Mámlekettiń finans bazarın tártipke salıw daǵı roli Joba

I. Finans bazarınıń teoriyalıq tiykarları
1. 1. Finans bazarınıń ekonomikalıq mánisi, áhmiyetli tárepleri, strukturalıq bólimleri

Biznes natiyjeliligi (rentabelligi) ni asırıw máselesi búgingi ekonomikalıq sharayatta eń tiykarǵı máselelerden biri esaplanadı. Biznes natiyjeliliginiń asıp barıwı óz gezeginde mámleket finanslıq turaqlılıǵın támiyinleniwi menen birge keskin báseki sharayatında jáhán bazarında bekkem orın iyelewde de zárúrli áhmiyetke iye boladı. Bunda arzan kapital tartıw hám basqa tárepden kapitaldı nátiyjeli jaylastırıw zárúrli faktorlardan biri bolıp tabıladı. Qoyılǵan hár eki wazıypanı unamlı sheshiwde finans bazarınıń ámel qılıw mexanizmi járdemge keledi. Áyne finans bazarı ekonomikanı háreketke keltiretuǵın tiykarǵı kúsh retinde ámel etiwi zálel kórip islep atirǵan kárxanalardıń bazardan shıǵıp ketiwine sebep boladı, kapital qarıydarsınıń óz iskerligin tuwrı shólkemlestiriwge májbúr etedi, ekonomikalıq rawajlanıwdı jedellestiriw imkaniyatın beretuǵın texnologiyalıq innovatsiyalardı turaqlı qollap -quwatlaydı, investitsiya joybarlarınan eń nátiyjelisin tańlawdı shárt etip qóyadı.

Finans bazarında pul, kredit, qımbatlı qaǵazlar, valyutalar, su-g'urta polislari, pensiya fondları, qımbat bahalı metallar, tuwındı -viy finanslıq instrumentler hám basqalar arnawlı tavar retinde mámilede boladı. Bunda kommerciya bankleri, birjalar, fond institutları, jámáátlik investitsiyalaw kompaniyaları hám basqalar tiykarǵı dáldalshılar retinde kózge taslanadı. Finans bazarında capital-ga bolǵan talap hám usınıs tiykarında dáldalshılar járdeminde kapitaldı kreditor hám qarız alıwshı ortasında qayta bólistiriw mexanizmi ámel etedi. Sonnan kelip shıqqan halda ámeliyatda pul qarjları aǵımın haqıyqıy iyesinen qarız alıwshına hám kerisinshe jóneltiriwshi finans-kredit institutları iskerligi shólkemlestiriledi. Finans bazarınıń tiykarǵı funksiyası bos pul qarjların ssuda kapitalına aylan -tirishda da kórinetuǵın boladı. Shólkemlestirilgen kózqarastan finans
bazarına finanslıq instrumentler emissiyasi, satıp alınǵan zatı hám sawdasın ámel-ga asırıwshı ekonomikalıq subyektlar, finans institutları kompleksi sifa-tida da qaralıwı múmkin. Hár bir finans institutı finanslıq instru-mentlarning anıq bir kompleksi menen ol yamasa bul operatsiyanı ámelge asırıw boyınsha anıq kepillikke egaligini bólek atap ótiw kerek.
Finans bazarınıń tiykarǵı waziypası retinde finanslıq resurslarınıń juwmaqlawshı qarıydarları ortasında fondni nátiyjeli bólistiriwdi támiyinlew máselesi qóyıladı. Bul máseleni sheshiw de obiektiv, da subyektiv sebeplerge kóre quramalılıq kásip etedi. Sebebi finans bazarı qatnasıwshıları mápleri bir-birine keriligi, finanslıq minnetlemelerdi orınlaw boyınsha risklardıń joqarılıǵı hám basqa jaǵdaylar wazıypanıń tolıq orınlanıwına múmkinshilik bermeydi. Finans bazarı xalıq fondların investitsiyalarǵa aylandırıwdıń tiykarǵı mexanizmi esaplanadı, ol investor hám jamg'aruvchi mápleriniń óz-ara muwapıqlıǵın támiyinleydi. Joqarıdaǵılar tiykarında finans bazarı mánisine toqtalıp ótemiz.
Batıs ekonomikalıq ádebiyatlarında finans bazarları pul qarjları aǵımın jamg'aruvchidan qarız alıwshına jóneltiriwshi bazar insti-tutları kompleksi retinde keltiriledi. 1 Frederik Mishkin artıqsha aqshalarǵa iye adamlar daǵı pul qarjların pul qarjları jetiwmayotganlariga ótkerip beriwge xızmet etiwshi bazarlardı finans bazarları dep ataydi. 2 Keltirilayotgan tariypler tiykarında ta'kid-lash múmkin, finans bazarı - finanslıq instrumentlerden paydana-ósindi tiykarında finanslıq dáldalshılar arqalı waqtınsha bos pul qarjların qayta bólistiriw júz beretuǵın bazar bolıp tabıladı.
Finans bazarisiz iri kapitaldı tartıw hám iri joybarlarǵa investitsiyalaw quramalı másele bolıp tabıladı. Satıwshı hám qarıydarlar sanınıń kópligi nátiyjesinde qáliplesken báseki mexanizmi arqalı bazarda finanslıq aktivge salıstırǵanda birden-bir bazar bahası qáliplesedi hám informaciya ashıqlıǵına eriwiladi. Búgingi joqarı texnologiyalıq múmkinshilikler sharayatında arnawlı dáldalshılıq strukturaları daǵı kóp sanlı operatsiyalar esabına pul hám basqa aktivler mámilesi ǵárejetleri
tómenletiliwi, risklar qamsızlandırıwlanıwı, satılatuǵın aktivler túrleri keńeyiwi júz berip atır.
Finans bazarınıń rolin tereńrek ańǵarıw ushın onıń funksiyaların biliw talap etiledi. 1997 jıl ekonomika boyınsha Nobel sıylıqı laureati Robert Merton finans bazarınıń tómendegi funksiyaların ajıratıp kórsetedi:
- kapitaldı waqıt, tarmaqlararo hám mámleketleraro qayta bólistiriw;
- kapital jıynash hám kárxanalarǵa úles kirgiziw;
- tólew-esap -kitap ;
- risklardı basqarıw ;
- informaciya ;
- informaciyalar assimmetriyasi menen baylanıslı mashqalalardıń aldın
alıw.
Finans bazarınıń qatnasıwshıları retinde kapital tartıwshılar, investorlar,

dáldalshılardı ajıratıp kórsetiw múmkin. Bunda óz-ózi-den ayan kapital tartıwshılar mánisan qarız alıwshılar retinde kórinetuǵın boladı. Investorlar bolsa óz kapitalların dáldalshılar arqalı jaylastıradılar (1. 1-súwret)

Kommerciya bankleri, birjalar, fond institutları, kollektiv investitsiyalaw institutları hám basqalar finans bazarında tiykarǵı dáldalshılar esaplanadılar. Olardıń barlıǵı bólek operatsiyalardı orınlaw arqalı kapital iyesi hám kapitalǵa mútajligi bar adamlardıń óz-ara qosılıwına kómeklesedi (1. 2-súwret).
Finans bazarına finanslıq instumentlar bazarı retinde yondashiladi. Finanslıq instrument - qarız minnetlemesi yamasa úles munasábetin júzege keltiretuǵın finanslıq aktiv bolıp tabıladı. Finanslıq
instrumentler bazar qatnasıwshıları ortasındaǵı pitim nátiyjesinde forma -langan. Bunda pitimdiń bir qatnasıwshısı finanslıq aktivni qolǵa kirgizgende ekinshi tárepte finanslıq minnetleme júzege keledi. Sonday etip, finanslıq aktiv finanslıq minnetlemeler boyınsha tólewlerdi talap qılıw huqıqın beredi, shólkem yamasa puqaralarǵa tiyisli múlkshilik huqıqlardı ózinde jıynaydı.

1. 2-súwret. Finans bazarında dáldalshılar tipleri

Hár qanday bazar óz segmentlerine iye bolǵanı sıyaqlı finans bo-zori málim bir qásiyetlerine kóre strukturalıq bólimlerge iye. Finans bazarı quramı ádetde ol jaǵdayda mámilede bolatuǵın aktivlerge kóre ajratıladı (1. 3-súwret).
Finans bazarı quramında keltirilgen hár bir bazar boyınsha keyingi temalarda bólek-bólek toqtalıp ótemiz.
Instrumentleri mámilede bolıw múddetine kóre finans bazarı pul bazarı hám kapital bazarına bólinedi. Pul bazarında naq pul, qısqa múddetli tólew quralları, bir jılǵa shekem bolǵan qısqa múddetli fondlar mámilesi shólkemlestiriledi. Kapital bazarında bolsa “uzın pullar” mámilesi shólkemlestirilip, ol jaǵdayda tiykarlanıp aksiyalar hám obligatsiyalar ámel etedi. Mámile múddeti bolsa bir jıldan artıq boladı. Kapital bazarınıń pul bazarınan tiykarǵı ayrıqsha tárepi uzaq múddetli investitsiyalardan paydalanıwı menen anıqlama bernedi.
Finans bazarınıń zárúrli strukturalıq bólegi esaplanǵan qımbatlı qaǵazlar bazarı finanslıq aktiv ózgeshelikine kóre úles munasábetin ańlatıwshı hám qarız munasábetin ańlatıwshı qımbatlı qaǵazlar bazarlarına bólinedi. Bunda birinshi náwbette aksiyalar bazarı hám de obligatsiyalar bazarı ayqın kózge taslanadı.