Molekulalarda relaksatsiya jarayonlari

 f(

) bog‘lanish chizig‘ini og‘ishini 
pasayishi majburiy-elastiklikni boshlanishi bilan bog‘liqdir. Bunda kuchlanishni 
oshishi bilan majburiy-elastiklik deformatsiyasi tezkor tarzda ortadi. σ = f(

) 
bog‘lanish grafigining maksimum nuqtasida majburiy-elastik deformatsiya tezligi 
cho‘zish tezligiga tenglashadi. Bu hodisa kuzatilgan kuchlanish majburiy-elastiklik 
chegarasi (σ
v
) deyiladi. Odatda σ
v
ga erishilganda namunaning keskin 
ingichkalanishi, ya’ni bo‘yincha hosil bo‘lishi kuzatiladi. Bo‘yinchaning yo‘nalishi 
bo‘ylab makromolekulalar majburiy orientirlanadi va bu holat shishasimon holatda 
ruy bersa yuqori elastik moduliga va majburiy-elastiklik chegarasiga ega bo‘ladi. 
Bo‘yincha hosil bo‘lganda σ
v
sezilarli darajada oshishini ta’minlovchi cho‘zilish 
darajasiga erishiladi va bo‘yinchada majburiy-elastik deformatsiyaning rivojlanishi 
keskin sekinlashadi. Deformatsiya jarayoni bo‘yincha chegarasida davom etadi. 
Buning natijasida kuchlanish uzayishda deyarli o‘zgarmay qoladi va bog‘lanish 
grafigida dastlab nishoblanib, so‘ng deformatsiya o‘qiga deyarli parallel tarzda 
davom etgan soha (II qism) ko‘rinishida ifodalanadi. Bunda bo‘yinchaning 
ko‘ngdalang kesimi kam o‘zgaradi, namunaning uzayishi asosan majburiy-elastik 
deformatsiya hisobiga ro‘y beradi va bo‘yinchaning uzunligi ortib boradi.
Bo‘yinchani chegarasi kengayib namunaning uchlariga yetganda polimer yana 
dastlabki qismdagidek bir xil tarzda deformatsiyalanadi va uzayishini kattalashib 
borishi bilan yana kuchlanishning ortishi kuzatiladi (III qism). Bog‘lanish grafigining 
II qismida vujudga keladigan uzayish kuchlanish olib tashlangandan keyin bilinar-
bilinmas darajada kamayadi. Chunki shishasimon polimerda issiqlik harakati uning 
dastlabki holatini tiklashga, ya’ni berilgan kuchlanishni to‘g‘ridan to‘g‘ri hosil 
qilishga yetarli bo‘lmaydi. Ammo, namunani shishalanish haroratidan (T
s
) sal 
yuqoriroq qizdirilsa, zanjirlarning harakatchanligi namoyon bo‘la boshlaydi va 
natijada majburiy elastik deformatsiya to‘liqligicha relaksatsiyon o’zgarmaydi. 
Mo‘rtlik harorati. Deformatsiyalanishning doimiy tezligida majburiy-elastiklik 
chegarasini (σ
v
) haroratga bog‘liqligini tahlil qilish namunaning haroratga 
chidamliligini, ya’ni mo‘rtlik haroratini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. 
Namunaning bunday xususiyatlarini ifodalovchi kuchlanishning haroratga bog‘lanish 
grafigi 8.2-rasmda keltirilgan.
8.1-rasm. Shishasimon polimer 
ucnun deformatsion cho‘zilishni 
ifodalovchi grafik 

---

 
Bunda σ
v
= f(T) bog‘lanish funksiyasi bo‘yicha to‘g‘ri chiziq absissa o‘qida 
ifodalangan shishalanish haroratini (T
s
) kesib o‘tadi. Shishalanish haroratida σ
v
→ 0 
namunaga kichik kuchlanish ta’sir etganda ham yuqori elastik deformatsiya namoyon 
bo‘laveradi. Haroratning pasayishi bilan σ
v
oshib boradi, chunki zanjirning qismlarini 
qayta guruhlash uchun yanada ko‘proq kuchlanish talab etiladi va buning oqibatida 
kuchlanish sinalayotgan polimer mustahkamligidan (σ
n
) yuqori bo‘lishiga erishiladi. 
Boshqacha so‘z bilan aytganda, yetarli darajadagi past haroratlarda berilgan kuch 
ta’sirida materialning butunligini buzilishi, uni alohida qismlarga bulaklanguncha
amalga oshadi. Bunday harorat polimerning mo‘rtlik harorati (T
mh
) deyiladi. 
Haroratning keyingi pasayishlari namunani parchalash uchun kuchlanishni (σ