pikirine kóre, màmleketlik hàkimiyat «sociallıq fakt» qandayda bir tàrepten basqalarına qaraǵanda kúshlirek adamlardıń húkimranlıǵı bolıp tabıladı.
XX àsirdiń birinshi yarımı pànde konstituciyalıq huqıqtıń stagnaciya dàwiri bolǵan. Bul inglis hàm amerika yurisprudenciyalıq àdebiyatlarına qaraǵanda kemirek dàrejege say bolıp, Evropa àdebiyatında parlament huqıqı, nızam shıǵarıwshı hàm atqarıwshı hàkimiyattıń kólemi, atqarıw hàkimiyatına kóbirek wàkillik beriw, wàkillik nızamshiliǵı hàm sol sıyaqlı mashqalalar boyınsha àhmiyetli tàliymatlar bolǵan.
XX àsirdiń ekinshi yarımında konstituciyalıq huqıq pàninde sezilerli dóretiwshilik ózgerisler júz berǵen. BMSh hàm basqa keń kólemli xalıqaralıq shólkemlerdiń hàreketi nàtiyjesinde kóplegen konstituciyalıq principler, normalar xalıq aralıq huqıqıy standartlar dàrejesine kóterildi. Bul konstituciyalıq rawajlanıw zamanagóy konstituciyalıq huqıq pànınıń ózgesheligi hàm jetekshiligin belgilewshi usıl boldı. Olardıń eń àhmiyetlisi - insan hàm puqaranıń tiykarǵı huqıq hàm erkinlikleri institutı jetekshi orın tutqan shàrayatta màmleket hàkimiyatınıń huqıqıy màmleketshilik principlerine muwapıq dúziliwi hàm hàreket etiwi esaplanadı.
Tàbiyiy bolǵanınday, konstituciyalıq huqıq tàliymatınıń ulıwma baǵdarları sheginde huqıq tarawınıń kóplegen àhmiyetli màseleleri hàm institutların hàr túrli túrde túsindiriw múmkin.
Konstituciyalıq huqıqtıń basqa huqıq tarawlarınan ayırmashılıǵı birinshiden, onıń óz betinshe huqıq tarawı ekenligi bolsa, al ekinshiden onıń jetekshi huqıq esaplanıwı bolıp tabıladı.
Konstituciyalıq huqıqtıń jetekshilik rólı onıń normaları menen tàrtipke salınatuǵın jàmiyetlik qatnasıqlardıń àhmiyeti, jetekshiligi, basqa huqıqlar menen tàrtipke salınatuǵın qatnasıqlar ushın tiykar, tayanısh bolıwı menen belgilenedi.
Konstituciyalıq huqıq shaxs hàm màmleket qatnasıqlarınıń tiykarların, shaxstıń huqıqıy jaǵdayı tiykarların, màmleket hàm hàkimiyat dúzilisin, olardı shólkemlestiriw tàrtibi hàm jumıs alıp barıw principlerin, màmlekettiń màmleketlik emes shólkemler menen qatnasıǵı tiykarların ornatar eken, mine usı màselelerdi tàrtipke salıwshı barlıq huqıq tarawları ushın jetekshilik rólin atqaradı.
Konstituciyalıq huqıqtıń jetekshilik rolı basqa huqıqlardıń konstituciyalıq normalar arqalı júzege keliwınde de korınedi, sonday-aq konstituciyalıq huqıqtıń tiykarǵı deregi Konstituciya ekenligi de onıń jetekshi ekenligin kórsetedi. Barlıq huqıq tarawları óziniń baslanǵısh tiykarın, tayanıshın konstituciyalıq huqıq normalarınan aladı. Mısalı: Konstituciyanıń 36-statyası hàr bir adamnıń múlk iyesi bolıwı, miyras huqıqına nızam menen kepillik beriliwin, 53-statya, jeke múlk qol-qatılmaslıqqa iye ekenligi hàm màmleket qorǵawında bolıwın belgiler eken, bunıń menen múlklik màselelerdi tàrtipke salıwshı «Puqaralıq huqıqı»na tiykar saladı, al 53-statya isbilermenlik xizmetibelgileniwi menen, «Isbilermenlik huqıqı» ushın tiykar boladı.
Konstituciyada belgilengen màmleketlik hàkimiyat sistemasın dúziw principleri, olardıń mazmunı hàm baģdarları barlıq huqıq tarawları ushın tiykar bolıp esaplanadı. Konstituciyalıq huqıq normaları hàr qıylı menshik formaların, múlk iyeleriniń huqıq hàm minnetlemelerin belgilew arqalı puqaralıq huqıqı ushın tiykar wazıypasın óteydi.
Konstituciyalıq huqıq tarmaǵı hàr bir shaxsqa miynet qılıw, qàlegen kàsibin tańlaw, àdillikli miynet sharayatında islew hàm nızamda kórsetilgen tàrtipte jumıssızlıqtan qorǵanıw; qartayǵanda, miynet uqıplıǵın joytqanda, sonday-aq baǵıwshısınan ayırılǵanda hàm nızamda nàzerde tutılǵan basqa jaǵdaylarda sociallıq tàmiynat alıw huqıqın beredi. Bul túrdegi konstituciyalıq-huqıqıy normalar miynet qatnasıqların tàrtipke salıwshı miynet huqıqı hàm sociallıq tàmiynat huqıqı ushın tiykar bolıp xizmet qıladı.
Konstituciyalıq huqıq ayıpsızlıq prezumpciyası, sud hàkimiyatı uyımları sisteması, àdil sudlawdıń konstituciyalıq principlerin, puqaralardıń sud aldında teńligi hàm de sudlaw processindegi huqıqların bekkemlew arqalı jınayat huqıqı, jınayat processual huqıqı, puqaralıq hàm puqaralıq processual huqıqı tarawları ushın eń àhmiyetli qaǵıydalardı jaratıp beredi.
Demek, basqa huqıq tarawları konstituciyalıq huqıq normalarında bekkemlengen jàmiyetlik qatnasıqlardı keńeyttirip, anıqlastırıp, àmelge asırıw mexanizmlerin belgilep, tàrtipke saladı. Jàmiyettegi siyasıy, ekonomikalıq, sociallıq tarawdaǵı ózgerisler konstituciyalıq huqıq normalarında sàwleleniwi menen huqıqtıń basqa tarawları rawajlanıwına da kúshli tàsir kórsetedi.
Màmleketimizde àmel qılıp turǵan konstituciyalıq huqıq normaları Ózbekstannıń màmleketlik suverenitetin, shaxstıń joqarı qàdiriyat ekenligin, milliy màmleketshiliktiń ózine say ózgesheliklerin anıq sàwlelendirgen bolıp, olar basqa huqıq tarawlarında da óz kórinisin tapqan.
Konstituciyalıq huqıq Ózbekstan huqıq sistemasında jetekshi huqıq esaplanıwı menen birge, ayrıqsha huqıq tarmaǵı da esaplanadı. Konstituciyalıq huqıqtıń ayrıqsha huqıq tarmaǵı sıpatında bar bolıwına jàmiyetlik qatnasıqlarǵa tiyisli tiykarǵı qatnasıqlar ulıwma túrde tàrtipke salınıwı zàrúrligi sebep boladı. Bunı basqasha qılıp aytqanda, jàmiyetlik turmısta konstituciyalıq huqıq normaları menen tàrtipke salıw zàrúrli bolǵan jàmiyetlik qatnasıqlar bar.
Konstituciyalıq huqıq normaları basqa huqıq normaları sıyaqlı imperatıv hàm dispozitiv boladı. Imperatıv ózgesheligi degende, huqıq normalarında belgilengen qaǵıyda subyekti basqa hesh qanday hàreket ushın imkaniyat qaldırmay, anıq orınlanıwı shàrt bolǵan tapsırma beriwi túsiniledi. Buǵan Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 91-statyasındaǵı: «Prezident óz wazıypasın orınlap turǵan dàwirde basqa haqı tólenetuǵın lawazımdı iyelewi, wàkillik uyımınıń deputatı bolıwı, isbilermenlik xizmeti menen shuǵıllanıwı múmkin emes» - degen normanı yaki 98-statyasındaǵı: «Ministrler Kabineti jańadan saylanǵan Oliy Majlis aldında óz wàkilliklerin juwapkershiliginen azat qıladı»-degen normanı mısal etip keltiriwimiz múmkin.
Dispozitiv xarakterdegi normalarda bolsa, subyektte sol normadaǵı qaǵıydadan paydalanıw imkaniyatı bar boladı yaki sol norma kórsetpesinen óz qàlegeninshe paydalanıladı. Mısalı: Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 95-statyası normasında tiyisli jaǵdaylar júzege kelgen waqıtta Oliy Majlis palatalarınan biri yaki eki palatada Prezident tàrepinen tarqatıp jiberiliwi múmkinligi kórsetilgen.
Imperatıv hàm dispozitiv xarakterdegi normalardı basqa statyalarda da kóriwimiz múmkin.
Solay etip, Konstituciyalıq huqıq huqıqtıń ǵàrezsiz tarawı, al tàrtipke salatuǵın jàmiyetlik qatnasıqlar hàr túrli tarawlarǵa tiyisli bolıp, Konstituciyalıq huqıq normaları olardıń tiykarların belgileydi.

4.