Moliya bozori va moliyaviy texnologiyalar” fanidan kurs ishi mavzu: Moliya bozori modellarining O’zbekistonda qo’llash istiqbollari

4. Mamlakat aholisining traditsiyalari va ma’naviy boyliklariga asoslangan moliya bozori modellari
Anglo-saksontraditsiyalariga asoslangan moliya bozori modellari. Anglosakson traditsiyalarida (yoki protestan kapitalizmi traditsiyalarida) tarbiyalangan 51 moliya bozori qatnashchilaririsklar va hatti-harakatlarga nisbatan pragmatik, iqtisodiy individualizm, davlatga va yirik kompaniya-larga nisbatan kamroq nazoratli bo’ladilar.
AQSh va Buyukbritaniya moliya bozorlar qatnashchilari esa Germaniya va Yaponiyadagilardan farqli konservativlik darajasi kamroq va risklarga ko’proq moyil. Bularning barchasianglo-saksonmodeli asosidagi moliya bozorlariniliberalligini, ochiqligini, faolligini, ammo krizislarga ta‘sirchanligini belgilaydi. Islom traditsiyasiga asoslangan moliya bozori modeli. Bu traditsiya islom moliyasi shaklida namoyon bo’ladi.
Unda moliya bozori qatnashchilari tomonidan Islom dini ko’rsatmalariga va harom tushunchasiga rioya qilinadi. Islomiy moliya institutlari oldindan belgilangan foiz daromad olishlari va spekulyativ operatsiyalar bajarishlari mumkin emas, ular faqat ulushlar va ijara asosida ishtirok etishlari, mulkni nasiyaga sotib olish va sotishi mumkin. Pul resurslarini jalb qilish uchun depozitlar o’rniga aksiyalar, investitsiya fondlari, foiz to’lovlari oldindan belgilanmagan jamg’arma va investitsiya schyotlari (banklar bilan sheriklik asosida), foizli obligatsiyalar o’rniga diskonli obligatsiyalar qo’llaniladi (diskontani ustama haq sifatida belgilab). Natijada Pokiston, Baxreyn, Kuvayt, Indoneziya, Eron, Malayziya moliya bozorlarida obligatsiyalar (foizlisi - ribo, ya‘ni - harom hisoblanadi) va derivativlar (qimorga o’xshaganligi uchun) segmentlari mavjud emas. Pokistonda ustamali (muhrob) davlat obligatsiyalari maxsus investitsiya fondlari ulushlariga konvertatsiyalantiriladi va ushbu fondlar orqali loyihaviy moliyalashtirishga asoslanib hukumat moliyalashtiriladi. Xalqaro statistikada qarz munosabatlarini mujassamlashtiruvchi qog’ozlar bo’yicha islom mamlakatlari keltirilmaydi.
Ko’pincha bozor instrumenti bo’lmagan ulushli ishtirok qog’ozlari (participation paper), Sheriklik qog’ozlari (partnership paper) chiqarilib, ular bo’yicha investorlar mablag’larini konkret loyihalarga (uy-joy, yo’llar, kasalxonalar va shu kabilarga asoslangan) markaziy va mahalliy hokimiyatlar bilan birgalikda moliyalashtirish (Birgalikda ishtirok etish) asosida yo’naltiradilar. Bu esa Islom dini tomonidan ma‘qullanadi va moliyalashtirishning ―Islom shakli deyiladi. Moliya bozorini islomiylashtirish uni soddalashuviga, banklarning rolini oshishiga, yirik oilaviy investorlarni ko’payishiga, depressiv holatga tushishiga, ko’p sonli chakana va yirik xorijiy investorlarning, derivativlar va foizli obligatsiyalar segmentlarini yo’qligiga olib keldi.
Yapon traditsiyalariga asoslangan moliya bozori modeli. Ushbu traditsiya quyidagilarda namoyon bo’ladi:
- insonlarni pog’onalilikka intilishi, o’zidan yuqori pog’onada turgan shaxsga sodiqlik (davlat tuzilmasi yoki biznesda);
- bir kompaniyada o’tiroqlik (butun hayot mobayniga yollanish tizimi);
- vasiylikka muhtojlik;
- personal manfaatlarini aksiyadorlarnikidan yuqori qo’yish (‘korporatsiyaoila’, sezilarli oshib boruvchi mehnat haqi va ijtimoiy to’lovlar tamoyili asosida);
- yaqqol kollektivizm, jamiyatga o’ta tobelik, o’zini moddiy cheklash (‘halol kambag’allik’, ishga fidoiylik etikasi), Yaponiyani dunyodagi alohida missiyasini oshirish;
- anglo-sakson traditsiyasidan farqli, aholining yuqori darajadagi jamg’arma normasi.
Moliya bozorining Yaponmodelini AQSh modelidan keyingi o’ringa qo’yish mumkin. Ularning ikkalasi islomiy moliya bozorlaridan ustun. Germaniya traditsiyalariga asoslangan moliya bozori modeli. Diniy e‘tiqodlarning farqliligiga qaramasdan, Germaniya va Yaponiya modellarining o’xshash taraflari mavjud. Sabab, bu mamlakatlarda aholining iqtisodiy qarashlari ko’p jihatdan mos kelishidir. Germaniya halqi boshqalardan farqli bir muncha hususiyatlarga ega bo’lib, ularga quyidagilarni kiritish mumkin: - praktisizm, ierarxiklik, o’ta mehnatkashlik, ijtimoiy himoyaga, risksizlilikka va jamg’armaga moyillik. Anglo-sakson modelida esa mobillikka, ixtirochilikka, risklilikka, opportunizmga, agressivlikka, o’zgarishlarga moyillik ko’proq seziladi;
- kompaniya rahbariyati tomonidan personal manfaatlarini aksiyadorlarnikidan yuqori qo’yilishi, kompaniya menejmenti niaksiyalar kursini va ular bo’yicha yuqori dividendlar to’lovlarini oshirishga yo’nalganligi. Bunda korporativ boshqaruvning germancha modelida ko’proq kompaniyaning manfaatlari aksiyadorlarga xizmat ko’rsatishdan ustun qo’yilgan. Korporativ boshqaruvning anglo-sakson modelida esa korporatsiya va aksiyador tushunchalari, ularning manfaatlari va huquqlari bir biriga tenglashtirilgan. Germaniya modelida aksiyalar bozori ustun emas, ko’proq qarz munosabatlarini mujassamlashtiruvchi belgilangan foizli qog’ozlar va sug’urta polislari aholini qiziqtiradi. Germaniya moliya bozorida banklarning o’rni traditsion hisoblanadi.