Mámlekettiń finans bazarın tártipke salıw daǵı roli Joba

2. 2. Finans bazarın tártipke salıw ámeliyatı

Bazar ekonomikası sharayatında mámleket tárepinen tártipke salıp qoyıwı finans bazarı ámeliyatında da zárúrli áhmiyetke iye. Mámleketler kesiminde finans bazarın tártipke salıwda túrme-túrlıq kuzatilsada, mámleket tárepinen tártipke salıw ámeliyatı málim dárejede ulıwmalıq kásip etedi. Sonnan kelip shıqqan halda tómende xalıq aralıq hám milliy ama-liyotda finans bazarın tártipke salıw ámeliyatın kórip shıǵamız.

Finans bazarın tártipke salıwda mámleket barlıq mámleketlerde hátte bazar ekonomikası joqarı dárejede rawajlanǵan mámleketlerde de sheshiwshi áhmiyetke iye. Bunda finans bazarın tártipke salıwda mámlekettiń qatnasıwı nızam dóretiwshiligi iskerligi, normativ-huqıqıy tártipke salıw, tikkeley tártipke salıw mexanizmleri esaplanǵan iskerlikti litsenziyalaw, attestatsiyadan ótkeriw sıyaqlı ámeliyatlardan paydalanıw, nızamshılıqqa ámel etiliwi boyınsha qadaǵalaw sıyaqlılar jardeminde ámelge asıriladı.
Finans bazarınıń strukturalıq bólegi retinde qımbatlı qaǵazlar bazarın mámleket tárepinen tártipke salıw boyınsha túrli shólkemler xızmet kórsetiwi tiykarında mámleketlerdi besew iri gruppaǵa ajıratıw múmkin. Hár bir gruppa haqqında tómende toqtalıp ótemiz.
Birinshi, gruppa mámleketlerinde fond bazarın mámleket tárepinen tártipke salıw shólkemleri tikkeley nızamshılıq hákimiyatqa yamasa mámleket joqarı lawazımlı shaxslarına boysınıwshı salıstırǵanda ǵárezsiz institut -lar bolıp tabıladı. Buǵan tikkeley mámleket prezidentine boysınıwshı AQSH Qımbatlı qaǵazlar hám fond birjaları boyınsha komissiyası mısal boladı. Avstraliyada fond bazarı iskerligin tártipke salıw Avstraliya Qımbatlı qaǵazlar hám investitsiyalar komissiyası hám de Avstraliya prudensial qadaǵalaw keńesi, Polshada Qımbatlı qaǵazlar hám birjalar komissiyası tárepinen ámelge asıriladı. Vengriya finanslıq qadaǵalaw basqarması Vengriyada finans bazarı regulyatorı esaplanadı.
Ekinshi, gruppa mámleketlerde mámleket tártipke salıw funksiyaların finans ministrlikleri atqaradı. Bunda finans ministrligi quramında milliy fond bazarın basqarıwǵa juwapker arnawlı bólindiler belgilenedi. Angliyada finanslıq xızmetler hám finans bazarı qatnasıwshıları sisteması finans bazarı birden-bir regulyatorı - Ullı Britaniya finans ministrligi quramına kiretuǵın Finanslıq xızmetler mekememesi qadaǵalaw zonasına kiredi. Bunday jaǵday Shvetsiyada da ámeldegi bolıp, Shvetsiya finans ministrligi janındaǵı ǵárezsiz agentlik retinde iskerlik kórsetiwshi Mámleket finans inspeksiyasi finans bazarın tártipke salıwdı ámelge asıradı. Niderlandiyada fond bazarın tártipke salıw funksiyaları Finans bazarı basqarmasına júkletilgen.
Úshinshi, gruppa mámleketlerde fond bazarın tártipke salıw menen oraylıq bankler shuǵıllanadı. Niderlandiyada Finans bazarı basqarması fond bazarında professional iskerlik ústinen tikkeley qadaǵalawdı ámelge asıradı. Ulıwma halda mámleket finans bazarınıń barlıq sektorların baqlaw Niderlandiya Oraylıq banki kepilliklerine kiredi. Rossiya Federatsiyasida jaqın waqıtlarǵa shekem fond bazarın federal tártipke salıw Finans bazarı federal xızmeti hám basqa mámleket shólkemleri tárepinen ámelge asırilardı, lekin 2013 jıl 1 sentyabrden bunday struktura jónge salıw etilip, olardıń funksiyaları finans bazarınıń birden-bir megaregulyatoriga ótkerilgen. Rossiyada megaregulyator rolin orınlaw Rossiya bankine júkletildi.
Tórtinshi, gruppa mámleketlerde fond bazarın tártipke salıw boyınsha qadaǵalaw hám basqa funksiyalar tártipke soluvchi birden-bir organnan tısqarı jergilikli húkimet shólkemleri arnawlı bólindilerine de júkletilgen. Bunday ámeliyat Germaniyada qollanıladı.


Besinshi, gruppa mámleketlerde fond bazarın tártipke salıw menen bir waqtıniń ózinde bazardıń bólek segmentlerine qánigelesken bir neshe organlar shuǵıllanadı. Bunday ámeliyat tiykarlanıp fond bazarında kommerciya bankleri aktiv isleytuǵın mámleketlerde, mısalı Fransiyada rawajlanǵan.
Fond bazarın tártipke salıwdıń formaları hám metodları túrli-tumanlıǵınan kelip shıqqan halda uzaq hám jaqın shet el mámleketler mısalında kórip shıǵıw maqsetke muwapıq. Qımbatlı qaǵazlar bazarın basqarıwǵa salıstırǵanda ulıwma jantasıwlardıń kópligine qaramastan hár bir mámlekette fond bazarın mámleket tárepinen tártipke salıw institutlarınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı óz qásiyetlerine iye.
Ózbekstanda finans bazarın tártipke salıw iskerlik tarawlarınan kelip shıqqan halda túrli shólkemler tárepinen tártiplestiriledi. Atap aytqanda, qımbatlı qaǵazlar bazarı qatnasıwshıları iskerligin tártipke salıw Mámleket báseki komiteti janındaǵı qımbatlı qaǵazlar bazarın muwapıqlastırıw hám rawajlandırıw orayı, sonıń menen birge Finans ministrligi sistemasındaǵı Finans bazarı hám mámleket aktivleri boyınsha dáramatlar tushumini baqlaw basqarması tárepinen ámelge asıriladı. Qamsızlandırıw kompaniyaları iskerligi bolsa Finans ministrligi sistemasındaǵı Qamsızlandırıw qadaǵalawı mámleket inspeksiyasi tárepinen, kommerciya bankleri, mikrokredit shólkemleri hám lombardlar bolsa Oraylıq bank tárepinen qadaǵalaw etiledi hám tártiplestiriledi.
Ulıwma halda birden-bir muwapıqlastırıwshı organ joqlıǵı sebepli mámleketimizde de usı waqıtta oraylasqan tártipte megaregulyator arqalı tártipke salıw ámeliyatın engiziw máselesi kórip chiqlmoqda. Sebebi aqırǵı 20 -25 jıl dawamında shet el mámleketlerde birden-bir muwapıqlastırıwshı organ arqalı finans bazarın tártipke salıw máselesine bólek itibar qaratılıp atır. Bunday ámeliyat qımbatlı qaǵazlar, finans, qamsızlandırıw hám mikromoliyalash xızmetlerin bazarında báseki ortalıǵın jaratıw, monopoliyalardı sheklew, múmkinshiligıy spekulyatsiyalarning aldın alıwda zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Juwmaq
Texnikalıq analiz - bul fond bazarı jaǵdayın úyreniwge qaratılǵan tah-lil bolıp tabıladı. Texnikalıq analiz ótken sawda bahaların úyreniw maqsetinde, olardıń keleshektegi múmkinshiligıy rawajlanıw baǵdarların anıqlawdan ibarat. Ámeldegi bahalar dinamikası ótken sawda bahaları dinamikası menen salıstırıladı hám sol arqalı bahalardıń keleshektegi ózgeriwi prognoz etiledi.
Sol sebepli, texnikalıq analiz menen shuǵıllanatuǵın analizshi bo-zorga tásir etiwshi sırtqı faktorlardı itibarǵa almastan, tek onıń dinamikası kórsetkishlerin úyrenedi.
Texnikalıq analizdiń basqasha teoriyalıq hasası sonda, bazardıń ótken sawda jaǵdayları dáwirli tákirarlanadı. Usınıń menen birge, investor-dıń wazıypası sonnan ibarat, bazardıń ótken sawda dinamikasın úyreniw tiykarında, onı keyingi ózgeris dinamikasın anıqlaw.
Bazar konyunkturasi talap hám usınıstıń óz-ara háreketleniwine baylanıslı.
Texnikalıq analiz talap hám usınıstıń óz-ara tuwrı kelmaslik momen-tini anıqlaydı hám finanslıq instrumentti qashan satıp alıw hám satıw múmkin degen sorawlarǵa juwap beredi.
Texnikalıq analizshi tiykarlanıp bazardıń qısqa múddetli dinamikasın prognoz etiwge háreket etedi.
Analiz dawamında investor qımbatlı qaǵaz dinamikası hám baha trendi baǵdarı haqqında maǵlıwmat beretuǵın grafiklardan paydala -nadi. Olardıń tiykarǵı túrleri tómendegiler:
- ústinli diagrammalar ;
- baha háreketi grafikları ;
- x-o diagrammaları.
Analizshi baha hár bir ózgeriwin belgilengenler etip baradı. Eger baha bir tekshe o'ssa, ol halda diogrammaga X belgisi qóyıladı. Keyingi baha ósiwinde joqarıǵa taǵı bir X belgisi belgilengenler etiledi. Eger baha bir tekshe tómenlese, ol halda oń tárepden jańa ústin ashıladı hám sol ústinnen 0 belgisi menen belgilenedi.
Texnikalıq analiz mazmunan hár qanday finanslıq aktivdiń bazar bahasın finans bazarı obiektiv bahalaydı, degen pikirden kelip shıǵadı. Bul usıl ulıwma alǵanda aksiyalar bazarı kursları konyunkturasini konkret kompaniya aksiyaları kursları dinamikasına prognoz beriw ushın úyrenedi. Bunda aldın kurslar dinamikasında cikller (dáwirler) yamasa qaytarılatuǵın tendensiyalarni anıqlaw maqsetinde aldınggi dáwirler ushın bazar kursları izertlew etiledi. Keyin bolsa aldınǵı dáwirlerde anıqlanǵan tendensiyalarga uqsas ámeldegi tendensiyalarni anıqlaw maqsetinde waqtıniń aqırǵı dáwiri ushın aksiyalar kursları analiz etiledi. Analizdiń aqırında házirgi ámeldegi hám aldınǵı anıqlanǵan aksiyalar kursları tendensiyalari óz-ara salıstırıladı. Bunda baha trendlari dáwirli qaytarıladı dep qabıl etiledi. Sonday etip, analitik ko'rilayogan aksiyalar boyınsha aldınǵı hám ámeldegi bazar tendensiyalarini anıqlaǵan halda, kurslardıń keleshektegi dinamikasın jetkiliklishe anıq prognoz etiwge ısengen halda analiz etedi.