Molekulalarda relaksatsiya jarayonlari

1 

 

2 

 

3
).

---

bir biriga yaqqol bog‘liq bo‘ladi. Bunday oraliq harorat sohasida, odatda shishasimon 
holatdan yuqori elastik holatga o‘tish ro‘y beradigan sohada deformatsiya amplitudasi 
ta’sir etuvchi kuch chastotasiga (

3
) keskin bog‘langanligi kuzatiladi. Agar kuchni 
ta’sir etish vaqti relaksatsiya vaqtidan katta bo‘lsa, deformatsiya o‘zgarish 
rivojlanishga ulguradi. Agar kuchni ta’sir etish vaqti relaksatsiya vaqtidan kichik 
bo‘lsa, yuqori elastik deformatsiya rivojlanishga ulgurmaydi. Shu bois, ma’lum 
harorat va ta’sir etuvchi kuch chastotasida (

2
) polimyerda deformatsiya miqdori 
uning muvozanatli miqdoriga yaqin bo‘ladi. Shu haroratni o‘zida va ta’sir etuvchi 
kuch chastotasi (

1
) bo‘lganda, deformatsiya amplitudasi kichik bo‘lib, polimer 
o‘zini shishasimon material kabi tutadi. 
g) Harorat-vaqt superpozitsiya prinsipi. Yuqoridagi 8.7-rasmdagi bog‘lanish 
grafiklaridan shuni ta’kidlash mumkinki, chastotani oshishi va haroratni pasayishi bir 
xilda deformatsiyaga ta’sir etadi. Deformatsiyani hoxlangan bir miqdoriga ham 
chastotani, ham haroratni o‘zgartirish orqali erishish mumkin. Bu ma’lum ma’noda 
harorat va ta’sir etish vaqtini ekvivalent ekanligidan dalolat beradi. Bu hol harorat-
vaqt superpozitsiya prinsipini qo‘llanishiga asos bo‘lgan. Buning asosida polimerning 
mexanik xossasini ta’sir etuvchi kuchning juda keng diapazondagi chastotalari 
doirasida, hatto laboratoriya sharoitida o‘lchab bo‘lmaydigan chastotalarda ham 
aniqlash mumkin bo‘ladi. Bunga erishish uchun turli haroratlarda chastotalarni 
nisbatan tor diapazonlarida deformatsion o‘zgarishlarni aniqlash bo‘yicha tadqiqotlar 
o‘tkaziladi. So‘ngra chastota va haroratni ta’sir etishining ekvivalentlik pritsipiga 
asosan berilgan harorat miqdorlari qamrab olgan ta’sir etuvchi chastotalarning keng 
sohasida ifodalovchi umumlashtirilgan bog‘lanish grafigini tuziladi.
Bunga misol qilib, 8.8-rasmdagi polimerning kuchlanish relaksatsiya uchun 
harorat-vaqt superpozitsiya prinsipini grafigini keltiramiz. Bunda kuchlanish 
relaksatsiya grafiklari turli haroratlarda (T
1 

2 

3 

4 

5
) aniqlangan (chapda). 
Har bir haroratga to‘g‘ri keladigan grafik bo‘lagi yoki qismi siljish faktori yoki 
keltirish parametri (a
T
) deb yuritiladi.
 
Harorat-vaqt superpozitsiya prinsipiga binoan kuchlanish relaksatsiya grafiklari 
lgt bo‘ylab surilib, uchma-uch va ketm-ket ulanib umumlashtirilgan yagona grafikka 
aylantiriladi (o‘ngda). Bunda siljish faktori a
T
birlamchi yaqinlashishda T haroratdagi 
polimerning relaksatsiya vaqtini, uning T
o
 vaqtdagi relaksatsiya vaqtiga nisbati bilan 
aniqlanadi: 
lga
T
= lg(

T
/

To
) (8.22) 
8.8-rasm. Polimerning kuchlanish 
relaksatsiyasini umumlashtirilgan 
grafigi:
- chapda, turli haroratlarda polimerning 
kuchlanish relaksatsiyasi grafigi; 
- o’ngda, umumlashgan grafik. 

---

Shunday qilib, keltirish parametrini haroratga bog‘liqligi polimerning 
relaksatsiya vaqtini haroratga bog‘liqligini ifodalaydi. Xullas harorat-vaqt 
superpozitsiya prinsipi katta amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, u polimerlarning mexanik 
xossalari haqida ma’lumot beradi. Ushbu prinsip asosida polimer materiallarning 
kelgusi 50 yillik davomida mexanik xossalari qanchalik o’zgarib borishini tahlil 
qilinish mumkin. Masalan, polietilen quvurlarning uzoq mustahkamligi shu prinsip 
boyicha aniqlanadi.