Moliya-bozori-doc-2-mavzu pdf

3. Aksiyalar va ularning qo‘llanish xususiyatlari.
Aksiya (fran. action so'zidan olingan) - o'z egasining aksiyadorlik jamiyati
foydasining bir qismini dividendlar tarzida olishga, aksiyadorlik jamiyatini
boshqarishda ishtirok etishga va u tugatilganidan keyin qoladigan mol-mulkning
bir qismiga bo'lgan huquqini tasdiqlovchi, amal qilish muddati belgilanmagan

---

egasining nomi yozilgan emissiyaviy qirnmatii qog'oz. Aksiya o'zining faqat unga
tegishli sifatlari bilan har xii turdagi qimmatli qog'ozlar ichida alohida o'rin
tutadi.
Eng avvalo bu - amal qilish muddati belgilanmagan qimmatli qog'oz bo'lib, u uni
chiqargan aksiyadorlik jamiyati amal qilib turgan muddat mobaynida
muomalada bo'lishi mumkin. Aksiya egasi aksiyadorlik jamiyati tugatilgan
hollarda uning mol-mulkini taqsimlashda ishtirok etish huquqiga ega. Aksiyalar
bo'yicha olingan daromad dividend deb nomlanadi.
Dividend, odatda, aksiyadorlik jamiyatining foydasiga bog'liq bo'ladi. Agar
kompaniya hisobot yili natijalariga ko'ra katta foydaga ega bo'lsa, unda katta
dividend to'lash imkoniyati bo'ladi va aksincha. Agarda foyda mutlaqo bo'imasa,
dividend
to'lanmasligi
mumkin.
Biroq, umumiy qoidalardan istisno hollar ham mavjud. Bu, masalan, imtiyozli
aksiyalarga tegishli. Odatda, kredit quroli bo'lgan va kredit munosabatlarini
o'zida aks ettirgan boshqa qimmatli qog'ozlar turlari (obligatsiyalar, xazina
majburiyatiari, depozit sertifIkatlari, veksellar)dan farqli o'laroq,
aksiya mulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi vositadir. Uning egasi kompaniya
aksiyadorlarining umumiy yig'ilishida u yoki bu qarorga o'z ovozini bergan holda
aksiyadorlik jamiyatini boshqarishda ishtirok etish huquqiga ega.
Aksiyada ko'rsatilgan pul summasi nominal qiymat deb nornlanadi. Aksiya
sarmoyadorga birinchi marta sotilganidan keyin bu qiymat aksiyaning fond
bozoridagi keyingi harakati uchun hech qanday jiddiy ahamiyatga ega emas va
ulush sarmoyasi hajmini tavsiflagan holda axborot xususiyatiga ega bo'ladi.
Ko'pchilik, ayniqsa, aksiyadorlik mulki ustun turadigan (AQSH) mamlakatlarda
aksiyalar ularda nominal qiymat ko'rsatilmagan holda chiqariladi. Faqat
kompaniya ustav sarmoyasi muayyan ulush miqdoriga bo'linganligi ko'rsatiladi. 
Turli mamlakatlarda aksiyalarning eng kam (minimal) nominal qiymatlari turlicha
belgilangan. Aksiyaning bozorda sotiladigan narxi aksiya kursi deb nomlanadi. Bu aksiyalar
bahosining asosiy shaklidir. Ushbu narx aksiyaning real qiymatini belgilab beradi.
Aksiyalar kursi aksiya bo'yicha olinadigan dividendga bevosita bog'liq bo'lsa,
ssuda foizining me'yoriga nisbatan teskari munosabatda bo'ladi.
Abiyalar kursi - bu kapitallashtirilgan dividend bo'lib, u pul sarmoyasi
summasiga tenglashtiriladi, ushbu kapital bankka qo'yilgan yoki qarzga berilgan
holda aksiya bo'yicha olinadigan dividendga teng miqdorda daromad keltiradi.
Kurs bahosiga, dividend va qarz me'yoridan tashqari, boshqa omillar ham ta'sir
ko'rsatadi, bu haqda keyinroq so'z yuritiladi.
O'zbekiston hududida chiqariladigan aksiyalar quyidagi turlarga bo'linadi: