“moliya” fanidan O’quv-uslubiy qo'llanma bilim sohalari

1 + D
rs
= (1 + N
fs
) : (1 + I
d
) 
 
yoki, mos ravishda, 
D
rs 
= (N
fs
 - I
d
) : (1 + I
d
) 
Bu yerda: D
rs 
–
daromadlilikning real stavkasi; 
N
fs
– nominal foiz stavkasi; 
I
d
- inflyatsiya darajasi. 
Ikkinchi formulaga bizning misolimizdagi ko‘rsatkichlarni qo‘yib, yana bir 
marotaba yillik real stavka 2,857%ni tashkil etishini tasdiqlashimiz mumkin: 
D
rs
= (0,08 – 0,05) : 1,05 = 0,02857 = 2,857 
E’tibor bering, nominal ko‘rinishda ishonchli bo‘lgan, belgilangan daromadi 
bo‘lgan instrument (vosita) real ko‘rinishda ma’lum darajada risk tashiydi. Misol 
uchun, faraz qilaylik, bank omonatchilarga risksiz dollarli yillik 8%li foiz 

---

67 
stavkasini taklif qilmoqda. Ayni vaqtda kelajakdagi inflyatsiya darajasi avvaldan 
noma’lumligi sababli, real ko‘rinishda pulni ushbu bank hisob raqamiga qo‘yish 
riskli bo‘ladi. 
Agar taxmin qilinayotgan inflyatsiya darajasi yillik 5%ni tashkil etsa, 
daromadlilikning kutilayotgan real stavkasi yillik 2,857% bo‘ladi. Agarda 
inflyatsiya darajasi 5%dan yuqori
bo‘lsa, daromadlilikning real stavkasi yillik 
2,857%dan kam bo‘ladi. 
5-nazorat uchun savol 
Faraz qilaylik, risksiz yillik nominal foiz stavkasi g‘aznachilik veksellari 
bo‘yicha 6%ni, bashorat
qilinayotgan inflyatsiya darajasi yillik 3%ni tashkil etadi. 
Bunday g‘aznachilik veksellari bo‘yicha kutilayotgan daromadlilikning real 
stavkasi qanday bo‘ladi? Nima uchun real ko‘rinishda ular riskli hisoblanadi? 
Qo‘yilgan (joylashtirilgan) mablag‘larni qadrsizlanish riskidan himoya qilish 
uchun foiz stavkalarini
real tovar va xizmatlar yordamida ko‘rsatish mumkin. 
Masalan, belgilangan daromadli qaysidir bir vosita uchun hisoblanadigan birlik 
sifatida biror bir tovarni ko‘rsatish mumkin. Buyuk Britaniya hukumati 
indeksatsiyalangan obligatsiyalarni (index-linked bonds) 1981 yildan, AQSh 
G‘aznachiligi esa 1997 yil yanvar oyidan muomalaga chiqardi. Oxirgilari TIPS 
(Treasury Inflation Protected Securities — inflyatsiyadan himoyalangan 
g‘aznachilik qimmatli qog‘ozlari) deb nom olgan. Bu obligatsiyalar bo‘yicha foiz 
stavkasi risksiz real stavkadir. 1998 yilning sentabr oyida esa AQSh G‘aznachiligi 
tomonidan Series I Saving Bond, yoki I Bond deb nomlangan inflyatsiyadan 
himoyalangan yangi turdagi qo‘shimcha jamg‘arma obligatsiyalari emissiya
59
qilindi.
I Bond – yangi turdagi obligatsiyalar bo‘lib, o‘z investitsiyalarining real xarid 
qobiliyatini himoya qilishga va daromadlilikning kafolatli real stavkasini olishga 
harakat qiluvchi investorlar uchun ishlab chiqarilgan. I Bond – daromadlilik hisob-
kitobi o‘stirish prinsipiga asoslangan qimmatli qog‘ozlardir. Bu – obligatsiyalar 
bo‘yicha foizlar oyma-oy hisoblab boriladi, deganidir. I Bond obligatsiyalari 
nominal bahoda muomalaga chiqariladi – bu degani sotib oluvchi 50 dollarlik 
obligatsiyaga 50 dollar to‘laydi va 30 yil davomida ularning bahosi foizlarni 
indeksatsiyalash hisobiga oshib boradi. 
AQSh G‘aznachiligi tomonidan I Bond obligatsiyalarini chiqarishning qanday 
sababi bor? 
AQSh G‘aznachiligi amerikaliklarning kelajak uchun omonat (jam-g‘arma) 
qilishlarini rag‘batlantirish uchun yangi turdagi obligatsiyalarni chiqardi. 
G‘aznachilik investorlarga har yarim yilda narxlar o‘sishini hisobga olgan holda 
to‘g‘rilanadigan belgilangan foiz stavkali obliga-tsiyalarni taklif qiladi. Bu esa 
qo‘yilgan mablag‘larning xarid qobiliyatini himoya qiladi. 
I Bond obligatsiyalari bo‘yicha daromadlilik stavkasi qanday belgi-lanadi? 
59
“Emissiya” lotincha “emissio” – chiqarish. Pul va qimmatli qog‘ozlarni muomalaga chiqarish. Qarang: o‘sha 
manba. J.V. - B.37. 

---

68 
I Bond obligatsiyalari bo‘yicha daromadlilik stavkasi ikki alohida 
stavkalarning: belgilangan daromadlilik stavkasi va yarim yillik inflyatsiyaga teng 
o‘zgaruvchi stavka kombinatsiyasidan iborat. Belgilangan stavka obligatsiyaning 
muomalada bo‘lgan davrida o‘zgarishsiz bo‘ladi. Inflyatsiya darajasiga bog‘langan 
o‘zgaruvchan stavka esa har 6 oyda o‘zgarishi mumkin. 6 oylik inflyatsiya darajasi 
hamda I Bond bo‘yicha belgilangan stavkaning yig‘indisi ushbu obligatsiyalar 
bo‘yicha daromadlilik stavkasi keyingi 6 oy davomida qanday bo‘lishini 
ko‘rsatadi. 
I Bond obligatsiyalarining boshqa o‘ziga xos xususiyatlari qanday? 

I Bond obligatsiyalari omonat o‘lchamining juda keng doirasiga ega; Siz 
ularga jami 50 dollar yoki yiliga 30 000 dollar investitsiya qili-shingiz 
mumkin; 

I Bond obligatsiyalari ishonchlidir, zero, ular G‘aznachilikning qimmatli 
qog‘ozlari hisoblanib, AQSh hukumati tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi va 
kafolatlanadi; 

I Bond obligatsiyalari soliq afzalliklariga ega. Siz o‘z daromad-laringizdan 
soliq to‘lash muhlatini 30 yilga uzaytirishingiz mum-kin, va bundan 
tashqari, bu obligatsiyalar ma’muriy hudud
(shtat)lar va mahalliy daromad 
solig‘ini to‘lashdan ozod etilgan; 

I Bond obligatsiyalarining bahosi, to‘g‘risini aytganda, har oy oshib boradi, 
foizlari esa har yarim yillikda hisoblanadi; 

I Bonds obligatsiyalari likvidli hisoblanadi. Ularni sotib yuborish va olti oy 
o‘tganidan so‘ng xoxlagan paytda naqdga aylantirish mumkin. 
Endi inflyatsiya sur’atini hisobga olgan holda indekslangan (TIPS) 
obligatsiyalar qanday faoliyat ko‘rsatayotganligini yaxshiroq tushunish uchun, 
keling, qoplash muddati 1 yillik bo‘lgan qimmatli qog‘ozlarni ko‘rib chiqamiz. 
Faraz qilaylik, ular bo‘yicha real kafolatlangan yillik 3%lik foiz stavkasi 
taklif qilinmoqda. Daromadlilikning dollarli nominal stavka-sini, u inflyatsiya 
sur’atiga bog‘liq bo‘lganligi sababli, oldindan aniq aytib berishning iloji yo‘q. 
Agar inflyatsiya darajasi atigi 2% bo‘lsa, unda daromadlilikning yakuniy dollarli 
nominal stavkasi 5% atrofini tashkil etadi; 10%lik inflyatsiya darajasida esa 
daromadlilikning dollarli nomi-nal stavkasi 13%gacha oshadi.
Yuqorida aytilganlarni jamlagan holda, foiz stavkasi va’da qilingan 
daromadlilik stavkasi hisoblanishini eslatib o‘tamiz. Ko‘pchilik obliga-tsiyalar u 
yoki bu valyutada ifodalangan foiz stavkasini taklif qilishlari sababli, ularning 
iste’mol tovarlari narxlarining dinamikasini hisobga olgan holdagi real 
daromadlilik stavkasi – noaniq ko‘rsatkich bo‘ladi. Agar inflyatsiyani hisobga 
olgan holda indeksatsiyalanadigan obligatsiyalar haqida gapiradigan bo‘lsak, 
mazkur holatda foiz stavkasi iste’mol savatiga kiruvchi aniq tovarlar narxini 
hisobga olgan holda hisoblab chiqariladi. Ushbu savatni hisobga olgan holda, foiz 
stavkasi risksiz, kafolatlangan real stavka hisoblanadi. 

---

69