Moliya organlari faoliyatini muvofiqlashtirish masalalari Reja: Kirish

O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankning pul-kredit siyosatining nazariy asoslari
Markaziy bankning pul-kredit siyosati hususidagi ilmiy-nazariy qarashlar Monetar siyosat - muomaladagi pul massasini tartibga solish orqali narxlar barqarorligi, inflyatsiya, real ishlab chiqarish hajmi va iqtisodiy o’sishni mustahkamlashga yo’naltirilgan barcha chora-tadbirlar yig’indisi5 . Umumdavlat iqtisodiy siyosatining tarkibiy va ajralmas qismi sifatida monetar siyosat mamlakat iqtisodiyotida muhim o’rinni egallab kelganligi allaqachon jahon tajribasida isbotlangan. U hozirgi paytda ham iqtisodiyotda o’z samarasini bermoqda. Shu bois jahon bank amaliyotida, jumladan, O’zbekistonda ham monetar siyosatga iqtisodchi-olimlar, mutaxassislar va hukumat tomonidan alohida e’tibor beriladi. O’z navbatida, monetar siyosat to’g’risidagi etakchi nazariyalarning mazmuni va mohiyatini atroflicha o’rganmasdan, uning ilmiy asoslangan asosiy yo’nalishlarini ishlab chiqish, qolaversa, taktikasi va strategiyasini aniq belgilab olish mumkin emas. Hozirgi paytda jahon iqtisodiy adabiyotida monetar siyosatning nazariy va amaliy masalalari to’g’risida turli nazariyalar mavjud bo’lib, ular o’z mazmuniga ko’ra bir-biridan farq qiluvchi turli oqimlarga birlashib ketgan. Ana shu oqimlar majmuida monetarizm va keynschilik oqimini, shubhasiz, ushbu sohadagi eng yirik va eng yetakchi g’oyaviy yo’nalish sifatida ajratib ko’rsatish mumkin. Ushbu ta’limotlarning paydo bo’lishi, asosiy qoidalari va ularning mazmunidagi ziddiyatlar hususidagi masalalar jahonning ko’plab taniqli va zamonaviy iqtisodchi olimlari hamda mutaxassislari tomonidan o’rganib chiqilgan. Zamonaviy xorijlik olimlardan S.R.Moiseev, E.Dolan, R.Dornbush, K.Makkonnell, K.Kempbell, L.Harris, G.Menkyu, F.Mishkin, L.Abalkin, O.Lavrushin, V.Geraenko, V.Usoskin,
B.Irishev va boshqalarning qo’shgan hissalarini e’tirof etmoq lozim. Monetar siyosatning qator nazariy va amaliy masalalari mamlakat Prezidenti I.A.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan g’oya va mulohazalarda, Shuningdek, respublikamiz iqtisodchi - olimlari va mutaxassislaridan - A.Vahobov, T.Qoraliev, M.Nurmuratov, O.Namozov, T.Bobakulov, Z.Holmahmadov, S.Norqobilov, M.Mo’minov, R.Shomurodov va boshqalarning ilmiy asarlarida yoritilgan6 . Pulga bo’lgan talab, pul taklifi, monetar siyosatning maqsadlari va ko’rsatkichlarini tanlash hamda ularni hozirgi zamon talablariga moslab amalda to’g’ri qo’llash masalalarini chuqur o’rganish maqsadga muvofiqdir. Pul-kredit siyosatning asosida pul nazariyasi yotadi. Uzoq davrlardan beri pul-kredit siyosatining muammolari va uning bozor sharoitidagi roli bo'yicha iqtosodchilar tomonidan diskussiya qilinib kelinmoqda. Bunga sabab pul nazariyasi to'g'risida ikki xil yirik qarash mavjudligidir: bir tomondan zamonaviy keynscha pul kredit konsepsiyasi, ikkinchi tomondan esa zamonaviy monetarizm konsepsiyalaridir. Zamonaviy keynschilar va monetaristlar xam iqtisodiyotdagi pul massasi va uning pul-kredit siyosati ta'sirida o'zgarishini milliy iqtisodiyotga sezilarli darajada ta'sir ko'rsatadi deb hisoblaydilar. Lekin ular bu xolatni xar xil baholaydilar. Keyns konsepsiyasi nuqtai nazardan, pul-kredit siyosatni tartibga solishning asosi sifatida foiz stavkasi hisoblanadi. O'z navbatida, monetaristlar nuqtai nazardan esa, buning asosi deb pulga bo'lgan talab va taklifni qo'yadilar. Keyns tarafdorlari shunday xisoblaydilarki, bozor iqtisodiyoti nobarqaror tizimni namoyish qiladi. Shuning uchun davlat iqtisodiyotni tartibga solishda xar xil instrumentlardan, shu jumladan moliyaviy va pul kredit intrumentlaridan faol foydalanishi kerak. Pul-kreditni tartibga solish mexanizmi quyidagi tarzda amalga oshiriladi. Foiz stavkasini pasayishi yoki ko'tarilishi pul taklifining o'zgarishiga sabab bo'ladi va o'z navbatida investitsiya talabini o'zgarishiga olib keladi.
Keynsianslar pul talifi va milliy maxsulot darajasi o'rtasidagi bog'liqlik juda yuqori deb xisoblaydilar. Markaziy bank pul-kredit siyosatini amalga oshirishda to'liq iqtisodiy ma'lumotlarga ega bo'lishi kerak. Keyns ishlab chiqqan pulga bo’lgan talab nazariyasi likvidlikka ixlos qo’yish nazariyasi nomini oldi. Ushbu nazariya ham nima uchun odamlar qo’llarida pulni saqlaydilar? degan masalani o’rganadi. Kembrij maktabi vakillarining pulga bo’lgan talab boylikning zahirasi bilan aniqlanadi va u daromadga proporsional degan fikrdan farqli o’laroq, Keyns, pulga bo’lgan talab foiz stavkasiga ham bog’liq, deb hisoblaydi. Keyns, pulga bo’lgan talab nafaqat daromadga emas, balki foiz stavkasiga ham bog’liq, degan hulosaga kelgan. Bu esa uning funksiyasining Fisher tomonidan ilgari surilgan pulga bo’lgan tablabga foiz stavkasi hech qanday ta’sir qilmaydi degan, pulga bo’lgan talab tenglamasidan keskin farq qiladi. O’z navbatida, Keyns pulga jamiyatdagi boyliklarning bir turi sifatida qaradi. Uning fikriga ko’ra, ho’jalik sub’ektlarini o’z aktivlarining ma’lum qismini pul shaklida saqlashlari, ularning likvidlik hususiyatlarini qay darajada baholashlariga bog’liq. Odamlar odatda, eng likvidli portfelni tanlaydilar va binobarin, bu ular tomonidan pulga bo’lgan talabni anglatadi. Shu sababli, Keyns o’zining pulga bo’lgan talab nazariyasini "likvidlikka ihlos qo’yish" nazariyasi deb atadi. Shuningdek, Keyns pulga bo’lgan talab nazariyasining markaziga foiz stavkasini qo’ydi. Bu pulga bo’lgan talabning chayqov omilida o’zining yaqqol ifodasini topdi. Bu qaqida horijlik taniqli olimlardan professor F.Mishkin shunday ta’kidlaydi: "Biroq aholining qo’lida qancha miqdorda pul bo’lishi kerakligini pulga bo’lgan talab to’g’risidagi nazariya orqali ham hisoblash mumkin. Ushbu nazariyaning eng muhim xususiyati shundan iboratki, bunda pulga bo’lgan talab foiz siyosatiga bog’liq emas"7 . Keynschilik konsepsiyasi, asosan, o’tgan XX asrning 30-40- yillarida yaxlit g’oyaviy oqim sifatida to’liq shakllandi va u makroiqtisodiy nazariyada hamda davlat iqtisodiy siyosatining dasturlarida bosh o’rinni egallab olgan edi. Uning asoschisi - XX asrning eng mashhur iqtisodchilaridan biri Buyuk Britaniyalik iqtisodchi Jon Meynard Keyns edi. Umuman, Keyns va uning tarafdorlarining qarashlari XX asrning 70- yillarigacha eng keng tarqalgan va mashhur nazariya bo’lib qoldi. Ayniqsa, XX asrning 60-yillarida AQSHda yuz bergan iqtisodiy yuksalish yetti yildan ortiq davom etdi. Bunday uzoq davom etgan inqirozsiz rivojlanish, Keyns nazariyasi uzoq muddatli rivojlanishni kafolatlaydigan, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning yuqori darajada samaradorligini ta’minlaydigan nazariya, degan fikrning keng miqyosda tarqalishiga sabab bo’ldi. Jon Meynard Keyns "Bandlilik, foiz va pulning umumiy nazariyasi" (1936 yil) nomli o’zining mashhur kitobida pulning aylanish tezligining doimiyligi to’g’risidagi klassik yondashuvdan voz kechdi va asosiy e’tiborni foiz stavkasining ta’siriga qaratgan holda pulga bo’lgan talab nazariyasini ishlab chiqdi. Keyns ishlab chiqqan pulga bo’lgan talab nazariyasi likvidlikka ihlos qo’yish nazariyasi nomini oldi9 . Ushbu nazariya ham nima uchun odamlar qo’llarida pulni saqlaydilar degan masalani o’rganadi. Kembrij maktabi vakillarining pulga bo’lgan talab boylikning zahirasi bilan aniqlanadi va u daromadga proporsional degan fikrdan farqli o’laroq, Keyns, pulga bo’lgan talab foiz stavkasiga ham bog’liq, deb hisoblaydi. Keyns, pulga bo’lgan talab nafaqat daromadga emas, balki foiz stavkasiga ham bog’liq, degan hulosaga kelgan. Bu esa uning funksiyasining Fisher tomonidan ilgari surilgan pulga bo’lgan tablabga foiz stavkasi xech qanday ta’sir qilmaydi degan, pulga bo’lgan talab tenglamasidan keskin farq qiladi. O’z navbatida, Keyns pulga jamiyatdagi boyliklarning bir turi sifatida qaradi. Uning fikriga ko’ra, ho’jalik sub’ektlarini o’z aktivlarining ma’lum qismini pul shaklida saqlashlari, ularning likvidlik hususiyatlarini qay darajada baholashlariga bog’liq. Odamlar odatda, eng likvidli portfelni tanlaydilar va binobarin, bu ular tomonidan pulga bo’lgan talabni anglatadi. Shu sababli, Keyns o’zining pulga bo’lgan talab nazariyasini "likvidlikka ihlos qo’yish" nazariyasi deb atadi. Shuningdek, Keyns pulga bo’lgan talab nazariyasining markaziga foiz stavkasini qo’ydi. Bu pulga bo’lgan talabning chayqov omilida o’zining yaqqol ifodasini topdi. Ma’lumki, monetar siyosat nazariyasida markaziy o’rinni foiz stavkasi pulga bo’lgan talabga ta’sir etadimi, agar ta’sir etsa, qay darajada, degan masala egallaydi. Bu hususida juda ko’p olimlar o’z fikrlarini aytganlar. Jumladan, I.Fisher foiz stavkasi pulga bo’lgan talabga ta’sir etmaydi, u daromadga bog’liq, degan hulosaga kelgan. Kembrij maktabining olimlari esa foiz stavkasi nominal yalpi ichki mahsulotga proporsional, deb hisoblashgan. Ammo, J.Keyns kembrijcha yondashuvni rivojlantirib, foiz stavkasi pulga bo’lgan talabga sezilarli darajada ta’sir qiladi, degan hulosaga kelgan. Umuman, Keyns tadqiqotlarida foiz stavkasining o’sishi bilan pulga bo’lgan talab pasayadi, degan hulosa ilgari suriladi. Keyns fikricha, pul massasining o’zgarishi foiz stavkasiga bevosita ta’sir qiladi10 . Miqdoriylik nazariyasi bo’yicha yalpi daromadning ma’lum darajasida aholining qo’lida qancha pul bor degan savol qo’yiladi. Shuning uchun u amalda pulga bo’lgan talab nazariyasi hisoblanadi. Fisherning pulga bo’lgan talabning miqdoriylik nazariyasiga muvofiq pulga bo’lgan talab mutlaq daromadning funksiyasi hisoblanadi va foiz stavkasi pulga bo’lgan talabga ta’sir etmaydi. O’z navbatida, Fisher "pulga bo’lgan talab, birinchidan, ma’lum miqdordagi YAIM (RY) doirasidagi bitimlar hajmi bilan va ikkinchidan, odamlarning bitimlarni amalga oshirishlari bog’liq bo’lgan iqtisodiyotdagi kredit institutlari tomonidan aniqlanadi, bu esa pulning aylanish tezligini aniqlaydi" degan hulosaga keldi. Kembrijning olimlari pulga bo’lgan talabning bitimlar hajmiga va institutsional omillarga bog’liqligini o’rganishning o’rniga, ma’lum holatlarda odamlar qo’llarida qancha miqdorda pul ushlab turishni hoqlaydilar degan savolni qo’ydilar. Kembrij maktabi iqtisodchilari odamlarning qo’llarida pul ushlab turishlariga asos bo’luvchi pulning ikkita hususiyatini: almashuv vositasi va boylikni saqlash vositasini ajratib ko’rsatishdi. O’z navbatida, Irving Fisher va Kembrij guruhi pulga bo’lgan talab nominal daromadga proporsional, degan pulga bo’lgan talabning klassik yondashuvini ishlab chiqdilar. Biroq ularning yondashuvlari muayyan darajada bir-biridan ajralib turadi: agar, Fisher texnologik omillarga asosiy e’toborni qaratib va qisqa muddatli davrlarda foiz stavkasi ta’sirida pulga bo’lgan talabning har qanday imkoniyatlarini inkor qilgan bo’lsa, Kembrij yondashuvida asosiy e’tibor yakka tartibdagi iste’mol tanloviga qaratilgan va foiz stavkasining ta’siri ham e’tibordan chetda qolmagan. O’z navbatida, pulga bo’lga talab YAIM va pul massasi o’rtasidagi miqdoriy bog’lanishdan foydalanish orqali ham aniqlash mumkin. Faraz qilaylik, boshqa shartlar teng bo’lgan sharoitda YAIM deflyatori 14,9 foiz va YAIM real o’sishi 6,9 foiz miqdorida belgilangan bo’lsin. Ushbu shartli misolimizda pul massasi (1,149x1,069)x100-100=23,4 foizga o’sadi. Demak, Markaziy bank monetar siyosatning maqsadli ko’rsatkichlari muvozanatini ta’minlash maqsadida iqtisodiyot uchun yil davomida pul taklifini 23,4 foizga oshirishi mumkin. Amerikalik iqtisodchi Irving Fisherning 1911 yilda nashr qilingan "Pullarning harid quvvati" - (I.Fisher "The purchasing Power of Money") nomli kitobida keltirilgan. Fisher ushbu asarida umumiy pul miqdori M (pul massasi, pul taklifi) hamda ishlab chiqarilgan pirovard tovarlar va hizmatlarni sotib olishdagi yalpi harajatlar (RxY) o’rtasidagi bog’liqlikni tadqiq qilgan. Bunda, R - baholar darajasi; Y - yalpi ishlab chiqarish. Bu erda (M) va (RxY)larni bog’lovchi o’zgaruvchini pulning aylanish tezligi - (V) deb aytiladi. Pulning aylanish tezligi (V) yalpi harajatlarning pul massasiga nisbati sifatida aniqlanadi: ( M PxY V ) 11 Masalan, agar yil davomida nominal yalpi ichki mahsulot (YAIM) 5 trln. dollarga, pul taklifi 1 trln. dollarga teng bo’lsa, pulning aylanish tezligi 5 martaga teng bo’ladi. Bu esa o’rtacha statistik dollar pirovard tovarlar va hizmatlarni sotib olish uchun 5 marta foydalanganligini anglatadi. Almashuv tenglamasi nominal daromad, pul miqdori va ularning aylanish tezligini ifodalaydi: PxYMxV (2) Almashuv tenglamasidan ko’rinadiki, yil davomida pul aylanish tezligining pul miqdoridagi ko’paytmasi nominal daromadga (ya’ni yil davomida sotib olingan tovar va xizmatlarning nominal qiymatiga) teng bo’lishi kerak. Ushbu tenglamadan pul miqdorining (M) o’zgarishi YAIMning u yoki bu tomonga o’zgarishiga olib keladimi, degan savol tug’ilishi mumkin. (M)ning o’sishi pul aylanish tezligining kamayishi hisobiga kompensatsiya bo’lishi mumkin. Shunda tenglik (MxV) va (PxY) o’zgarmasdan qoladi. Fisherning fikricha iqtisodiyotda pul aylanish tezligini kredit institutlari aniqlaydi. Agar, odamlar qilayotgan haridlari uchun qisob cheklari va kredit kartochkalari orqali to’lovlarni amalga oshirsalar, naqd pullar to’lovda kamroq ishlatilib, pul aylanish tezligi oshadi va aksincha. I. Fisher institutsional va tehnologik omillar pulning aylanish tezligiga juda sekin ta’sir qiladi, Shuning uchun qisqa muddatli davrda pulning aylanish tezligini doimiy deb hisoblash mumkin, deydi. Shuningdek, Fisherning qisqa muddatli davrda pulning aylanish tezligi doimiy degan tahmini almashuv tenglamasini pulning miqdoriylik nazariyasiga aylantirdi. Chunki bunga ko’ra, nominal YAIM mutlaq ravishda pul massasining tebranishlari orqali aniqlanadi. Klassiklar, Shuningdek, I.Fisher ham ish qaqi va baholarni mutlaqo egiluvchan deb hisoblashgan. Shuning uchun ular yalpi ishlab chiqarish (Y) to’liq bandlilik darajasida iqtisodiyotning soqlom rivojlanishi sharoitida o’zgarmasdan qoladi, deb hisoblashgan. Ular almashuv tenglamasida (Y) ni ham qisqa muddatli davrda doimiy deb hisoblashgan12. Pulning miqdoriylik nazariyasiga ko’ra, agar (M) ikki qissa oshsa (P) ham ikki qissa oshishi kerak. Klassik iqtisodiy maktab iqtisodchilarining nuqtai nazaridan qaraganda pulning miqdoriylik nazariyasi baholar darajasining tebranishini tushuntirishga imkon beradi: baholar darajasi o’zgarishi faqat pul massasi hajmining tebranishi tufayli yuzaga keladi. Umuman, XX asrning 70-yillarida keynschilar maktabining inqirozi kuzatildi. Iqtisodiy fanda neoklasssik yo’nalish, shu jumladan, uning zamonaviy shakli - monetarizm yetakchi o’ringa chiqdi. Ma’lumki, monetarizm iqtisodiyotni monetar siyosat vositalari orqali va baholar yordamida tartibga solishga ustuvor darajada ahamiyat beradigan, muvozanatlashgan tizim sifatida qaraydigan nazariyadir. Ma’lumki, o’tgan XX asrning 70-yillariga kelib, rivojlangan davlatlarning iqtisodiyotida shunday holatlar yuzaga keldiki, bu holatlarning tub sabablarini Keyns nazariyasining qoidalari doirasida tushuntirib berish mumkin emas edi. Chunki, iqtisodiy pasayish va ishsizlikka qarshi kurash chora-tadbirlari inflyatsiyaga qarshi siyosatga zid kelib qolgan edi. Jumladan, 1960-1973 yillarda AQSH yalpi milliy mahsulotining o’rtacha yillik o’sishi 4,1 foizni tashkil etgan bo’lsa, 1974-1981 yillarda atigi 2,7 foizni teng bo’ldi. O’z navbatida, 1979 yilda ichki baholar o’sishining umumiy sur’ati 12,1 foizni tashkil etgani holda ishsizlik iqtisodiy faol aholining 8 foizidan ortiqroq qismni tashkil qildi13 . Shuningdek, 1970-1980 yillarda boshqa rivojlangan davlatlar kabi AQSH iqtisodiyotida ham nobarqaror iqtisodiy o’sish, to’lov balansi va byudjet taqchilligi hamda inflyatsiya va ishsizlik darajalarining o’sishidek bir qator jiddiy makroiqtisodiy va moliyaviy muammolar ko’ndalang bo’lib qoldi. Xususan, o’tgan asrning 70-80-yillari oxirida sanoat jihatdan rivojlangan ko’pchilik mamlakatlar bir qator jiddiy makroiqtisodiy va moliyaviy muammolarga duch keldi. Ushbu davrda byudjet taqchilligining sezilarli darajada o’sishi inflyatsion jarayonlarni kuchaytirib, nobarqaror iqtisodiy o’sishni yuzaga keltirgan edi. Ayniqsa, byudjet taqchilligi quyidagi davlatlarda yuqori sur’atlarda o’sdi. Jumladan, 1976 yilda byudjet taqchilligi YAIMga nisbatan Italiyada-11,3 foizni, Irlandiyada-10,1, Portugaliyada-10,5, Buyuk Britaniyada-5,7, YAponiyada5,5, Avstriya va Avstraliyada-4,7 foizni, AQSHda va YAngi Zelandiyada-4,4 foizni, Kanadada-3,1, Germaniyada-2,8 foizni tashkil etgan edi. Ushbu davlatlar amalga oshirgan qator chora-tadbirlariga qaramasdan, byudjet taqchilligi 1976 yildagi o’rtacha 4,8 foizdan 1990 yilda 3,2 foizgacha pasaygan, holos14 . Ma’lumki, monetarizm iqtisodiyotni monetar siyosat vositalari orqali va baholar yordamida tartibga solishga ustuvor darajada ahamiyat beradigan, muvozanatlashgan tizim sifatida qaraydigan nazariyadir. N.Kaldorning fikriga ko’ra, monetarizm - bu "asosan bitta iqtisodchining favqulodda kuchli ishontirish qobiliyatiga ega bo’lgan iqtisodchi - professor Milton Fridmenning sa’yharakatlarining mevasidir"15 . Foiz stavkasining pulga bo’lgan talabga ta’siriga oid ilk tadqiqotlardan biri, AQSH iqtisodchisi Jeyms Tobin tomonidan amalga oshirilgan. U muomaladagi pullarni ikki qismga bo’lib, birinchisini transaksion, ya’ni kundalik ehtiyojlar uchun ishlatiladigan, ikkinchisini foydalanilmaydigan pullarga ajratgan. U transaksion pullarni daromadga proporsional, foydalanilmaydigan pul qoldiqlarini foiz stavkasi bilan bog’liq, deb hisoblagan16 . So’ngra J.Tobin 1922-1941 yillarda foydalanilmaydigan pul qoldiqlarining foiz stavkasi bilan o’zaro bog’liqligini tekshirib ko’rib, ushbu ko’rsatkichlar o’rtasidagi aniq aks ta’sirning guvohi bo’lgan va pulga bo’lgan talab foiz stavkasining o’zgarishiga bog’liq, degan hulosaga keldi17 . O’sha davrda D.Leyder, K.Bryunner, A.Meltser kabi olimlar tomonidan olib borilgan pulga bo’lgan talab to’g’risidagi qo’shimcha emperik tadqiqotlar ham J.Tobinning ushbu kashfiyotini tasdiqlaydi. Aslida foydalanilmaydigan pullar real hayotda transaksion pul qoldiqlari bilan ajralmasdir. Umuman, J.Tobin va uning safdoshlari pulga bo’lgan talab foiz stavkasining o’zgarishiga bog’liq, degan hulosaga kelishgan18 . Bizning nazarimizda foiz stavkasi pulga bo’lgan talabga, shuningdek, makroiqtisodiy va monetar ko’rsatkichlarga ta’sir qiladi. Aslida Markaziy bank pul taklifini o’zgartirish orqali pul massasi, inflyatsiya, valyuta kursi va bank tizimi likvidliligiga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadi. AQSH iqtisodiyoti misolidagi tadqiqotlar ham foiz stavkasining bir vaqtda pul massasi va inflyatsiyaga bevosita ta’sir qilishini ko’rsatmoqda. Fridmen qoidasiga ko’ra shunday deyilgan: "Optimal pul miqdorining yakuniy qoidasi shunday deflyatsiyaga erishish kerakki, qaysiki nominal protsent stavkasi nolga tenglashishi kerak". 1950-1960 yillar holati uchun M. Fridmen AQSH pul massasining nominal o’sish tempini yillik 2 foizda ushlab turishni ma’qul deb hisoblagan19. Bu esa, o'z navbatida, tijorat banklari kredit emissiyasi hajmini sezilarli darajada oshirish imkonini bermaydi. Natijada, iqtisodiyot real sektori korxonalarining bank kreditlariga bo'lgan talabini qondirish, tijorat banklari kredit emissiyasi hajmini ko'paytirish yo'li bilan monetizatsiya koeffitsientining darajasini oshirish, ipotekali va istemolli kreditlash amaliyotlarini takomillashtirish yo'li bilan aholining to'lov qobiliyatini rag'batlantirish vazifalarini hal qilish imkonini bermaydi"20 . Hozirgi zamon keynschilari va monetarchilari ham ikki yirik nazariy oqim sifatida pul taklifining o’zgarishi nominal YAIMga ta’sir qilishini tan oladilar, ammo ular ushbu ta’sirga turlicha baho beradilar. Xususan, mazkur ta’sirning ahamiyati va mehanizmning o’zi: keynschilar nuqtai nazaridan qaraganda, monetar siyosat asosida ma’lum darajada foiz stavkasi bo’lishi kerak, monetarchilar nuqtai nazaridan qaraganda esa ushbu asos - pul taklifining o’zidir. Amalda Markaziy bank monetar siyosatning zamonaviy vositalaridan samarali foydalangan holda, jumladan, qayta moliyalash stavkasini o’zgartirish orqali, muomaladagi pul massasi hajmini istagan miqdorgacha o’zgartiradi. Davlat siyosatining eng asosiy maqsadi, keynschilarning qarashlariga ko’ra, mehnat resurslarining yuksak
1.2. Markaziy bankning pul-kredit siyosatining strategik va taktik maqsadlari. Pul-kredit ta’limotlarining asosiy masalalaridan biri monetar siyosatning maqsadli ko’rsatkichlarini to’g’ri tanlash masalasi hisoblanadi. Jahon iqtisodiy amaliyotidan ma’lumki, monetar siyosatning asosiy yo’nalishlari muhokama qilinayotganda Markaziy bankning mas’ul mutaxassilari asosiy e’tiborni mamlakatda iqtisodiy o’sish, narxlar, foiz stavkalari, moliya va valyuta bozorlarining barqarorligini ta’minlash hamda mustahkamlash kabi bir qator masalalarga qaratadilar. Yuqorida qayd etilgan maqsadlarga erishishda mamlakatda amalga oshirilayotgan makroiqtisodiy, monetar va fiskal siyosatning muvofiqligini ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Aks holda qo’yilgan maqsadlarga muvaffaqiyatli darajada erishib bo’lmaydi. Markaziy bank monetar siyosatni amalga oshirish va uning maqsadlariga erishishda yetarli darajada samara berishi mumkin bo’lgan bir yoki bir-necha maqsadli ko’rsatkichlarni tanlab olishi muhim ahamiyatga egadir. Odatda markaziy bank monetar siyosatning oraliq maqsadi sifatida pul agregatlaridan, jumladan, pul massasi yoki pul bazasidan foydalanadi. Markaziy bank monetar siyosatni amalga oshirayotganda yakkayu-yagona monetar ko’rsatkichga asoslanmasligi kerak. Chunki har bir ko’rsatkich ma’lum kamchiliklarga ega bo’lishi bilan birga, ular iqtisodiyotdagi ma’lumotlarni to’liq o’zida aks ettira olmaydi. Masalan, markaziy bank monetar ko’rsatkichlardan biri - 21 pul massasi orqali iqtisodiyotda pulga bo’lgan real talab va taklifni aniqlash, monetizatsiya darajasi, pulning aylanish tezligi yoki pul massasining inflyatsiyaga, almashuv kursiga, foiz stavkalariga va umuman iqtisodiyotga qay darajada ta’sir etishi kabi ayrim masalalarni aniqlashi mumkin, holos. Shuningdek, iqtisodiy konyunkturaning o’zgarishi, makroiqtisodiy va moliyaviy ma’lumotlar hamda bank tizimining monetar siyosat pirovard maqsadlariga ta’sir etish ko’lami kabi ma’lumotlarga ega bo’lish markaziy banklar uchun muhim ahamiyat kasb etadi. O’z navbatida, monetar siyosatning asosiy yo’nalishlarida makroiqtisodiy siyosatning maqsadlari, iqtisodiy konyunkturaning tahlili, jumladan, real sektor, davlat byudjeti, investitsiya, tashqi savdo aylanmasi, to’lov balansi, asosiy makroiqtisodiy va monetar ko’rsatkichlar holati, bank tizimining rivojlanishi kabi bir qator ma’lumotlar mujassamlashgan bo’ladi. Ushbu ma’lumotlarni tahlil qilish asosida markaziy bank inflyatsiyaning yoki pul massasining maqsadli ko’rsatkichlarini belgilab oladi va unga erishish uchun o’z ihtiyoridagi barcha vosita hamda usullardan samarali foydalanadi. Markaziy bank pul massasi ustidan qat’iy nazoratni o’rnatish orqali valyuta kursining barqarorligiga erishish mumkin. Ammo bank tizimining va moliya bozorining likvidliligi kamayib ketadi. Moliya vazirligi esa harajatlarni oshirish orqali, bir tomondan iqtisodiy o’sishni rag’batlantiradi, ikkinchi tomondan, moliya bozorida foiz stavkasining ko’tarilishiga, iqtisodiyot real sektorida investitsiyalarning kamayishiga olib keladi. Iqtisodiyotda shunga o’xshash ziddiyatli holatlar iqtisodiyotni, jumladan, bank tizimi va moliya bozorlarini erkinlashtirish jarayonlarining chuqurlashuvi, almashuv kursi bo’yicha cheklovlarni olib tashlash natijasida kuchayadi. Bunday salbiy holatlarni bartaraf etish uchun makroiqtisodiy va monetar siyosatning moslashuvchan bo’lishini talab etadi. Jahon bank amaliyotiga muvofiq pul aylanish tezligi nominal yalpi ichki mahsulotning o’rtacha yillik pul massasiga nisbati orqali aniqlanadi. Klassik iqtisodiy maktab vakillarining nominal YAIMning pul massasi hajmining tebranishlari ta’siri ostida o’zgarishi to’g’risidagi hulosalari shunga asoslanganki, 22 pulning aylanish tezligini (PY/M) yetarli darajada doimiy deb hisoblash mumkin. Ularning hulosasidan farqli o’laroq, biz pul aylanish tezligini doimiy, deb hisoblamaymiz. AQSH iqtisodiyoti misolida 1915 yildan 2010 yilgacha bo’lgan uzoq davr mobaynida M1 va M2 pul agregatlari bo’yicha pulning aylanish tezligi dinamikasi tahlil pul aylanish tezligining barqaror emasligini ko’rsatdi. Shuning uchun uni doimiy deb bo’lmaydi. Bu tebranish ikkala Jahon urushi va Buyuk depressiya davrida iqtisodiyotning nobarqarorligi bilan ham izohlanadi. Jumladan, o’tgan asrning 50- yillaridan keyin pulning aylanish tezligi tobora o’sib borgan. Hatto shunda ham sezilarli darajada tebranishlar kuzatilgan. Xususan, 1981-1982 yillarda M1 (YAIM/M1) pul agregati bo’yicha pul aylanish tezligining foizdagi o’zgarishi manfiy, ya’ni - 2,5 foizni tashkil etgan bo’lsa, 1980-1981 yillarda esa u 4,2 foizga o’sgan. O’rtadagi 6,7 foizlik farq nominal YAIMning 6,7 foizga kamayganligini ko’rsatmoqda, agar pulning aylanish tezligi 1980-1981 yillardagi darajada saqlanib qolganda edi, o’rtada bunday farq bo’lmas edi. Uning kamayishi 1981-1982 yillardagi jiddiy iqtisodiy inqiroz bilan bevosita bog’liqdir21 . Umuman, AQSH iqtisodiyotida 1982 yildan keyin M1 pul agregati bo’yicha pul aylanish tezligining tebranishi yanada kuchaydi, pulga bo’lgan talabni empirik tarzda o’rganayotgan tadqiqotchilarni bir-oz tashvishlantirib qo’ydi. M2 pul agregatidagi pulning aylanish tezligi esa M1 pul agregatidagi pulning aylanish tezligiga nisbatan ancha barqarorroq bo’lib qoldi. Bu esa Federal Rezerv Tizimining (FRT) o’z monetar siyosatda M1 pul agregatidan maqsadli ko’rsatkich sifatida foydalanishdan voz kechib, uning o’rniga M2 pul agregatiga o’tish bilan izohlanadi. Xalqaro Valyuta Fondi (XVF) ma’lumotlari asosida olib borilgan holda natijalari shuni ko’rsatmoqdaki, hozirgi paytda bir qator rivojlangan mamlakatlarda, jumladan AQSH, Germaniya va Kanadada ham XX asrning 70- va 21 Мишкин Ф.“Экономическая теория денег, банковского дела и финансовых рынков”. Учебное пособие для студентов вузов, Аспект пресс. Москва, 1999 г. – С. 216. 23 80-yillarida M1 pul agregati bo’yicha pul aylanish tezligining tebranish darajasi juda katta va nobarqaror bo’lgan. Ushbu ko’rsatkich 1963 yilda, Germaniya va Kanadada mos holda 6,1 va 6,3 martani, AQSHda 3,8 martani tashkil etgan. Keyingi yillarda esa ushbu ko’rsatkichning tebranish darajasi tobora kattalasha boshlagan. Jumladan, 1982 yilga kelib pulning aylanish tezligi Kanadada 9,4 martani, Germaniyada 6,2 va AQSHda 6,4 martani tashkil etgan22 . Shuni alohida ta’kidlash joizki, XX asrning 90-yillariga qadar M2 pul agregati bo’yicha pul aylanish tezligi M1 pul agregatiga nisbatan barqarorroq bo’ldi. Masalan, AQSHda 1963 yilda M2 pul agregati bo’yicha pul aylanish tezligining quyi chegarasi 1,52 martani tashkil etgan bo’lsa, oradan 20 yil o’tib, ushbu ko’rsatkich sezilarsiz darajada o’zgargani holda 1,55 martani va 1993 yilda esa 1,76 martani tashkil etgan. O’ttiz yil davomida esa M2 pul agregati bo’yicha o’rtacha pul aylanish tezligi 1,64 martani tashkil etgan23 . Biroq 90 - yillarning boshlarida M2 pul agregatida pul aylanish tezligining nobarqarorligi tufayli Federal Rezerv Tizimining 1993 yilning iyulida monetar siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirishda pul agregatlaridan, shu jumladan, M2 pul agregatidan foydalanishni to’htatishga majbur qildi. Ta’kidlash joizki, horijiy mamlakatlarda bank tizimi, moliya bozorlarining yuksak darajada rivojlanganligi, iqtisodiyotning o’sishiga mos ravishda muomaladagi pul massasining oshib borayotgani pul aylanish tezligining sekinlashishida muhim omil bo’lmoqda. Hozirgi paytda rivojlangan davlatlar bank amaliyotida oraliq maqsad sifatida yalpi pul massasi, ya’ni - M2 pul agregatidan foydalanilmoqda. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, Germaniya federativ respublikasida 1990-1992 yillar mobaynidagi qisqa muddatli vaqt oralig’ida M2 pul agregatidan M3 pul agregatiga ko’rsatkich sifatida o’tildi24. Buning asosiy sababi shu bo’ldiki, ikki nemis davlatining qo’shilishi munosabati bilan naqd pul muomalasi va iqtisodiy faollik o’rtasidagi bog’liqlik kuchaydi.
Ayni paytda MDH davlatlarida, jumladan O’zbekistonda ham monetar siyosatning ochiq bozordagi operatsiyalar, valyuta siyosati, majburiy zahira talablari, foiz siyosati, depozit operatsiyalari kabi bir qator bilvosita vositalaridan samarali foydalanilmoqda. Shuningdek, tijorat banklarining bo’sh pul mablag’larini maxsus depozitlarga va Markaziy bankning qimmatli qog’ozlariga jalb qilish bo’yicha operatsiyalar ham muntazam ravishda o’tkazilmoqda. Ushbu operatsiyalar 1 kunlik, 1 haftalik, 2 haftalik depozit auksionlari ko’rinishida amalga oshirilmoqda. Ushbu vositalar, o’z navbatida, Markaziy bankka monetar siyosat samaradorligini oshirish imkonini bermoqda. Monetar siyosatning bilvosita vositalarini qo’llash xususida mamlakat Prezidenti I.A.Karimov, jumladan, shunday deydilar: "Kassa rejalarini nazorat qilish singari eskirgan usullardan voz kechib, yalpi pul massasini boshqarishning foiz stavkalari kabi bozor iqtisodiyoti tamoyillariga asoslangan, zamonaviy, tez moslashuvchan uslublari joriy etilgani bu boradagi muhim qadam bo’ldi"26 . Shu sababli, XX asrning 70-yillari boshidan 80-yillarining ohiriga qadar rivojlangan mamlakatlar barqaror iqtisodiy o’sishni va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash maqsadida, pul-kredit siyosatini amalga oshirishda bevosita vositalardan asta-sekin voz kechib, ochiq bozordagi operatsiyalar, zahira talablari kabi bir qator bilvosita vositalarga o’ta boshladi. Bilvosita vositalarga o’tish jarayoni ko’pchilik mamlakatlarda bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Jumladan, 26 Karimov I.A. Erishgan marralarimizni mustahkamlab, islohatlar yo’lidan izchil borish – asosiy vazifamiz. Т.: “O’zbekiston”, 2004. –B. 7. 26 Kanada 1967 yilda, Frantsiya va Buyuk Britaniya 60-yillarning ohirida, 90- yillarning boshlarida Belgiya, Daniya, Ispaniya, Italiya, Niderlandiya, Norvegiya, Finlandiya, Shvetsiya, AQSH, Yaponiya, Germaniya, Yangi Zelandiya, Chili, Meksika bilvosita vositalarilardan foydalanishga o’tishdi. Ushbu davlatlarning integratsiyalashuvi, o’z navbatida, pul-kredit siyosatini amalga oshirishda bilvosita vositalardan foydalanish usullarini bir-biriga yaqinlashtirishga imkon berdi. Ta’kidlash joizki, o’sha paytda ayrim mamlakatlar islohotlarda chekinishlarga ham yo’l qo’yib, ba’zi bevosita cheklovlarni qo’llashni davom ettirgan holda, ma’lum muddatda bevosita vositalardan foydalanishga qaytgan edilar. Xususan, AQSH, Buyuk Britaniya va Frantsiyada 1990 yilga qadar kredit uchun ayrim bevosita cheklovlar qo’llanildi. Yaponiyada foiz stavkalarini cheklab qo’yish va kreditlash mexanizmiga nisbatan tavsiyalar berish kabi ahloqiy ta’sir o’tkazish usuli uzoq vaqt saqlanib qolib, 1991 yilda rasman bekor qilindi27 . Umuman, bilvosita usullarga o’tish jarayoni rivojlangan mamlakatlarda oson kechdi. Birinchidan, ularda moliya bozori yetarli darajada rivojlangan bo’lib, Markaziy bank bilvosita vositalardan yanada kengroq foydalana boshladi. Ikkinchidan, makroiqtisodiy holat asosan muvozanatlashgan edi. Uchinchidan, foiz stavkalari tez-tez cheklanganligiga qaramasdan, odatda ular bozor muvozanatini ta’minlovchi darajaga yaqin edi va jiddiy nomutanosibliklarni keltirib chiqarmadi. Rivojlanayotgan davlatlarda esa ma’lum institutsional va iqtisodiy shartsharoitlar yo’qligi tufayli ishlab chiqarishning pasayishi, yuqori darajadagi inflyatsiya, byudjet taqchilligi, to’lov balansi muvozanatining buzilishi kabi bir qator makroiqtisodiy muammolarni hal etishga to’g’ri kelgan edi. Bilvosita vositalarini to’liq qo’llashga o’tish, o’z navbatida, mamlakatda jiddiy iqtisodiy va tuzilmaviy islohatlarni amalga oshirishni talab qiladi. Monetar siyosatning bilvosita vositalariga o’tish jarayoni turli davlatlarda turlicha bo’lishi mumkin. Bu borada Xalqaro valyuta fondining mutaxassislari quyidagi fikrni bildirishgan: