Molekulalarda relaksatsiya jarayonlari

---

 
6-mavzu: 
ZANJIRLI 
MOLEKULALARDA 
RELAKSATSIYA 
JARAYONLARI 
VA 
MODELLAR. 
STRUKTURAVIY, 
MEXANIK, 
ELEKTRIK, MAGNITIK RELAKSATSIYALAR VA RELAKSATSIYA 
VAQTLARI. 
KUCHLI 
VA 
KUCHSIZ 
DEFORMATSIYALANGAN 
MAKROMOLEKULALAR RELAKSATSIYASI VA GISTEREZISI.
 
Yuqori 
elastik 
holatdagi 
amorf 
polimerning 
relaksatsion 
xossasi. 
Termodinamikaning qonunlariga muvofiq turli tizimlarda o‘z-o‘zidan yuz beradigan 
barcha jarayonlar oxir oqibatda muvozant holatiga yaqinlashadi. Agar muvozanat 
holatga o‘tish aniq tezlikka ega bo‘lsa, unda o‘tish jarayonida bir qator oraliq 
nomuvozanat holatlarni qayd etish mumkin. Tizimni nomuvozanat holatdan 
muvozanat holatiga o‘tishi relaksatsion jarayon deb yuritiladi. Barcha real 
tizimlarning mexanik xossalari relaksatsion tavsifga ega bo‘ladi va polimerlar yuqori 
elastik holatda bir qator relaksatsion xossalarni namoyon qiladi: 
1. Polimerga doimiy kuchlanish (σ
o
) berilsa-yu, unda oqish jarayoni 
kuzatilmasa, bunday kuchlanish ma’lum muvozanatli yuqori elastik deformatsiyaga 
(

m
) mos keladi. Ammo, tizim doimiy kuchlanishga (σ
o
) mos keladigan muvozanatli 
yuqori elastik deformatsiyaga darhol erishmaydi. 4.2.3-rasmga binoan muvozanatli 
deformatsiya yuqori chegara bo‘lib, unga real deformatsion jarayon vaqt davomida 
intiladi. 
2. Polimerga juda katta tezlikda deformatsiyalansa va shu holatda ushlab 
turilsa, unda kuchlanish (σ
o
) vujudga keladi va uning boshlang‘ich miqdori 
muvozanatli kuchlanish (σ
m
) dan ancha yuqori bo‘ladi (4.2.4-rasm).

 
 
8.3-rasm. Doimiy kuchlanish 
ostida 
polimer 
deformatsion 
o‘zgarishini vaqtga bog‘liqligi 
8.4-rasm. 
Amorf 
polimer 
uchun 
kuchlanish 
bo‘yicha relaksatsiyasi grafigi 
Vaqt o‘tishi bilan guruhlarni qayta joylashishi va zanjirlarni konformatsion 
o‘zgarishi tufayli namunadagi kuchlanish pasayib boradi. Bu jarayon kuchlanish 
relaksatsiyasi deyiladi. 
3. Polimer namunaga o‘zgaruvchan kuchlanish, masalan, sinusoidal qonun 
bo‘yicha σ 

 σ
o 
sin

t ta’sir etsa, unda ta’sir etuvchi kuchlanish (σ) ikki miqdor, ya’ni 
amplituda (σ
o
) va chastota (

) bilan tavsiflanadi. Shuningdek, chastota o‘rniga 
tebranish davri (T = 2

/

) qo‘llanishi mumkin. Kuchlanishni davriy ravishda ta’sir 
etishi natijasida namuna davriy deformatsiyalanadi va uning o‘zgarishi sinusoidal 
qonun 

 

 

o
sin(

t - 

) bo‘yicha ifodalanadi. Ammo, deformatsiya sinusoidasi fazasi 

---

bo‘yicha kuchlanishi sonusoidasiga nisbatan siljigan bo‘ladi (8.5-rasm). Kuchlanish 
bilan deformatsiya o‘rtasida bunday farqni vujudga kelishi relaksatsion hodisa bo‘lib, 
uning namoyon bo‘lishi kuchlanishni davriy o‘zgarishlarida deformatsiyani tegishli 
davriy o‘zgarishlarini kichigishi sabablidir.
Oddiy 
relaksatsiyalanuvchi 
tizimlarda 
o‘lchanadigan parametrlarning 
miqdorlarini ularning muvozanatli miqdorlariga nisbatan vaqt davomida kamayishi 
eksponensial qonun bo‘yicha ifodalanadi: 
