Moliyaboz p65
Download 1.25 Mb. Pdf ko'rish
|
Moliya-bozori
N
i N i Pq P q bu yerda, P 1 mazkur turdagi aksiya bilan somlarda tuzilgan i bitimning narxi; q 1 ushbu turdagi aksiyalar bilan sonlarda tuzilgan i bitimning hajmi; N savdo kunining boshidan indeks hisoblanguniga qadar tuzilgan bitimlar soni. Indeks hisob-kitob bazasiga barcha bitimlar boyicha hamma turdagi aksiyalarning ortacha chamalangan narxi Pb 1999-yil 31-dekabrda savdo sessiyasidagi aksiyalar malumotlari boyicha aksiyalar hajmi va soni hamda tuzilgan bitimlar narxidan kelib chiqqan holda hisoblab chiqarildi va 708,5 somga teng deb qabul qilinadi. Olchov bandlarining sonini korsatadigan tuzatish koef- fitsiyenti hisob-kitoblar qulay bolishi uchun 100 bandga teng deb qabul qilinadi. «Toshkent» RFB Rasmiy yigma indeksi savdo kuni tugayotgan yilda belgilangan indeks korsatkichi hisoblanadi. Indeks hisob-kitob bazasini shakllantirish va ozgartirish tog- risidagi qaror «Toshkent» RFB Boshqaruvi tomonidan birja rasmiy royxatiga yangi emitent kiritilayotganida qabul qilinadi. Indeks hisob-kitob bazasiga faqat oddiy va imtiyozli aksiyalar kiritilishi mumkin. Indeks hisob-kitob bazasini ozgartirish indeksni hisoblash usuli ozgartirilganda yoki birja rasmiy royxatiga yirik emitentning qimmatli qogozlari kiritilgan yilda amalga oshiriladi. «Tasiks»ning barcha ozgarishlari togrisidagi malumot birja axborot tizimi axborot terminallarida aks ettiriladi va manfaatdor shaxslarga yetkaziladi. 10.3. Qimmatli qogozlar reytingi Qimmatli qogozlar reytingi deganda, mustaqil tashkilotlar tomonidan qimmatli qogozlarning sifatini tavsiflaydigan qiyosiy baholash darajasini belgilash tushuniladi. Odatda, eng yuqori sifatli qimmatli qogozlar A harfi (simvoli) bilan, ortacha yuqori sifat- lilari B, eng past sifatlilari esa C va D harflari bilan belgilanadi. 178 Qimmatli qogozlarning dastlabki reytingi 1909-yili amerikalik Djon (Jon) Mudi tomonidan chop etilgan, u osha yilda qimmatli qogozlarga investitsiya qilishning potensial imkoniyatlarini tadqiq etgan bolib, mashhur reyting kompaniyalaridan biri uning nomi bilan «Moodys Investors Services Inc.» deb atalgan. Hozirda AQSH qimmatli qogozlar va fond birjalari komissiyasi tortta reyting kompaniyasini, xususan, «Moodys Investors Services», «Standard & Poors Corporation», «Fitch Publishing Company» va «Duff & Phelps» kompaniyalarini tan oladi. Tortala kompaniya obligatsiyalar reytingiga ixtisoslashmoqda, «Standard & Poors Corporation» kompaniyasi esa, bundan tashqari, ak- siyalar reytingini ham amalga oshiradi. Qayd etish lozimki, reytinglar berilishi, tabiiyki, kopgina kompaniyalarda, reyting yuqori bolmagani tufayli, salbiy fikrni yuzaga keltiradi. Indeks; Dou-Jons indeksi; birja indeksi; narxli indeks; tasiks indeks. 1. Indekslarni hisoblashning qanday usullarini bilasiz? 2. Indekslarning mohiyatini tushuntiring. 3. «Toshkent» RFB indeksini hisoblash mexanizimi. 4. Qimmatli qogozlar reytingi qanday mezonlar asosida aniqlanadi? 5. Ozbekistonda faoliyat korsatayotgan qanday reyting kompaniyalarini bilasiz? TAYANCH SOZ VA IBORALAR ? NAZORAT SAVOLLARI 179 11-bob. MOLIYA BOZORINI MUVOFIQLASHTIRISH VA NAZORAT QILISH ASOSLARI 11.1. Ozbekistonda qimmatli qogozlar bozorini tartibga solish mexanizmi va jahon amaliyoti Agar AQSH kabi mamlakatda qimmatli qogozlar bozori haqidagi qonun hujjatlarining vujudga kelishi jarayoniga ommaviy mojarolar, nayrangbozlik va tovlamachiliklar jiddiy tasir korsatgan bolib, hozirgi vaqtda fond bozorining davlat tomonidan tartibga solinishi parlamentning ushbu bozor ishtirokchilari tomonidan yol qoyilgan suiistemolliklarga munosabati sifatida shakllangan bolsa, Ozbekistonda esa ushbu jarayonlar rejali ravishda, hukumat hamda bozor munosabatlarining manfaatdor ishtirokchilari tashab- busi bilan, boshqa mamlakatlar tajribalarini inobatga olib, ularning tavsiyalaridan foydalangan holda fond bozorini tartibga solishni tashkil etishning oz modeliga ega bolish bilan rivojlandi. Qimmatli qogozlar bozorining davlat tomonidan tartibga solinishi zarurati qimmatli qogozlar bozori rivojlanishining tarixi shundan guvohlik beradiki, qimmatli qogozlar bilan savdo qilishning meyoriy jarayoni faqat yo fond bozori ishtirokchilarining ozlari tomonidan, yoki davlat tomonidan belgilangan aniq qoidalar mavjud bolgan, shuningdek, ularga rioya etilishi doimiy ravishda nazorat qilingan hollarda amalga oshirilishi mumkin. Amaliyotda ushbu shartlarga rioya etmaganlik makro va mikro darajadagi jiddiy oqibatlarga, bazan umumiqtisodiy tanglikka osib boruvchi global moliyaviy fojialarga olib kelganligiga misollar juda kop. Tarixiy nom chiqargan AQSHning Nyu-York fond birjasidagi 1929-yilgi «qora qush» deb nomlangan kuzgi tanglik va yaqindagina (1998-yil 17-avgust) Rossiya qimmatli qogozlar bozoridagi muvaf- faqiyatsizlik bunga yaqqol misol boladi. Ushbu voqealar, sozsiz, fond bozorining davlat tomonidan tartibga solinishi mexanizmining samarasizligi oqibatida sodir boldi. 180 Qimmatli qogozlarning bir maromda va xatarsiz muomalada bolishi uchun mazkur sohaga oid qonuniy meyorlarni barpo etish hamda ularni doimiy ravishda takomillashtirib borishni, oddiy fuqarodan tortib, to davlat organlarigacha qimmatli qogozlar bozorining barcha ishtirokchilari tomonidan qonunchilikka rioya etilishini nazorat qilishni ozida uygunlashtiruvchi tizim zarur. Tizim sarmoyadorlarning qonuniy huquqlarini himoya qilishga va saqlashga yonaltirilishi lozim, chunki aynan ular qimmatli qogozlar bozori ishtirokchilarining ichida eng zaif hamda kop sonli unsur hisob- lanishadi. Ushbu tizimda tanglik holatini soglomlashtirishga yoki fond bozori ishtirokchilarining turli qatlamlari ortasidagi iqtisodiy munosabatlar tizimida sodir boladigan nomutanosibliklarni, fond bozori va bozor iqtisodiyotining boshqa sektorlarining ozaro alo- qalari sohasidagi kelishmovchiliklarni qidirib topish, qimmatli qogozlar bozoriga tuzatib bolmaydigan zararlar keltirishga, mav- jud barqarorlikni buzishga qodir bolgan omillarni organishga yonaltirilgan chora-tadbirlar qollanishiga alohida orin berilishi kerak. Fond bozorini davlat tomonidan tartibga solishdan maqsad, qimmatli qogozlarning bir maromda va xatarsiz muomalada bolishi, qimmatli qogozlar oldi-sotdisi orqali iqtisodiyotga inves- titsiya qilish uchun sharoitlar yaratish, investitsiyani amalga oshi- rishda sarmoyadorlar tomonidan mumkin bolgan yoqotishlarni eng kam holatga keltirish, savdolar tashkilotchilari va fond bozo- rining professional ishtirokchilarining barqaror ishlashini tamin- lashdir. Fond bozorida barqarorlikka erishgan holda, davlat bu bilan iqtisodiyotning ozini ozi tartibga solishi, pul mablaglarining bir tarmoqdan boshqasiga oqib kelishi uchun sharoit yaratadi, shu tariqa xalq xojaligi mustahkamlanadi (qimmatli qogozlar bozorining bir maromda faoliyat korsatishi iqtisodiyotga samarali tasir kor- satadi). Rivojlangan mamlakatlarning tajribalari shundan dalolat ber- moqdaki, qimmatli qogozlar bozorini tartibga solish nuqtayi nazaridan tartibga solishni davlat va professional (yani maxsus tashkil etilgan qimmatli qogozlar bozorining professional ishtirokchi- larining tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladigan) bolaklarga bolish eng maqsadga muvofiq usul sanaladi. Bunday taqsimotga 181 muvofiq, qimmatli qogozlar bozorini tartibga solishning bir necha asosiy modellari mavjud. Birinchi model qimmatli qogozlar bozorining asosan davlat idoralari tomonidan tartibga solinishini va bunday tartibga solish boyicha vakolatlarning kichik qismini ozini ozi tartibga soluvchi tashkilotlarga berilishini nazarda tutadi (Fransiya). Ikkinchi model, aksincha, fond bozorini tartibga solish boyicha mavqelarning eng katta hajmini ozini ozi tartibga soluvchi tashkilotlarga berilishini nazarda tutadi, bunda davlat faqat asosiy nazorat qilish vakolatlarini saqlab qoladi (Buyuk Britaniya). Kopchilik hollarda esa birinchi va ikkinchi modellarning uygunlashuvi kozga tashlanadi. Qimmatli qogozlar bozorini tartibga solish jarayonida davlat quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi: • qonun chiqarish vazifasi (qimmatli qogozlar bozorini rivojlantirish konsepsiyasini, uni amalga oshirish dasturini ishlab chiqish, dasturni boshqarish) fond bozoridagi munosabatlar rivojlanishining maqsadi va asosiy yonalishlarini belgilash, qimmatli qogozlar bozoridagi munosabatlarning tamoyillariga, bozor infratuzilmalarining faoliyat korsatishiga, professional ishtirokchilar hamda savdolar tashkilotchilarining maqomiga, sarmoyadorlar huquq va manfaatlarini himoya qilishga taalluqli asosiy (fundamental) huquqiy meyorlarni belgilash va qimmatli qogozlar bozoridagi munosabatlarning rivojlanish monitoringini amalga oshirish; • resurslar (davlat va xususiy resurslar)ni qimmatli qogozlar bozorini tashkil etish maqsadlari uchun toplash; • davlat eng yirik emitent va sarmoyador hisoblanadi; u qimmatli qogozlar bozorining vositalaridan makroiqtisodiy siyosatni amalga oshirishda foydalanadi (ochiq bozordagi operatsiyalar); • «oyin qoidalari»ni belgilash (emitentlarga, sarmoyadorlarga, professionallarga qoyiladigan talablar, operatsiya va hisob andozalarini tasdiqlash); • bozorning moliyaviy barqarorligi va xavfsizligini nazorat qilish (bozorga kirishni qayd etish va nazorat qilish, qimmatli qogozlarni royxatga olish, investitsiya muassasalarining moliyaviy ahvolini nazorat qilish, huquqiy va axloqiy meyorlarga rioya etilishini nazorat qilish, jazolar qollash); 182 • fond bozori ishtirokchilarini mazkur bozorning ahvolidan xabardor qilish, emitentlar, sarmoyadorlar, investitsiya muassa- salari, fond birjalari va shu kabilar tomonidan axborotning oshkor etilishini taminlash, yoqotishlardan sugurtalash (shu jumladan, investitsiyalarni sugurtalashning davlat yoki aralash sxemalari); • fond bozorida sarmoyadorlarning huquq va qonuniy manfaat- larini himoya qilish boyicha chora-tadbirlar kiritish, shu jumladan, emissiyalarni royxatga olish, chet el qimmatli qogozlarining milliy bozorlarda muomalada bolishiga ruxsat berish, emitentlar va qimmatli qogozlar bozori professional ishtirokchilarining faoliya- tini nazorat qilish, shuningdek, qimmatli qogozlar bozori togri- sida qonun hujjatlarini qabul qilish. Qimmatli qogozlar bozorining davlat tomonidan tartibga solinishi vakolatli organlar tomonidan quyidagi yollar bilan amalga oshiriladi: • qimmatli qogozlar va emissiya risolasini royxatga olish, emitentlar tomonidan ularda kozda tutilgan shartlar hamda majbu- riyatlarga rioya etilishini nazorat qilish; • emitentlar va bozor ishtirokchilari tomonidan qimmatli qogozlar haqidagi axborotning oshkor etilishini taminlash; • mutaxassislarni shahodatlashdan otkazish, investitsiya muas- sasalariga litsenziyalar berish va ular faoliyatini nazorat qilish; • sarmoyadorlar va qimmatli qogozlar bozorini boshqa ishtirokchilarining shikoyatlarini korib chiqish hamda ular boyicha xulosalar chiqarish, bozor ishtirokchilari tomonidan bajarilishi lozim bolgan korsatmalarni berish; • oldi-sotdilarning birja va birjadan tashqari bitimlariga ruxsat etilgan qimmatli qogozlar boyicha tuziladigan bitimlarni, shuningdek, qimmatli qogozlarni sovga qilish, meros qoldirish, ularni ustav fondiga otkazish hamda mulkdorning ozgarishiga olib keluvchi boshqa harakatlarni tartibga solish. Masalan, bitimni tuzish sanasi va qimmatli qogozlar narxini tolash ortasidagi davr besh bank ish kunidan ortiq bolishi mumkin emas. Agar u ushbu muddatdan oshib ketsa, bitim haqiqiy emas, deb hisob- lanadi, bu esa xaridorning javobgarligini keltirib chiqaradi. Ozbekistonda qimmatli qogozlar bozorining davlat tomonidan tartibga solinishini amalga oshiruvchi organlar quyidagilar 183 hisoblanadi: Davlat mulki qomitasi huzuridagi Qimmatli qogozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish markazi, Moliya vazirligi, Markaziy bank. Qimmatli qogozlar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalarni soliqqa tortish bilan bogliq meyoriy hujjatlarni ishlab chiqishda Davlat soliq qomitasi ham ishtirok etadi. Adliya vazirligining roli ham alohida, u mazkur sohaga oid ishlab chiqilgan va korib chiqish uchun taqdim etilgan u yoki bu meyoriy hujjatlarning amaldagi qonunchilikka mos kelishini ekspertizadan otkazadi. Qimmatli qogozlar bozorini davlat tomonidan tartibga solishning eng muhim usullaridan biri bu qimmatli qogozlarni muomalaga chiqarishda ularning royxatdan otkazilishi hisoblanadi. Qimmatli qogozlar harakatining ushbu bosqichida tartibga soluvchi organ qimmatli qogozlar emissiyasi aniq investitsion loyiha ostida amalga oshirilayotganligiga, sarmoyadorlarning mablaglari sama- rali, oldindan ishlab chiqilgan biznes-rejaga muvofiq sarflanishiga va keyin foyda keltirishiga ishonch hosil qilishi kerak. Aynan emissiyani royxatga olish chogida tartibga soluvchi organ tovlamachilikning oldini olish maqsadida emitentning faoliyatini oldindan nazorat qiladi. Investitsiya muassasasi sifatida faoliyat korsatish huquqini beruvchi litsenziyani olishning majburiy sharti bu qimmatli qogozlar bozorini tartibga soluvchi davlat organi tomonidan belgilangan oz mablaglarining va qimmatli qogozlar bilan xatarlarni chegaralovchi boshqa korsatkichlarning yetarliligiga oid majburiy iqtisodiy meyorlarga rioya etish, shuningdek, qimmatli qogozlar bozori muassasasining shtatida maxsus oquv kursini tugatgan va qimmatli qogozlar bozorini tartibga solish uchun masul bolgan organning malaka shahodatnomasiga ega bolgan shaxsning bolishidir. Rivojlangan bozorlarda keng qollaniladigan va MDH mamla- katlarida ham qollana boshlangan professional nazorat qimmatli qogozlar bozori ishtirokchilarining notijorat professional tashkilot- lari tomonidan amalga oshiriladi. Qimmatli qogozlar bozori ishtirokchilarining ozini ozi tartibga soluvchi tashkilotlari fond bozorining professional ishtirokchilari brokerlar, dilerlarning notijorat birlashmasi hisoblanadi. Bunday tashkilotlar dastlab fond 184 boyliklari bilan savdo qiluvchilarning manfaatlarini namoyon qilish va himoyalash maqsadida barpo etildi. Uning shakllaridan biri fond birjasidir. Ozini ozi tartibga soluvchi tashkilotlarning roli asta- sekin osib bordi. XX asrning 30-yillaridan boshlab, birjadan tashqari fond bozorining ishtirokchilarini birlashtiruvchi ozini ozi tartibga soluvchi tashkilotlar paydo boldi. Hozirgi kunda ozini ozi tartibga soluvchi tashkilotlar quyidagi vazifalarni bajarmoqda: • nomzodlarning qimmatli qogozlar bozorida u yoki bu turdagi professional faoliyatni amalga oshirish uchun belgilangan malaka talablariga mos kelishini aniqlash; • qimmatli qogozlar bozori professional ishtirokchilarini oqi- tishni va ularning malakasini oshirishni tashkil etish; • tegishli fond birjalarida va qimmatli qogozlarning uyushgan birjadan tashqari bozorlarida bitimlarning amalga oshirilishi qoidalarini belgilash; • ozini ozi tartibga soluvchi tashkilotlar azolarining ortasidagi kelishmovchiliklarni ajrim qilish shaklida hal etish; • ozini ozi tartibga soluvchi tashkilotlar azolarining faoliyatini nazorat qilish, bunday tashkilotlarning qoidalarini buzgan shaxs- larga nisbatan intizomiy jazolar qollash. Yuqorida sanab otilgan barcha vazifalar ozini ozi tartibga soluvchi tashkilotlar tomonidan faqat qonun hujjatlarining tegishli qoidalari asosida va ular doirasida amalga oshiriladi. Qimmatli qogozlarni muomalaga chiqarish va muomala jarayonida qimmatli qogozlar bilan turli fuqarolik-huquqiy bitim- larni amalga oshirish, shu jumladan, qimmatli qogozlarni son- dirish chogida yuzaga keladigan fuqarolik-huquqiy munosabatlar davlat tomonidan tartibga solinishi lozim. Shuningdek, investitsiya shartnomalarini tuzishda yuzaga keladigan mulkiy huquqlar ham u tomonidan tartibga solinadi. Ushbu huquqlar asosida sarmoya- dorlar oz mablaglarini qoyilgan mablaglardan foydalanishdan yoki berilgan qarz mablaglarining mukofotlar bilan qaytarilishidan sof daromad olish shartlarida sarflaydi. Qimmatli qogozlar bozo- rining ishtirokchilari emitentlar, sarmoyadorlar, investitsiya muassasalari va shu kabilar fuqarolik-huquqiy munosabatlarning subyektlari sifatida korib chiqiladi. 185 Qimmatli qogozlar bozorida davlatning ishtiroki qimmatli qogozlar boyicha bitimlarni tartibga solish orqali ham namoyon boladi. Masalan, qimmatli qogozlar bozoridagi narx-navo, mulkdor, daromadlilik darajasining ozgarishi, shuningdek, ular boyicha ozaro hisob-kitoblar bilan bogliq har bir operatsiya qonunchilik tomonidan belgilangan tartibda royxatga olinishi zarur. 11.2. Qimmatli qogozlar bozorini tartibga soluvchi organlarning tarkibi Fond bozorini tartibga solish jarayonida mazkur mamlakatda fond bozorini tartibga solish vakolatiga ega bolgan va qimmatli qogozlar bozorining faoliyatini muvofiqlashtirish hamda nazorat qilish boyicha javobgarlikni oz boyniga olgan organ yoki organ- larning zimmasiga yuklatilgan. Qimmatli qogozlar bozorida davlat nazorati vakolatlangan davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi. MDHning turli mamlakatlarida bunday organlarning maqomi va vazifasi turlicha. Qator mamlakatlarda (Rossiya Federatsiyasi, Qozogiston) ushbu organlar barpo etilish jarayonida va oz vazifalarini amalga oshirishda hukumatdan mustaqildirlar. Boshqa mamlakatlarda bunday tashkilotlar hukumatning yoki ayrim hukumat muassasalarining tarkibida faoliyat korsatadi. Ayrim mamlakatlarda mazkur organ- larning maqomini aniq belgilab berish masalasi oxirigacha hal etilmagan (Ukraina) yoki bunday organlar umuman tashkil etil- magan (Armaniston). Qimmatli qogozlar bozorini tartibga solishning jahon tajribasi shundan dalolat bermoqdaki, qimmatli qogozlarning milliy bozori yetarli darajada rivojlanishiga erishilganda, qimmatli qogozlar bozorining davlat tomonidan tartibga solinishi vazifasini ijroiya hokimiyati tarkibiga kirmaydigan va hukumatdan mustaqil ravishda qaror qabul qiluvchi maxsus vakolatlangan davlat organi amalga oshirishi maqsadga muvofiqdir. Bunday mustaqillikning zarurati shu bilan shartlanganki, davlat qimmatli qogozlar bozorida bir yilning ozida davlat qimmatli qogozlarining emitenti, sarmoyador (yani milliy va xorijiy kompaniyalar aksiyalari yirik paketlarining egasi) va qimmatli qogozlar bozorida faoliyatni amalga oshirish 186 qoidalarini belgilovchi (bu qoidalar bozorning barcha ishtirokchilari uchun teng imkoniyatlarni belgilab berishi lozim) tartibga soluvchi subyekt sifatida xolisona ishtirok etadi. Davlat hukumat orqali emitent hamda sarmoyador sifatida ishtirok etgani bois, u oz faoliyatini boshqa (nodavlat) subyektlar bilan teng huquqlilik asosda amalga oshirishi lozim. Shuning uchun qimmatli qogozlar bozorining hukumat tarkibiga kirmaydigan va unga hisobot bermaydigan maxsus vakolatlangan organ tomonidan tartibga solinishi manfaatlar ortasidagi nizolardan malum darajada kafolat hisoblanadi. Ozbekistonda otgan asrning 90-yillari boshida qimmatli qogozlar bozorini tartibga solish masalalari bilan Moliya vazirligi qoshidagi maxsus boshqarma shugullandi. Ozbekiston Respublikasi Prezidentining 1995-yil 7-sentabrdagi Farmoniga muvofiq davlat boshqaruvi turli organlari (Moliya vazirligi, Markaziy bank, Adliya vazirligi, Davlat mulki qomitasi), fond birjasi, investitsiya muassa- salarining vakillaridan tarkib topgan 17 kishidan iborat qimmatli qogozlar va fond birjalari boyicha Davlat komissiyasi tashkil etildi. Komissiya respublikaning har bir viloyatida oz bolinmasiga ega boldi. Komissiya fond bozorini tartibga solish sohasidagi qonun loyihalarini ishlab chiqish, qimmatli qogozlar nashrlarini royxatga olish, emitentlar faoliyatini nazorat qilish, qimmatli qogozlar bozorining professional ishtirokchilariga litsenziyalar berish va ular faoliyatini nazorat qilish ishlarini amalga oshirdi. Ozbekiston Respublikasi Prezidentining 1996-yil 26-martdagi Farmoniga muvofiq, yuqorida qayd etilgan komissiyaning negizida Ozbekiston Respublikasi Davlat mulki qomitasi qoshidagi Qim- matli qogozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish markazi (keyingi orinlarda Markaz) tuzildi. U viloyatlarda Davlat mulki qomitasining hududiy bolinmalari tarkibida ozining hududiy bolimlariga ega. Markaz faoliyatining asosiy vazifalari va yonalishlari quyidagilardan iborat: • qimmatli qogozlar bozorini shakllantirish, rivojlantirish, nazorat qilish va tartibga solish sohasida davlat siyosatini amalga oshirish; • respublikada royxatga olingan qimmatli qogozlar nashrlari va fond bozori ishtirokchilarining yagona reyestrini yuritish, qimmatli 187 qogozlar bozorining tuzilmasi, uning rivojlanishi haqidagi malu- motlar bazasini barpo etish, qimmatli qogozlar muomalasini tartibga solish, hisobga olish va hisobotlarni tashkil qilish; • qimmatli qogozlar togrisidagi qonun hujjatlarining barcha davlat organlari va subyektlar tomonidan bajarilishini taminlash hamda uni nazorat qilish; • respublika va xorijiy emitentlar qimmatli qogozlarini chiqarish hamda ularning milliy va xalqaro bozorlarda samarali muomalada bolishi uchun zarur shart-sharoitlarni taminlovchi meyoriy hujjatlarni ishlab chiqish; • qimmatli qogozlar bilan operatsiyalarni amalga oshiruvchi sarmoyadorlar yuridik hamda jismoniy shaxslarning huquq va manfaatlarini himoya qilish; • sarmoyadorlar va jamoatchilikni qimmatli qogozlar bozo- rining ahvoli hamda uning ishtirokchilari togrisida keng xabardor qilish; • qimmatli qogozlar bozorining samarali infratuzilmasini tashkil qilishda ishtirok etish; • vazirliklar, idoralar, mahalliy boshqaruv idoralari, qimmatli qogozlar bozorining professional va noprofessional ishtirokchilari faoliyatlarini muvofiqlashtirish. Markazga bosh direktor yetakchilik qiladi. U oz lavozimiga kora, Ozbekiston Respublikasi Davlat mulki qomitasi raisining orinbosari hisoblanadi. Bosh direktorning ikki orinbosari hukumat tomonidan tayinlanadi. Markaz viloyatlarda oz bolimlariga ega bolib, bu bolimlar ham Davlat mulki qomitasining hududiy bolinmalariga boysunadi. Bolimlarning rahbarlari Markaz bosh direktorining roziligi bilan Davlat mulki qomitasining hududiy bolinmalari tomonidan tayinlanadi. Davlat mulki qomitasi huzuridagi qimmatli qogozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish markazi xodimlarining umumiy soni 180 kishini, shu jumladan, Markaz apparati xodimlarining soni 45 nafarni tashkil qiladi. Qimmatli qogozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish markazi qimmatli qogozlar nashrlarini, emitentlar, shu jumladan, Ozbekiston Respublikasi hududidagi xorijiy emitentlar qimmatli qogozlarining emissiya risolalarini royxatga 188 oladi. U Ozbekistonda royxatga olingan qimmatli qogozlar nashrlarining yagona davlat reyestrini yuritadi, emitentlarning fao- liyatini nazorat qiladi, axborot tizimini yaratish, qimmatli qogoz- lar bilan ishlashni avtomatlashtirish va kompyuterlashtirish chora- tadbirlarini amalga oshiradi, emitentlar tomonidan axborotning toliq oshkor etilishini nazorat qiladi, aksiyadorlik jamiyatlarini boshqarishga doir sarmoyadorlarning huquq va manfaatlarini himoyalash chora-tadbirlarini amalga oshiradi. Muvofiqlashtirish; ozini ozi muvofiqlashtirish; makroregulator; indikativ usul; administrativ usul; iqtisodiy tartiblashtirish; tartibga soluvchi institutlar. 1. Ozbekistonda qimmatli qogozlar bozorini tartibga solish mexanizmi qanday? 2. Moliya bozorini tartibga solish institutlari tarkibini korsating. 3. Moliya bozorini tartibga solishda davlat institutlarining orni. 4. Qimmatli qogozlar bozorini tartibga soluvchi organlarning vazifalari. TAYANCH SOZ VA IBORALAR ? NAZORAT SAVOLLARI 189 12-bob. MOLIYA BOZORIDA INVESTITSIYALAR HARAKATI VA ULARNING SAMARADORLIGINI BAHOLASH 12.1. Moliya bozori orqali investitsiyalar harakatini tashkil etish va investitsiya jarayoni Moliya bozori moliyaviy resurslarni taklif qiluvchilarni va ularga ehtiyoj sezayotganlar, odatda, fond birjalariga oxshash vositachilar yordamida bitim tuzish uchun birlashtirish mexa- nizmidir. Aksiyalar bozori, obligatsiyalar bozori, auksionlar bozori kabi moliyaviy bozorlarni qator tarkibiy qismlarga ajratish mumkin. Ularning umumiy xususiyati, moliyaviy vosita bahosini turli holatlarda talab va taklifning muvozanat nuqtasini topish- likdadir. Daromadlilik, tavakkalchilik, inflatsiyalar, dunyodagi turli vaziyatlar haqida yangi axborotlarning elon qilinishi tufayli talab va taklif nisbatining ozgarishi yangi muvozanatni yoki yangi bo- zor bahosining ornatilishiga olib keladi. Investitsiya jarayoni pul taklif qiluvchilar (vaqtincha bosh mablaglarga ega bolganlar)ni pul talab qilayotganlar (ularga ehtiyoj sezayotganlar) bilan uchrashtirish mexanizmidir. Ikkala tomon, odatda, moliyaviy institutlarda yoki moliyaviy bozorda uchrashadilar. Ayrim vaqtda, xususan, mulkiy qiymatlar (masalan, kochmas mulk) bilan bitim imzolanganda sotuvchi va xaridorlar bevosita muomalaga kirishadilar. Moliyaviy institutlar masalan, banklar va ssuda omonat assotsiatsiyalari, odatda, omonatlarni qabul qiladilar va keyin pulni kreditga beradilar yoki boshqa pul bilan mablaglarni investitsiya- laydilar. Investitsiyalar turli shakllarda amalga oshiriladi va ularni tahlil qilish, rejalashtirish uchun alohida xususiyatlaridan kelib chiqqan holda guruhlashtiriladi. 190 Birinchidan, qoyilish obyektiga qarab investitsiyalar real va moliyaviy shakllarga ajratiladi. Real investitsiyalar (kapital qoyilmalar) pul mablaglarini korxonaning moddiy va nomoddiy aktivlariga sarflanishidan iborat. Investitsiyalarning hududlararo va tarmoqlararo tarkibi esa ularning nisbiy jihatdan hududlar va tarmoqlar boyicha taqsimotini bildiradi. Rivojlangan mamlakatlarda real investitsiyalarning asosiy qismini xususiy investitsiyalar tashkil etadi. Davlat sektorida real investitsiyalar sarfi muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy muvofiqlashtirish siyosati asosida kreditlar, subsidiya- lar ajratiladi, davlat kapital qoyilmalari muvozanatlashtiriladi va real investitsiyalar ozlashtiriladi. Davlat tomonidan ozlashtiriladigan investitsiyalar, dastlabki bozor infratarkibini va u bilan bogliq bolgan tarmoqlarni ri- vojlantirishga sarflanadi. Investitsiyalar samaradorligini oshirish asosiy kapitalning aktiv elementlarini vujudga keltirish va ostirish hisobiga amalga oshiriladi. Real investitsiyalarni tavsifnomalash, ularning hajmi va daromad meyorlari asosida olib boriladi. Investitsiyalar hajmi ozlash- tiriladigan qoyilmalar qiymatini ifodalaydi, investitsiyalar miq- dori esa ularning hajmini YMMga yoki YIMga bolgan nisbatini ifodalaydi. Inflatsiya yuqori va chuqurlashgan davrda esa aytilgan korsatkichlarga uning tasiri togridan togri boladi. Investitsiya meyori ishlab chiqarilgan YIM yoki YMM qanchalik kapital sigimkorligini, yani qay darajada kapital xarajatlarining talab qilinishini bildiradi. Jamgarish samarasi kapital sigimkorligining osishi koeffitsiyentlari asosida aniqlanadi. Moliyaviy investitsiyalar kapitalni, tolov va moliyaviy maj- buriyatlarning barcha turlarini ozida mujassamlashtiruvchi, moliya- viy aktivlarga joylashtirilishini anglatadi. Ushbu moliyaviy vosita- larning eng muhimlari qimmatli qogozlardir: ulushli (aksiyalar) va qarz (obligatsiyalar). Real investitsiyalardan farqli olaroq, moliyaviy investitsiyalarni koproq portfel investitsiyalar deb atashadi, chunki bu holda investorning asosiy maqsadi bolib moliyaviy aktivlarning mukammal yigmasini (investitsiyalar portfelini) shakllantirish va qimmatbaho qogozlar bilan amalga oshiriladigan turli operatsiyalarni boshqarish hisoblanadi. 191 Moliyaviy investitsiyalar shaxsiy kompaniyalar va davlat idora- lari tomonidan muomalaga chiqarilgan aksiyalarga, obligatsiyalarga va boshqa qimmatli qogozlarga hamda bank depozitlariga, uzoq muddatga jalb qilinadigan qoyilmalardir. Moliyaviy investitsiya- larning asosiy qismi, kapitalning noishlab chiqarish sohasiga sarflanishini bildiradi. Moliyaviy investitsiyalar aksariyat holatlarda real investitsiyalarning manbayi bolib xizmat qilishi mumkin. Moliyaviy investitsiyalar erkin bozor infratuzilmasi tarkibi rivojlangan mamlakatlarda, qimmatli qogozlar bozori orqali kapi- talning sohalar boyicha taqsimlanishida muhim ahamiyatga ega bolgan davlatlarda koproq tarqalgan. Rivojlangan mamlakatlar- ning moliyaviy investitsiyalarining tarkibida asosiy orinni xususiy investitsiyalar tashkil qiladi. Xususiy investitsiyalar, tadbirkorlar, xususiy firmalar, kon- sernlar va aksiyador tashkilotlar tomonidan taqiqlanmagan fao- liyatlarga sarflanadigan mulkdorlik va intellektual boyliklarni anglatadi. Yetuk qimmatli qogozlar bozori mavjud bolgan mamlakatlarda xususiy investitsiyalarning kopgina qismi maxsus investitsiya fondlari tomonidan sarflanadi. Xorijiy investitsiya- larning moliyaviy shakli (portfel investitsiyalar) milliy iqtisodiyotda istiqbolli korxonalarni aniqlash va keng miqyosda investitsiya- lashni amalga oshirishga asos bola oladi. Ikkinchidan, investitsiyada qatnashish xarakteriga kora, be- vosita va portfel investitsiyalar farqlanadi. Bevosita investitsiyalar investorning oz moliyaviy mablaglarini joylashtirish obyektini tanlash imkoniyatini beradi. Portfel investitsiyalar tijorat banklari, investitsion kompaniyalar, fondlar va boshqalar yordamida amalga oshiriladi. Moliyaviy vositachilar toplangan mablaglarni sa- marali, daromad keltiradigan qilib joylashtiradilar. Portfel inves- titsiyalar boshqa emitentlarning anderrayting yordamida qimmatli qogozlarga joylashtirish shaklida namoyon boladi. Uchinchidan, investitsiyalash davriga qarab investitsiyalar qisqa muddatli (bir yilgacha bolgan muddatga beriladi) va uzoq muddatli (bir yildan oshiq muddatga beriladi) boladi. Masalan, oddiy aksiyalar umuman biron-bir muddat bilan cheklanmaydi. Depozit sertifikati olti oy muddatga beriladi, bu qisqa muddatli qoyilmalar vositasidir, obligatsiyalar 20 yilgacha qaytarish muddati bilan uzoq muddatli qoyilmalar vositasidir. Lekin uzoq muddatli 192 qimmatli qogozlarni sotib olish va qisqa muddatdan, masalan, olti oy otgandan song, investor uzoq muddatli vositani qisqa muddatli maqsadlar uchun foydalanish mumkin. Kopincha inves- torlar ana shunday vositalarni tanlaydilar va oz pullarini qisqa muddatlarga qoyishni xohlaydilar. Yaqin olti oy mobaynida inves- torga kerak bolmaydigan summaga, u olti oylik muddatga ega bol- gan depozit sertifikati sotib olishi mumkin: qirq yoshga tolgan investor pensiyaga chiqquncha, pul yigish uchun biron-bir kom- paniyaning obligatsiyasini 20 yilga sotib olishi mumkin. Odatda, uzoq muddatli investitsiyalar kapital qoyilmalar shaklida na- moyon boladi. Òortinchidan, mulk shakllaridan kelib chiqib, investitsiyalar xususiy, davlat, qoshma va xorijiy shakllarga ajratiladi. Xususiy investitsiyalar nodavlat yuridik shaxslarining va fuqarolarning mablaglarini tadbirkorlik faoliyati obyektlariga qoyilishini ang- latadi. Davlat investitsiyalari davlat budjeti va davlat korxonalari- ning mablaglarini joylashtirish orqali namoyon boladi. Beshinchidan, hududiy joylashtirilish boyicha investitsiyalar ichki va tashqi investitsiyalarga bolinadi. Oltinchidan, investitsiyalar tavakkallik darajasi boyicha yuqori tavakkalli va past tavakkalli investitsiyalarga ajratiladi. Moliya sohasida tavakkallik deganda, investitsiyalarga mutlaq yoxud nis- biy miqdordagi foyda kutilganidan ancha kam boladi, boshqacha aytganda, «tavakkallik» atamasi kutilmagan natija olish imko- niyatini anglatadi. Qoyilma mablaglariga foydaning mutlaq yoxud nisbiy miq- dorlarining yoyilishi qanchalik keng bolsa, tavakkallik shunchalik katta boladi va aksincha. Yakka investor eng kam tavakkalchilikka ega bolgan davlat qimmatli qogozlardan tortib, eng yuqori ta- vakkalli tovarlargacha bolgan vositalarni keng tanlash imkoniyatiga ega. Kapitalni joylashtirishning har bir tipi tavakkalning tarifidir, ammo har bir muayyan holatda tavakkallik osha vositaning aniq xususiyatlari bilan belgilanadi. Masalan, obligatsiyalarga qaraganda aksiyalarga qoyilmalar yuqori tavakkallik bilan bogliq ekanligi malum, shu bilan birga yirik kompaniyalar aksiyalariga qoyilmalar kiritilishiga qaraganda yuqori tavakkallik obligatsiyalarni topish ham qiyin emas. Albatta, tavakkallik kop hollarda emitentning, vositachining yoki muayyan 193 moliyaviy vositalar sotuvchisining sofdilligiga bogliq. Past ta- vakkallik investitsiyalar muayyan daromad olishning xavfsiz vo- sitasi hisoblanadi. Investorlar oz mablagi yoki jalb qilingan mablag yordamida kapital qoyilmalarni amalga oshiradi. Yuridik va jismoniy shaxslar yoki ularning birlashmasi, davlat organlari va chet ellik yuridik va jismoniy shaxslar investor bolishlari mumkin. Investitsiyalarni jalb etish va sarflash sohalariga asoslanib inves- titsiya faoliyati obyektlari turkumini tuzish mumkin. Investitsiya faoliyati obyektlari turkumi investitsiyalarning sarflanish sohalariga binoan quyidagi 10-chizmada korsatilgan. Insestitsiya faoliyati obyektlarini turkumlash Moliyaviy investitsiyalar obyektlari Real investitsiyalar obyektlari Davlat va boshqa mulk egalari tomonidan chiqariladigan aksiyalar, obligatsiyalar va qimmatli qogozlar Davlat va boshqa aksiyador- banklariga qoyiladigan maqsadli jamgarmalar Bank depozitlari va boshqa mulkchilik obyektlari Turli shakldagi mulkchilikka ega bolish huquqlari Iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida yangidan yaratiladigan va modernizatsiyalashtiriladigan asosiy fondlar va aylanma vositalari Fan-texnika mahsulotlari, kashfiyot, ixtirolar, izlanishlar, taminot, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash Goyalar, intellektual boyliklar, mualliflik huquqlari (nou-xau), tajriba organish va almashish Yer, tabiiy resurslar va boshqa mulkchilik obyektlariga ega bolish va foydalanish huquqlari 10-chizma. Investitsiya faoliyati obyektlarini turkumlash. 194 Investitsiya faoliyatida sohalardan birini yoki bir nechtasini tanlab olish huquqiga investorlarning ozlari ega bolishadi. Ularni hech kim soha yoki investitsiya obyektlarni tanlashga majbur eta olmaydi. U yoki bu sohani tanlashda va investitsiyalarni malum bir sohaga sarflashdagi qarorlarni investorlarning ozlari qabul qiladilar. Investitsiya faoliyatini amalga oshirish uchun ular fuqarolarni va huquqiy shaxslarni oz xohishlari bilan shartnomalar asosida jalb qiladilar. Investitsiyaning obyekti bolib, mablaglarni, yani qonun doirasidagi barcha boyliklarni safarbar etayotgan obyektlar tushuniladi. Ular yangi korxonalar yoki amalda faoliyat korsa- tayotgan korxonalar, qimmatli qogozlar, bank depozitlari, intel- lektual mulk va boshqalar bolishi mumkin. Ozbekiston Respublikasining «Investitsiya faoliyati togrisida»gi Qonunida (6-modda) investitsiya faoliyati obyektlariga quyidagi tarif berilgan: «Moddiy va nomoddiy nematlar ishlab chiqarish obyektlari investitsiya faoliyatining obyektlaridir». Investitsiya subyekti bolib, investitsiya faoliyatini amalga oshiruvchi yuridik va jismoniy shaxslar tushuniladi. Ular: xorijiy davlatlar, xalqaro moliya institutlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, davlat boshqaruv organlari, turli mulkchilik shaklidagi korxona va tashkilotlar, mulk egasi bolgan fuqarolar, shu jumladan, chet el fuqarolari, fuqaroligi bolmagan shaxslar bolishi mumkin. Investorlar qonun hujjatlariga muvofiq, buyurtmachi (mablag kirituvchi), kreditor, sotib oluvchi bolishlari, shuningdek, inves- titsiya faoliyati ishtirokchisi vazifasini bajaruvchi bolishlari mumkin. Qonunlarga tayangan holda shartnomalar asosida inves- titsiyalarga ega bolish, ulardan foydalanish va ushbu faoliyat natijalari boyicha qarorlar qabul qilishni investorlar, boshqa fuqaro va huquqiy shaxslar zimmasiga topshirish togrisida qarorlar qabul qilishlari ham mumkin. Bunday hollarda majbu- riyat garovi sifatida (investorning majburiyatini taminlash) in- vestorning mulki qabul qilinadi. Garovga faqat qarzga oluvchi- ning shaxsiy mulki yoki tola xojalik olib borish huquqiga ega bolgan mulk qoyiladi. 195 Investorlar investitsiya natijalariga, investitsiya obyektlariga ega bolish, foydalanish, farmoyish chiqarish va reinvestorlash huquq- lariga egadir. Investitsiya faoliyatidagi jarayonda subyektlar ortasida boladigan munosabatlar shartnomalar asosida muvofiqlashtiriladi. Shartnomalar tuzish, sheriklarni tanlash, majburiyatlarni aniq- lash va boshqa xojalik munosabatlarini organish, ular qabul qilingan qonunlarga zid bolmasa, faqat investitsiya faoliyati subyektlari zimmasida boladi. Har ikki tomonning kelishuviga binoan, shartnomalar investitsiya faoliyatining umumiy muddatiga tuziladi. Kapitalning osish manbasi, investitsiyalash maqsadida amalga oshirilayotgan loyihalardan olinadigan daromaddir. Amaliyotda investitsiyalarning samaradorligini (IS) aniqlash uchun foyda massasining (F) investitsiya xarajatlariga (IX) bolgan nisbati foiz korinishida olinadi: IS=F/IX·100. Investitsiya xarajatlarini foyda bilan solishtirish jarayoni doimiy ravishda, investitsiyalash amalga oshgunga qadar, investitsiyalash davrida va investitsiyalashdan song davom etadi. 11-chizmada investitsiya jarayonini aks ettiruvchilar keltirilgan. Chizmadan korinishicha, pul resurslarini taklif qilayotgan shaxslar unga ehtiyoj sezayotganlarga moliyaviy institutlar, moliyaviy bozorlar orqali yoki togridan togri berishi mumkin. Moliyaviy institutlar moliyaviy bozorda talab tomonida va taklif tomonida turib ishtirok etishi mumkin. Moliyaviy bozorning qisqa muddatli sektori pul bozori, uzoq muddatlisi esa kapital bozori deb atalib, unda fond birjasi orni salmoqlidir. Investitsiya jarayoni ishtirokchilari. Investitsiya jarayonining bosh ishtirokchilari davlat, kompaniyalar va xususiy shaxslar bolib, ularning har biri investitsiya jarayonida talab tomonida yoki taklif tomonida turib, ishtirok etishi mumkin. Davlat. Yuqoridagi loyihalar kop hollarda, turli korinishdagi uzoq muddatli qarz majburiyatlari obligatsiyalar chiqarish yoli bilan moliyalashtiriladi. Pulga bolgan talabning boshqa manbayi 196 bolib, davlatning joriy ehtiyojlari hisoblanadi. Masalan, hukumat soliq korinishida davlat budjeti daromadiga tolanganga qaraganda kop xarajat qilishi mumkin. Yoki shahar hokimiyati joriy faoliyati uchun pul kerak bolgan holda budjetga soliqlar tolanmagan holatlar bolishi mumkin. Ustun darajada hokimliklar oz ehtiyojlarini qisqa muddatli obligatsiyalar chiqarish yordamida moliyalashtiradilar. Ayrim vaqtda ijroiya hokimiyati idoralari pulni taklif qiluvchilar tomonida qatnashadilar. Masalan, shaharda malum vaqtga kelib qandaydir pul summasi boshab qolsa, uni joriy hisob raqamida ushlab turmasdan, shahar hokimiyati mablagni qisqa muddatli moliyaviy bozorga vositalarga qoyib daromad olishlari mumkin. Ijroiya hokimiyatlari idoralarini moliyaviy mablaglarga ehtiyoj sezayotgan tomonda va taklif tomonida moliyaviy institutlar va moliyaviy bozorlar holatiga kuchli tasir korsatadi. Aksariyat hollarda davlat bu pul mablaglarining istemolchisidir, yani u mablag berishga qaraganda kop mablagni ishlatadi. Kompaniyalar. Kopgina kompaniyalar mulk shakllaridan qati nazar, oz faoliyatini yuritish uchun yirik moliya mablaglariga muhtoj boladi. Ijroiya hokimiyati idoralari singari, ularning moliya- viy ehtiyojlari uzoq va qisqa muddatliga bolinadi. Uzoq muddatli maqsadlarni amalga oshirish uchun kompaniyalarga zavodlar Investitsiya jarayoni ishtirokchilari Kompaniyalar Davlat Xususiy shaxslar Qoshma korxonalar Chet el korxonalari Mahalliy investorlar Moliya bozori X X X X X X X 11-chizma. Investitsiyalash jarayoni. 197 qurishga, asbob-uskunalar va inshootlar olishga, yangi mahsulot- larni ishlash uchun pul kerak boladi. Qisqa muddatli ehtiyojlar tovar zaxiralarini taminlash, debitor qarzlarini va boshqa joriy xarajatlarni qoplash zaruratlaridan yuzaga keladi. Qisqa va uzoq muddatli ehtiyojlarni moliyalashtirish uchun kompaniyalar muomalaga turli xil qarz qimmatli qogozlarni va aksiyalarni chiqaradilar. Qachonki, ularda vaqtincha ortiqcha pul mablaglari paydo bolsa, ular pullarni boshqalarga taklif qilishadi. Amalda kopgina yirik kompaniyalar naqd pullarini boshqarishda faol va murakkab strategiyani amalga oshiradilar va qisqa muddatli qimmatli qogozlarning asosiy xaridorlari hisoblanadilar. Davlatga oxshab kompaniyalar, umuman, pul mablaglari- ning sof xaridorlari hisoblanadi. Xususiy shaxslar. Xususiy shaxslar investitsiya jarayoniga turli usullar bilan: masalan, omonat hisoblarga pul joylashtirish, obliga- tsiya va aksiyalar sotib olish, sugurta polislari olish bilan pul yetkazib berishlari mumkin. Moliyaviy vositalarni tanlash kopincha judayam oddiy vazifa emas, u yakka investor oz oldiga qanday maqsad qoyayotganiga bogliq. Pul mablaglariga xususiy shaxslarning talabi asosan mulkni, odatda, uy, avtomobil xarid qilishni moliyalashtirish uchun zayom shakliga ega boladi. Vaholanki, unday talabning miqdori juda katta, xususiy shaxslar pulni sof yetkazib beruvchilardir, boshqacha qilib aytganda, ular investitsiya jarayoniga olganiga qaraganda kop beradilar. Davlat va kompaniyalar pul mablag- larining sof xaridorlari hisoblanar ekan, xususiy investorlarning iqtisodiy osish va rivojlanishni moliyalashtirish uchun pul yetka- zib berishdagi roli juda salmoqlidir. Investorlar tipi. Ikki tipdagi investorlar bor: ular institutsional va yakka investorlar. Institutsional investorlar muassasalar bolib, ularga boshqa- larning pulini boshqargani uchun haq tolaydilar. Ularni moliyaviy muassasalar, masalan, banklar, sugurta kompaniyalari, ozaro va pensiya fondlari hamda yirik nomoliyaviy korporatsiyalar, ayrim hollarda xususiy shaxslar yollaydilar. Moliyaviy institutlar oz omonatchilariga yaxshigina daromadni taminlashga harakat qilib katta summani investitsiyalaydilar. 198 Masalan, bankning trast bolimi unga ishonib topshirilgan mablagga yetarli daromad tolashi lozim; hayotni sugurtalash kompaniyasi mijozlarga hamda mijoz vafot etgan holatlarda ular merosxorlariga va oluvchilariga sugurta mukofoti tolaydigan daro- madni tolashga sugurta badallarini investitsiyalashi lozim. Sanoat yoki savdoga oxshash nomoliyaviy kompaniyalar ham kopincha ortiqcha pul mablaglariga ega boladilar, bosh pullar daromad keltirishi yoki joriy operatsiyalarga va istiqbolga kapital qoyilmalari talabni qoplashga yordam berish uchun omonatga qoyadilar. Yakka investorlar oz moliyaviy manfaatlari uchun shaxsiy mablaglarini tasarruf etadilar. Yakka investor kopincha pensiyaga ketganda yoki uning oilasining moliyaviy barqarorligini tamin- lashda daromad manbayi bolishligi uchun bosh turgan pullari foyda keltirishidan manfaatdordir. Yakka investorlarning kopchiligi faqat shaxsiy qimmatli qogozlar portfelini nima bilan toldirish yoki shaxsiy pensiya fondini qanday taminlashga izlanish bilan band boladilar. Katta summadagi pullarni qoyishi mumkin bolganlar investitsiya sohasida kasbiy tayyorgarlikka ega bolma- ganliklari tufayli oz mablaglarini boshqarishni institutsional investorlarga, masalan, banklarni trast bolimlariga yoki investi- tsiyalar boyicha malakali maslahatchilarga topshiradilar. Institutsional va yakka investorlar uchun asosiy ish tamoyillari yagonadir: togri institutsional investorlar odatda pul egalari nomi- dan anchagina yirik summalar bilan ish qiladilar, shuning uchun ular yuqori malakaga ega boladilar va murakkab hamda nozik usullarni qollaydilar. Investitsiyalash. Maxsus tanlangan moliyaviy vositalarga pul- ning qiymatini kopaytirish yoki ijobiy daromad olish maqsadida joylashtirish jarayonini investitsiyalash deb ataladi. Ushbu fao- liyat katta iqtisodiy ahamiyatga ega, u mantiqiy ketma-ket xarajatlar sifatida bajarilishi mumkin, uning natijasi esa daromad olish hisoblanadi. Keyingi vaqtlarda bir qator yangiliklar kiritildiki, ular investitsiyalashni ragbatlantiradi va ushbu jarayonni anchagina maqbullantiradi. Investitsiyalashning ijodiy ahamiyati. Iqtisodiyotning amal qi- lishi va osishi davlatning va kompaniyalarning, shuningdek, xu- susiy shaxslarning osib borayotgan talablarini moliyalash uchun 199 qanchalik pul mablaglarini yengil jalb qilishga bogliq. Masalan, agar ipoteka zayomlari ishonch tariqasida bolmaganda edi, kopchilik uylarning sotib olish imkoniyatiga ega bolmasdilar, zayom mablaglarisiz uylarning qurilishida va qurilish ashyolari ishlab chiqarishda judayam kam ishchi band bolgan bolar edi. Shuning uchun, agar kochmas mulkni kafolatsiz kreditlash hajmi kamaysa, pirovardida bu mamlakatda umumiy iqtisodiy faollikning pasayishiga olib kelgan bolar edi: bu tushunarli, chunki aynan pullarni maqbul tasarruf qila olishi mumkin bolganlarga ularni olish yengil bolsa, iqtisodiy osishning zarur sharoitini taminlagan bolar edi. Investitsiya mukofoti. Investitsiyalarga daromad yoki foyda joriy daromad yoki qoyilgan mablaglar qiymatining osishi sifatida olinishi mumkin. Masalan, bankni omonat hisobiga joylashtirilgan pullar muntazam hisoblanadigan foizlar shaklida joriy daromad beradi, shu bilan bir paytda bosh turgan yer uchastkasi sotib olishga qoyilgan pullar, uni sotib olish va sotish orasidagi otgan paytda uchastka qiymatining osimi korinishida daromad keltiradi. Mablaglarga muhtoj bolayotganlar kimda ular ortiqcha bolsa jalb qilishlari mumkin, daromad yoki foyda pul yetkazib beruv- chilarning tavakkalini qoplashi lozim. Soddaroq qilib gapirganda, investitsiyalash jarayoni bir tekis ketishi uchun pul yetkazib beruv- chilar mukofot olishi lozim, pul xaridorlari esa ushbu mukofotni taminlashlari kerak. Investitsiyalashda xarajatlar ketma-ketligi. Amalda investitsiya- lashga xilma-xil yondashuvlardan foydalaniladi. Investor tavak- kalchilikning qoniqarli darajasiga moljallangan daromad beruvchi investitsiya portfelini shakllantirish lozim. 12.2. Investitsiya faoliyatini moliyalashtirish manbalari va shakllari Bozor munosabatlari shakllangan sharoitda investitsiya fao- liyatini moliyalashtirish manbalari tarkibini 12-chizmada korish mumkin. Real investitsion loyihalarni moliyalashtirish turli shakl va usul- larda olib boriladi. Hozirgi vaqtda investitsiyalarni moliyalashtirish manbalarini shakllantirish, investitsiya faoliyatining bosh muam- 200 molaridan biri hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida investi- tsion faoliyatni moliyalashtirish quyidagi manbalar hisobiga amalga oshirilmoqda: 1. Investorning oz moliyaviy resurslari va ichki xojalik rezervlari (foyda, amortizatsiya ajratmalari, maxsus zaxira fondlari); 2. Investorning qarz mablaglari (bank krediti, budjet krediti, obligatsiya boyicha qarzlar); 3. Jalb qilingan moliyaviy resurslar (aksiyalarni sotish, mehnat jamoasining pay va boshqa korinishdagi badallari, yuridik va jismoniy shaxslarning pay va boshqa badallari); 4. Budjetdan investitsion assignatsiyalari (mahalliy, davlat va budjetdan tashqari fondlar mablaglari); 5. Chet el investitsiyalari (chet el kreditlari, togridan togri chet el investitsiyasi, qoshma korxonalar korinishida); 6. Lizing va seleng (investitsion loyihalarni moliyalashtirish- ning bir turi bolib, asbob-uskuna, transport vositalari, bino va inshootlarni ijaraga yoki intellektual mulkdan foydalanish huquqini berish tushuniladi). Ushbu moliyalashtirish shakllari va manbalarining har biri ozining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy jihatlariga ega, shu sababli investitsion loyihalarni moliyalashtirish shakllarini tahlil qilib, eng qulay shakl va usul tanlanadi. Qulay investitsiya portfelini shakllantirish uchun, turli tarifga ega bolgan bir qancha moliyaviy instrumentlar yigindisini kiritish Investitsiya faoliyatini moliyalashtirish manbalari tarkibi Davlat budjetidan ajratmalar Kredit mablaglari hisobiga Xorijiy investitsiyalar va XMI kredit liniyalari mablaglari Qimmatli qogozlar va zayomlar chiqarish hisobiga Investorning oz mab- laglari hisobidan 12-chizma. Xojalik subyektlari investitsiya faoliyatini moliyalashtirish manbalari. 201 kozda tutiladi. Xilma-xil vositalarni qollab, investor oxir-oqibatda qoyilmalarning yuqori daromadliligiga erishishi mumkin yoxud moliyaviy instrumentlar sonini kuchaytirish hisobiga tavakkalni kamaytirishi mumkin. Investitsion loyihalarni moliyalashtirishning keng tarqalgan va moliyalashtirishning asosiy manbalaridan bolib, qimmatli qogoz- larni emissiya qilish hisoblanadi. Qimmatli qogozlar chiqarish, investitsiyalarni moliyalash- tirishda markazlashgan mablaglar va bank kreditlarining hissasi pasayishiga olib keladi. Qimmatli qogozlar bozori va kredit bozori, pul mablaglariga ehtiyoji bolgan tarmoqlarga (korxonalarga) pul mablaglarini taqsimlab, korxonalarning moliyaviy holatini barqarorlashtiradi. Jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan xarid qilinadigan qimmatli qogozlar ichida keng tarqalgan turi aksiyadorlik ja- miyatlari tomonidan chiqariladigan aksiyalardir. Korporativ obligatsiyalarni faqat ochiq aksiyadorlik jamiyatlari auditorlik tashkilotining xulosasi bilan tasdiqlangan oz kapitalining obligatsiyalar chiqarish togrisida qaror qabul qilingan sanadagi miqdori doirasida chiqarishlari mumkin. Yangi tashkil etilayotgan korxona, tashkilotlar uchun esa inves- titsion loyihalarni moliyalashtirish uchun, aksiyador kapitalidan foydalanish maqsadga muvofiqdir, chunki yangi tashkil etilgan korxonalar uchun bank kreditidan foydalanish yuqori xavf-xatar bilan bogliq bolib, kredit olishda korxona uni qaytarish uchun yetarli darajada moliyaviy resurslar bilan yoki boshqa aktivlar bilan taminlanmagan bolishi mumkin, bunday shartlarni yangi korxona bajarmasligi sababli, aksiyadorlik kapitalidan foydalanadilar. Lik- vidlik bilan bogliq bunday vaziyatlarda yangi korxona qiyin va- ziyatlarga tushib qoladi. Loyiha yaxshi baholanganda ham, yaxshi texnik asoslanganda ham banklar yuqori foiz stavkasida kredit berishlari mumkin. Aksiyador kapitali esa bunday muammolar keltirib chiqarmaydi, ammo uni yigish ancha murakkab vazifadir, bank kreditlari esa bundan mustasno. Investitsion loyihalarni kreditlash sharti, foiz stavkasi ozgarishi bilan loyiha iqtisodiy korsatkichlarining ozgarishi orasidagi munosabat bilan aniqlanadi. Malumki, foiz stavkasi ozgarmas va 202 ozgaruvchan boladi. Shu sababli korxona investitsiya loyihasini moliyalashtirishda kredit olmoqchi bolsa, u uzoq muddatli bolsa, u holda ozgarmas foiz stavkasidagi kreditdan foydalanadi. Korporativ obligatsiyalar chiqarishga faqat ochiq aksiyadorlik jamiyatining ustav fondi toliq tolanganidan keyin yol qoyiladi 1 . Har bir loyihada moliyalashtirishning turli xil shakllarining oqibatlarini tubdan baholash lozim va shunday moliyalashtirish manbasini aniqlash lozimki, unda resurslar va iqtisodiy qaytim mos kelsin, yani: • aksiyadorlik kapitali bilan birgalikda qarzga olingan mablag- lar ham investitsion loyihani moliyalashtirish manbayi boladi; • moliya bozorlarining asosiy vazifasi jamgarmalarni ishlab chiqarish investitsiyalariga yonaltirishdir. Moliyaviy bozorlarsiz korxonalar oz mablaglariga tayanishga majbur bolar edilar, bu esa uning rivojlanishini keskin chegaralab qoyadi. Xorijiy kapital qoyilmalarining yana bir muhim shakli portfelli investitsiyalar ham qabul qiluvchi iqtisodiyotga ziddiyatli tasir korsatadi. Portfelli investitsiyalar ishlab chiqarishni moliyalashtirish shakli bolib, u yoki bu investor-firmaning xususiyatlari va tarmoq afzalliklarini aks ettirmaydi. Ularni xorijiy kompaniyalar va milliy firmalar amalga oshirishi mumkin. Bazan portfelli investitsiyalar milliy firmalarning raqobatbardoshligini oshiradi, chunki mavjud resurslar hajmini kopaytiradi. Venchurli kapital milliy va xalqaro kapital bozorlaridagi dastlabki aksiyalar, korporativ obligatsiyalar portfelli kiritmalar shakllari sifatida kapital qoyilmalarini bevosita moliyalashtirishlari mumkin. Boshqa shakllar xorijliklar tomonidan ichki ikkilamchi bozorda qimmatli qogozlarning sotib olinishi, hukumat obliga- tsiyalarining katta qismi va derivativlar istemolining osishini ragbatlantirishi mamlakat iqtisodiyoti holatiga kuchli tasir qilishi mumkin. Portfelli investitsiyalar mamlakat iqtisodiyoti holatiga aktiv- larning osishi hisobiga tasir korsatadi, bu esa moddiy boyliklar 1 Ozbekiston Respublikasining «Ozbekiston Respublikasining iqtisodiy sohadagi ayrim qonun hujjatlariga ozgartirish va qoshimchalar kiritish tog- risida»gi Qonuni. T., 2007, 104-modda. 203 istemolining ortishiga olib keladi va kapital egalarining ularni boshqa qimmatli qogozlarga yoki aktivlarga investitsiyalashga qaror qilgunlarigacha davom etadi. Portfel investitsiyalar bu kapitalni xorijiy korxona qimmatli qogozlariga (korxona ustav kapitalining 10 % dan kam qismini) kiritish shaklida olib chiqib ketish bolib, investorlarga ular fao- liyatini bevosita nazorat qilish imkonini bermaydi. Jahon iqtisodiyotining barqaror rivojlanishi jarayonida portfel investitsiyalar ulushining ortishi tabiiy holdir. Bu ikki holat bilan izohlanadi: • jahonda moliya bozorlarining jadal rivojlanishi; • portfel investitsiyalarning yuqori likvidliligi bilan bogliq afzalliklar. Portfel investitsiyalar ancha yuqori likvidlilikka ega bolib, harakatchan hisoblanadi. Ularni xavf-xatarli zonadan boylik orttirish yengilroq bolgan muhitga kochirish qiyin emas. Portfel investitsiyalar ishlab chiqarishni yolga qoyish va professional bilimlarni oshirish uchun katta mehnat talab etmaydi. Rezidentlardan portfelli aktivlarni sotib olish banklarning lik- vidliligini va kreditlash hajmlarining ortishini ragbatlantiradi. Ichki qoshib olishlar sonining muntazam oshib borishi doimo aksele- rator samarasi asosida kapital qoyilmalarning oshishiga olib kelsa, bu yomon alomat emas. Lekin shunga qaramay, kredit boyicha informatsiyalar moliyaviy spekulatsiya imkoniyatlarini kengaytirsa yoki kuchli inflatsion tazyiq korsatsa, u holda iqtisodiyotning pasayishi kuzatiladi. Shuningdek, xorijiy portfel investitsiyalar milliy bozorning likvidliligini oshiradi va qabul qiluvchi mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga bevosita ijobiy tasir korsatadi. Ular moliyaviy infra- tuzilmani mustahkamlashi, moliyaviy vositachilikni kengaytirishi, xavf-xatarli kapital hajmlari va yangi kompaniyalar sonining orti- shiga olib kelishi mumkin. Portfel xorijiy investitsiyalarning qabul qiluvchi iqtisodiyotga salbiy tasirini quyidagicha ifodalash mumkin: 1. Moliyalashtirish chiqimlari erishilayotgan yutuqlardan yuqori bolishi mumkin. Agar aksiyadorlik kapitali investitsiyalar xavf- xatari taqsimlanishining bir qismini oz ichiga olsa, obligatsiyalarga sarflangan investitsiyalarda xavf-xatar bolmaydi. 204 2. Asosiy salbiy tomoni portfel kapital oqimlari yuqori xavf-xatar tasirida beqaror tendensiyaga ega bolishi mumkin. Xalqaro kapital migratsiyasining obyektiv asosi jahon xojaligi tizimiga kiruvchi mamlakatlarning notekis iqtisodiy rivojlanishi bolib, amaliyotda u quyidagicha namoyon boladi: • turli mamlakatlarda kapital jamgarilishining turli suratlarga ega bolishi; • alohida mamlakatda kapitalning «nisbatan ortiqchaligi»; • jahon xojaligining turli boginlarida kapitalga talab va taklifning mutanosib emasligi. «Nisbatan ortiqchaligi» iborasi, birinchi navbatda, kapitalni eksport qiluvchi mamlakatlarda kuzatilib, uning mutlaq ortiqchaligi kuzatilmaydi, chunki ishlab chiqarish iqtisodiy jihatdan cheklan- magan darajada osish tendensiyasiga ega, deb hisoblanadi, shunday ekan, kapitalga ham doimo talab bolishi kerak. Bundan tashqari, kapital eksporti mamlakatning ozi uchun yetarli bolmagan holda ham davom ettirilishi mumkin, chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida kapital kiritmalari bilan kutilayotgan daromadlar miqdorlari ortasida togri bogliqlik bor. 12.3. Xalqaro kapital migratsiyasi va unga tasir etuvchi omillar Xalqaro kapital migratsiyasi jahon xojaligini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega, chunki u mamlakatlarning tashqi iqtisodiy va siyosiy aloqalarining mustahkamlanishiga olib keladi, ularning tashqi savdo aylanmalarini oshiradi, iqtisodiy rivojlanishni jadal- lashtiradi, ishlab chiqarish hajmlarini kopaytiradi, ishlab chiqari- layotgan tovarlarning jahon bozoridagi raqobatbardoshligini, importyor-mamlakatlar texnik salohiyatini ostiradi va mamla- katdagi bandlikni oshiradi. Kapital migratsiyasining asosiy sabablari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: • kapitalning foiz stavkasi bilan belgilanadigan turli chegaraviy unumdorligi; • firmalarning oz faoliyatini xalqaro diversifikatsiyalashga intilishlari; 205 • tovarlarni import qilishga xalal beradigan va xorijiy taminot- chilarni bozorga kirishi uchun kapital olib kirishga undaydigan boj tosiqlarining mavjudligi; • barqaror siyosiy vaziyat va umuman, qulay investitsiya muhiti. Kapital migratsiyasi jarayonlariga quyidagi omillar tasir qiladi: • ishlab chiqarishning rivojlanishi va iqtisodiy osish suratlarining barqaror saqlab turilishi; • jahon iqtisodiyoti va alohida mamlakatlar iqtisodiyotida kuza- tilayotgan chuqur tarkibiy ozgarishlar; • ishlab chiqarishning xalqaro ixtisoslashuvi va kooperatsiya- sining chuqurlashuvi; • jahon iqtisodiyotining transmilliylashishi; • ishlab chiqarishning baynalmilallashuvi va integratsiyaviy jarayonlarning rivojlanishi; • bozorlarning ota toyinishi ishlab chiqarishni kengaytirish imkoniyatlarini cheklaydi; • rivojlangan mamlakatlarga xos sotuvchilar ortasidagi keskin raqobat; • milliy bozorning yirik moliya-sanoat guruhlari tomonidan monopollashtirilishi; • harakatdagi texnologiyalarni takomillashtirish imkoniyat- larining qolmasligi; • sanoati rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy osish surat- larini, bandlik darajasini, ilgor sanoat tarmoqlarining rivojlanishini saqlab turish uchun salmoqli miqdorda kapitallarni jalb qilishga yonaltirilgan iqtisodiy siyosati; • xalqaro tashkilotlar tomonidan xalqaro investitsiyaviy bosh- liqni erkinlashtirish siyosatining yuritilishi, investitsiyaviy sherik- likning universal meyorlarini ishlab chiqish; • mamlakatlar ortasida daromadlar va kapitalning ikki yoqlama soliqqa tortilishiga yol qoymaslik togrisida xalqaro kelishuvlar, ular savdo-sotiqning rivojlanishi va investitsiyalarning jalb qilinishiga komaklashadi. Xorijiy investitsiyalar jahon iqtisodiyotiga va uning yuragi hisoblangan xalqaro biznesga quyidagi tarzda jiddiy tasir korsatadi: 206 • kapital ekspansiyasi xojalik hayotini baynalmilallashtirish missiyasini bajaradi; • kapital ekspansiyasi yangi texnologiyalar va «nou-xau»larni butun dunyoga tarqatib, jahon bozorlarining diversifikatsiyasini yanada chuqurlashtiradi, tegishlicha ishlab chiqarish hajmiga erishish jahon bozorining umumiy samaradorlik darajasini, uning raqobat- bardoshligini oshiradi; • kapital ekspansiyasi va uning jahon iqtisodiyotining daromadli osish nuqtalariga kochib otishi uzoq istiqbolda ishlab chiqarish shart-sharoitlarini tenglashtirish, milliy narxlarning jahon narxlariga yaqinlashishi, ish haqi va foiz stavkalarida milliy farqlarning yoqo- lishi tendensiyasini yuzaga keltiradi; • ozi uchun bevosita yoki uchinchi mamlakatlar bozorlariga chiqish uchun tramplin sifatida barqaror bozorni taminlash; • xalqaro korporatsiyalarning turli mamlakatlarda oz «ichki bozor»larini, u yoki bu tarmoqlarini yaratishi natijasida ishlab chiqarish kapitalning baynalmilallashuvi jarayoni bilan toldi- riladi; • oz manfaatlarini mintaqaviy va yanada yuqoriroq xalqaro darajadagi davlatlararo munosabatlarga kiritish; • sherik mamlakatlarning ichki ishlari va davlatlararo munosa- batlariga aralashmaslik, tenglik, ozaro manfaatlarni hisobga olish, investitsiyalarni qabul qiluvchi mamlakatlar milliy ananalari va madaniy qadriyatlarini, mehnatkashlar huquqlarini hurmat qilish boyicha umumetirof etilgan tamoyillarga rioya qilgan holda xalqaro hamkorlikning muhim omili sifatida xalqaro investitsiyalarni etirof etish. Mamlakatning xalqaro kapital migratsiyasidagi ishtirok darajasi qator korsatkichlarda ifodalanadi. Birinchi korsatkichlarga quyidagi mutlaq korsatkichlar kiradi: kapital eksporti va importining hajmi, kapital eksporti-importi soni qoldigi, mamlakatdagi xorijiy kapi- talli korxonalar va ulardagi bandlar soni va h.k. Kapital eksporti- importi qoldigidan kelib chiqib, jahon mamlakatlari kapital eksport qiladigan (Yaponiya, Shveysariya), kapital import qila- digan (AQSH, Buyuk Britaniya) hamda eksport va import hajmi taxminan bir xil bolgan mamlakatlarga (Germaniya, Fransiya) ajratishadi. 207 Boshqa guruh korsatkichlar nisbiy korsatkichlar bolib, ular xalqaro kapital migratsiyasining markazlari va mamlakatning kapital importi-eksportiga bogliqligini aks ettiradi: 1) kapital importi koeffitsiyenti import qilingan xorijiy ka- pitalning mamlakat YIMdagi ulushini korsatadi: imp IK K = ·100, YIM bu yerda, IK import qilingan xorijiy kapital hajmi; YIM yalpi ichki mahsulot. Yevropa mamlakatlari ortasida bu koeffitsiyentning eng yuqori darajasi Belgiya va Lyuksemburgga tegishli hisoblanadi; 2) kapital eksporti koeffitsiyenti eksport qilinadigan kapital- ning YIMdagi ulushini aks ettiradi: eksp EK K = ·100, YIM bu yerda, EK eksport qilinadigan xorijiy kapital hajmi; YIM yalpi ichki mahsulot. Yevropa mamlakatlarida ushbu korsatkichning maksimal miqdori Niderlandiyada qayd etilgan; 3) xorijiy kapitalning mamlakat kapital qoyilmalariga bolgan ichki ehtiyojidagi ulushini aks ettiruvchi kapital: eh XK K = ·100, D(K) bu yerda, K eh ehtiyoj koeffitsiyenti; XK xorijiy kapital; D(K) mamlakatda kapitalga bolgan talab, AQSHda barcha kapitalga bolgan ichki ehtiyojlarning 33 % xorijiy kapital hisobiga qondiriladi; 4) boshqa nisbiy korsatkichlar: xorijiy yoki qoshma kom- paniyalarning milliy ishlab chiqarishdagi ulushi, kapital eksporti/ importining oldingi davrga nisbatan osish suratlari, mamlakat aholisi jon boshiga togri keladigan xorijiy investitsiyalar sum- masi. Xalqaro kapital migratsiyasining shakllari mavjud bolib, ama- liyotda ular qator mezonlar boyicha tasniflanadi. Xalqaro 208 amaliyotda davlat kapitali koproq ssuda shaklida, xususiy va uzoq muddatli kapital esa tadbirkorlik shaklida faoliyat korsatadi. Kelib chiqish manbalariga kora, bu davlat mablaglari yoki xususiy kapital korinishida boladi. Davlat kapitali banklar ichida rasmiy kapital deb ham ataladi. U davlat budjetidan xorijga chiqariladigan yoki u yerdan yo bevosita hukumatlar qarori bilan, yoki hukumatlararo tashkilotlar qarori bilan qabul qilinadigan mablaglardir. Shakllariga kora, bu davlat qarzlari, ssudalar, grantlar (sovgalar), yordam korinishida bolib, ularning xalqaro harakati hukumatlararo shartnomalar bilan belgilanadi. Xalqaro tashki- lotlarning kreditlari va boshqa mablaglar ham shular qatoriga kiradi. Biroq, har qanday hollarda ham bu soliq tolovchilarning oluvchiga turli yollar bilan yetib boradigan pullari hisoblanadi. Xususiy kapital bu xususiy shaxslar tomonidan xorijga joy- lashtiriladigan yoki xorijdan qabul qilinadigan nodavlat manbalar mablaglaridan iborat. Ular tarkibiga investitsiyalar, savdo kreditlari, banklararo kreditlash kiradi. Ular davlat budjeti bilan bevosita bogliq bolmaydi, biroq hukumat ularning kochib yurishini kuza- tib turadi va oz vakolatlari doirasida ularni nazorat qilib, boshqarishi mumkin. Xalqaro kapital migratsiyasining asosiy shakllari tadbirkorlik va ssuda kapitali korinishida boladi. Kapitalning tadbirkorlik shaklidagi migratsiyasi uchun quyidagi uch majburiy belgilar xos boladi: 1. Xorijda ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilish yoki unda ishtirok etish; 2. Xorijiy kapital qoyilmalarining uzoq muddatliligi; 3. Xorijiy korxonaga yoki uning bir qismiga mulkchilik huquqiga ega bolish. Yuqorida qayd etib otilgan xususiyatlar va ishtirok etish maq- sadlarining qanchalik amalga oshishiga bogliq holda, tadbirkorlik kapitalini chetga chiqarishning ikki turi ajratiladi: togridan togri va portfel investitsiyalar (PI). Malumki, investitsiya faoliyati kapital, tadbirkorlik, moliya, innovatsiya, ijtimoiy, istemol va boshqa investitsiyalarning hamma 209 turlari bilan bogliq bolib, odatda, soliqlarning fiskal (xazinani toldirish) va tartibga solish funksiyalaridan foydalanish yoli bilan amalga oshiriladi. Investitsiya faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishda quyidagi usullardan foydalaniladi: • investorlarning erkin faoliyat yuritishlari uchun huquqiy asoslarni yaratish, mustahkamlash, takomillashtirib borish; • pul-kredit siyosati orqali; • valuta siyosati orqali; • amortizatsiya siyosati orqali; • narx siyosati orqali; • dotatsiyalar, subsidiyalar tizimi orqali; • budjet-soliq siyosati, jumladan, fiskal siyosat, turli soliq- lardan imtiyozlar berish, soliq kreditlari orqali; • davlat kafolatlari tizimi orqali; • chet ellik va mahalliy investorlarning huquqlarini himoya qilish orqali; • ayrim tarmoq, soha, hududlar va ulardagi obyektlarni davlat oz nazoratida saqlab qolish, investitsiyalash orqali va shu kabilar. Òartibga solish funksiyasining ishlatilishi davlatning takror ishlab chiqarish jarayonida ayrim tarmoqlarga investitsiyalar oqim- larini boshqarish bilan amalga oshiriladi. 12.4. Investitsiya faoliyatini moliyalashtirishda qimmatli qogozlar bozorining orni va roli tahlili Moliyaviy investitsiyalar asosini qimmatli qogozlar bozori orqali jalb etiladigan investitsiyalar tashkil etadi. Iqtisodiyot tar- moqlariga investitsiyalarni jalb qilish, loyihalarni moliyalash- tirishning samarali usullarini qollash, xalqaro moliya institutlari bilan bevosita aloqalarni ornatish, investitsiya faoliyatini moliyaviy taminlashda qimmatli qogozlar bozorining rolini oshirish muhim ahamiyatga ega. Milliy qimmatli qogozlar bozorini shakllantirishda tanlangan iqtisodiy model xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, ikkilamchi 210 qimmatli qogozlar bozorini rivojlantirish muhim ahamiyatga ega bolib, bu iqtisodiy barqarorlikni taminlash va uning raqobat- bardoshliligini oshirish, investitsiyalar oqimini kengaytirish imko- niyatini yaratib beradi. Ozbekistonda moliyaviy investitsiyalarning iqtisodiyotdagi rolini oshirish zarurati quyidagilar bilan belgilanadi: 20002012-yillarda QQB orqali iqtisodiyotga jalb etilgan investitsiyalarning jami investitsiyalar tarkibidagi ulushi yetti foizdan oshmagani hamda aksiyalar bozori kapitallashuvining YIMga nisbati 0,8 %, savdo aylanmasi esa 0,2 % ga teng bolganligi uchun bu holat barqaror makroiqtisodiy va faol investitsiya siyosatiga tosqinlik qilmoqda. Shu bois, moliyaviy investitsiyalarni tahlil qilish, samaradorligini baholash, rivojlanish tendensiyalarini aniqlash, taraqqiy etgan mamlakatlar tajribasini organish muhim hisoblanadi. Qimmatli qogozlar bozorining asosiy elementi bolgan aksiya bozorini tahlil qilishda asosiy masala aksiyalarni emissiya chiqarish orqali loyihalarni moliyalashtirish va iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirishga qaratiladi 1 . Lekin qimmatli qogozlar bozoridagi mavjud amaliyot natijalari shuni korsatmoqdaki, uning ishtirok- chilari va bozor operatsiyalari mavjud iqtisodiy imkoniyatlarni tola namoyon etmayapti. Prezidentimiz takidlaganlaridek, «Uzoq muddatli istiqbolga moljallangan, mamlakatimizning salohiyati, qudrati va iqtisodiyo- timizning raqobatdoshligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadigan navbatdagi muhim ustuvor yonalish bu asosiy yetakchi sohalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, trans- port va infratuzilma kommunikatsiyalarini rivojlantirishga qaratilgan strategik ahamiyatga molik loyihalarni amalga oshirish uchun faol investitsiya siyosatini olib borishdan iborat» 2 . Bunday sharoitda 1 2012-yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga kotaradigan yil boladi. Prezident Islom Karimovning 2011-yilning asosiy yakunlari va 2012-yilda Ozbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yonalishlariga bagishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi maruzasi. «Ozbekiston ovozi» gazetasi, 2012-yil 20-yanvar. 2 I.A. Karimov. Asosiy vazifamiz Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. T., «Ozbekiston», 2010, 65-bet. 211 qimmatli qogozlar bozori (QQB)ni rivojlantirish orqali insti- tutsional investorlarning investitsiyalarini keng jalb qilish alohida ahamiyat kasb etadi. «Aynan qimmatli qogozlar bozorining holatiga qarab, bozor munosabatlari shakllanishi jarayonining nechogliq shiddatli ke- chayotganligiga xolisona baho berish mumkin. Islohotlarni yanada chuqurlashtirishning prinsipial vazifasi qimmatli qogozlar bo- zorini, eng avallo, ikkilamchi bozorini yanada faolroq rivojlan- tirish zarur» 1 deya takidlagan edilar Yurtboshimiz. Songgi yillarda mamlakatimiz qimmatli qogozlar bozori rivojlanib borayotganligi, ayniqsa, aksiyalar va obligatsiyalar bozorining kengayib borayotganligini inobatga olib, qimmatli qogozlarning investitsiya loyihalarini moliyalashtirishdagi orni ortib borayotganligini korish mumkin. Fond bozori vositalari yordamida investitsiya faoliyatini moliyalashtirish orqali portfel investitsiyalar hajmini oshirish, investorlar huquq va manfaatla- rini himoyalash, aksiyadorlik jamiyatlarining bozor faolligini oshi- rish bugungi kunda muhim ahamiyatga ega. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda turli moliyaviy vositalardan keng foydalaniladi. Moliyaviy vositalar turlari, xossa va xususiyatlari; chiqarilishi va muomalasi, iqtisodiy samaradorligi, iqtisodiy-huquqiy munosabatlarni belgilashi; bajaradigan funk- siyalari bilan farqlanadi. Moliyaviy vositalarning eng keng tarqalgan turi sifatida fond bozori vositalarini keltirish mumkin. Fond bozori vositalari bolib, turli xildagi qimmatli qogozlar, yani aksiyalar, obligatsiyalar, hosilaviy qimmatli qogozlarni aytish mumkin. Keng manoda moliyaviy vositalar moliya tizimi va uning tarkibiy boginlarida qollaniladigan vositalar, usul, usul ele- mentlari, investitsion vositalar (qimmatli qogozlar) va ular muo- malasini amalga oshirish va tartibga soluvchi element (vosita)larni oz ichiga oladi. 1 I.A. Karimov. Bank tizimi, pul muomalasi, investitsiya va moliyaviy barqarorlik togrisida. T., «Ozbekiston», 2005, 254-bet. 212 Malumki, qimmatli qogozlar vositasida investitsiyalarni moliyalashtirish jahon amaliyotida keng tarqalgan. Moliyaviy investitsiyalarning asosini qimmatli qogozlar va ularning hosilalari tashkil etadi. Qimmatli qogozlar ozining investitsion jozibadorligi orqali firma va kompaniyalarning bozor faolligini belgilovchi vosita- lar ham hisoblanadi. Maxsus reyting agentliklari kompaniyalarning qimmatli qogoz- larining sifati, taminlanganligi, daromadliligi va ishonchliligiga qarab, uning investitsion faolligiga baho beradilar va investorlarning qiziqishiga sabab boluvchi yoki kompaniyaning qimmatli qogozlari bozor narxiga tasir korsatuvchi korsatkichlarni tegishli tahlillar asosida elon qiladilar. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida moliya bozori- ning ajralmas tarkibi hisoblangan qimmatli qogozlar bozori (QQB) mamlakatning iqtisodiy rivojlanishida muhim orin tutadi. QQBning iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish jarayonidagi rolini oshirish mamlakatimiz oldida turgan ustuvor vazifalardan sanaladi. Yani uning iqtisodiyotdagi roli va ahamiyatini oshirish uchun quyidagi muammolar samarali yechim topishiga erishish vazifa- larini bevosita hal etish bilan bogliq boladi: investitsiyalarni faol jalb qilish, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash va tar- kibiy ozgarishlarni amalga oshirish, sanoatni rivojlantirish, inflatsiyani pasaytirish, barqaror iqtisodiy osishni taminlash. Ushbu muammolarni hal etish QQBning raqobatbardoshligi, xavfsizligi, barqarorligi, likvidligi, investorlar uchun jozibador- ligi va xavf-xatarsizligi darajasini taminlash bilan uzviy bogliq bolib, turli tashqi va ichki omillar tasirini hisobga olish muhim hisoblanadi. 13-chizmada QQB ishtirokchilarini alohida guruhlarga bolib tavsiflangan. Ushbu guruhdagi barcha ishtirokchilar QQB bilan uzviy bogliqlikda faoliyat korsatadi va QQBning yaxlit infratuzilmasini taminlaydi. Bularga quyidagilar kiradi: muvofiq- lashtiruvchi va nazorat qiluvchilar, emitentlar, professional ishti- rokchilar hamda investorlar. 213 Moliyaviy globallashuv sharoitida rivojlanayotgan dunyoning barcha mamlakatlari uchun muhim muammo iqtisodiyotda oz milliy QQB rolini oshirish, bunda iqtisodiyotni modernizatsiyalash, sanoatni rivojlantirish, inflatsiyani pasaytirish, iqtisodiy osishning yuqori suratlarini taminlash maqsadida investitsiyalar jalb qilishni taminlash hisoblanadi 1 . Ushbu muammoni hal etishning muhim shart-sharoitlari QQBdagi investitsiyalar, jamgarmalar, iqtisodiy osish, inflatsiya, davlat institutlari faoliyati va monetizatsiya ortasida chambarchas aloqalar mavjudligi hisoblanadi. Yuqoridagi xulosalardan kelib chiqib aytish mumkinki, mam- lakatimiz QQB rivojlanishini tahlil qilish bugungi kunning muhim masalalaridan biri hisoblanadi. 1 ß.Ì. Ìèðêèí. Íàöèîíàëüíûé äîêëàä «Ðèñêè ôèíàíñîâîãî êðèçèñà â Ðîññèè: ôàêòîðû, ñöåíàðèè è ïîëèòèêà ïðîòèâîäåéñòâèÿ». Ôèíàíñîâàÿ àêàäåìèÿ ïðè ïðàâèòåëüñòâå ÐÔ, 2006, ñòð. 4751. Qimmatli qogozlar bozori ishtirokchilari Muvofiqlash- tiruvchi va nazorat qiluvchi Davlat mulki qomitasi, QQBFMNM, Moliya vazirligi Professional ishtirokchilar uyushmasi Davlat Emitentlar Yuridik shaxslar Fond birjalari Xalqaro moliya tashkilotlari Professional Investitsiya vositachisi, investitsiya maslahatchisi, investitsiya fondi, investitsiya aktiv- larini ishonchli boshqaruvchisi, depozitariy Market- meykerlar Investorlar Davlat Yuridik shaxslar Jismoniy shaxslar Xalqaro moliya tashkilotlari X X X X X 13-chizma. Qimmatli qogozlar bozori ishtirokchilarining tarkibi. 214 Ozbekistonda QQB rivojlanish tendensiyalari 1 Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib, investor tomonidan olingan daromadni quyidagicha ifodalash mumkin: Ú = I I 0 . (1) 1-ifodada I 0 = 1 deb qabul qilib, uni quyidagicha ifoda- laymiz: I = 1 + Ú. (2) Ushbu ifodada inflatsiya hisobga olinmaganligi uchun inves- titsiya boyicha daromad real stavka foizi R ga teng boladi. Irving Fisher qoidasiga binoan inflatsiya i sababli daromad (1+i) marta oshishi lozim bolganligi uchun (2) ifodani quyidagicha yozish mumkin: I=(1 + Ú) =(1 + R) = (1+R)(1+i) = 1 + R + i + iR. (3) 3-ifodada, agar R va i miqdorlari kichik bolsa, iR kopaytma juda kichik boladi, u holda uni hisobga olmasa ham boladi. Shuning uchun 3-ifodani quyidagicha yozish mumkin: r a l h c i k t a s r o K r a ll i Y 5 0 0 2 6 0 0 2 7 0 0 2 8 0 0 2 9 0 0 2 0 1 0 2 r a l a y i s k a n a g li r a q i h C a n o d . n l m ,i n o s 0 , 3 2 6 4 7 , 3 9 0 2 0 , 8 2 9 2 5 , 1 6 7 3 2 2 , 5 4 1 1 , 4 7 7 1 i n o s i r a l a y i s s i m e a y i s k A 4 1 2 3 1 1 8 1 1 8 2 1 5 4 2 5 3 3 o d v a s g n i n i r o z o b a y i s k A m o s d r l m ,i m j a h , j u h s c m a l r i b , n a d a l m u i h m o s d r l m , a d r o z o b 5 , 2 4 1 6 , 8 8 8 , 0 3 3 6 , 2 1 1 7 , 9 8 3 7 , 8 6 2 7 , 5 0 7 4 , 3 8 4 1 , 8 4 7 4 , 0 6 5 3 , 7 7 4 1 9 , 9 2 9 1 M a n b a : QQBFMN markazi malumotlari. 215 Ú = R + i , (4) bu yerda, i inflatsion ragbat, Ú nominal stavka, R real stavka. 5-ifodadan prognoz qilinayotgan inflatsiya surati i va infla- tsion ragbat bir-biriga mosligi korinib turibdi. Bunday holat ota rivojlangan moliya bozori sharoitida bolishi mumkin. Agar daromad stavkasining miqdori R+i summadan kichik bolsa, moliya bozorida investitsiya qilish manoga ega bolmaydi. Yana R va i miqdorla- rining kichik darajasida shu ham korinib turibdiki, inflatsiya suratining bir foizga ortishi daromad stavkasini mos ravishda bir foizga ortishiga olib keladi. Ancha uzoq vaqt muddati uchun 4-ifodani 3-asosida quyida- gicha yozish mumkin: Ú = R + i + iR. (5) Yuqorida aytilganlar asosida investorlarni noaniq va xato qarorlar qabul qilishdan saqlash muhim ahamiyatga ega, aks holda, turli omillar tasirida investorning daromadi kamayishi yoki butunlay yoqqa chiqishi mumkin. Malumki, kreditor pullarini qarzga berganida ulardan qarz muddati tugamagunicha foydalanishdan mahrum boladi. Qarz oluvchi kredit uchun haq tolashi lozim boladi. Kreditdan foy- dalanish uchun kreditorga pul korinishida qarz oluvchi tomo- nidan tolanadigan haq foiz shaklida ifodalanadi. Foizlar qarzning asosiy summasiga malum bir davrlarga hisoblanadi. Foizni hisoblashning turli usullari mavjud bolib, ularning asosiylarini koramiz. Oddiy (sodda) foizlar. Faraz qilaylik, investitsiya qilish uchun qandaydir boshlangich R pul mablaglari mavjud. Investitsiya qilish natijasida malum vaqt muddati (n davrlarda) otganidan keyin boshlangich summa iPn (i foiz stavkasi bolib, u boyicha boshlangich R summaga foizlar qoshiladi) miqdorga ozgaradi. Yani boshlangich summa R malum davrlar (n) otishi bilan 216 iPn miqdorga oshib, natijada S (ortgan summa) miqdor hosil boladi: S = P + iPn = P(l + in). (6) (1 + in) ifoda oddiy foizlar boyicha orttirma kopaytiruvchi deb nomlanadi. Orttirilgan summa S boshlangich summa orqali topilgan; foiz stavkasini (i) dekursiv stavka deyiladi. 6-ifodadan boshlangich R summani topish mumkin. Bunda R miqdorini S orqali uni d foiz stavkasi (antisipativ stavka) boyicha diskonlash yoli bilan topish mumkin, yani: P = SndS = S(1nd). (7) (1nd) ifoda orttirma kopaytiruvchi deyiladi. Oddiy foiz stavkalari koproq qisqa muddatlardagi hisoblarda qollaniladi. Shu munosabat bilan n bir yildan kam davrlarda dekursiv va antisipativ stavkalarni amaliyotda qollash xususiyat- larini koramiz. Dekursiv stavka holatida i miqdori quyidagicha qabul qilinadi: , 1 1 = = 365366 n yoki n (t foizni hisoblash kunlari soni). Agar antisipativ stavka (d) qollanilsa, unda: 1 = . 360 n Murakkab foizlar. Birmuncha murakkab holatni foizlarning kapitalizatsiyasini hisobga olib koramiz. Shunga oxshash murakkab antisipativ stavka uchun quyidagi ifodani olish mumkin: P=S(1d) n . Bunda orttirish kopaytiruvchi sifatida quyidagi ifoda boladi: 1 . (1 ) Download 1.25 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling