Moliyaviy firibgarlik Kirish

2. Auditorlar tomonidan aniqlangan firibgarlik uchburchagi

“Firibgarlik” terminii bundan 30 yil oldin Don Kressi tomonidan kiritilgan edi. Don Kressi firibgarlik mohiyatini o’rganib, barcha firibgarlikda mavjud bo’lgan uchta omilni ajratib ko’rsatdi. Keyingi yigirma yil davrda firibgarlik uchburchak modeli mustahkamlandi.

Ilovada berilgan firibgarlikning uchta elementi quyidagilarni o’z ichiga kamrab oladi:

• Firibgarlikni amalga oshirish uchun rag’bat;

  
  

• Firibgarlikni amalga oshirish va uni yashirish imkoniyati;

  
  

• Ratsionalizatsiya – o’z firibgarliginii oqlash uchun kerak bo’lgan firibgarning fikrlash tarzi.

  
  

Moliyaviy hisobot bilan bog’liq bo’lgan katta qo’llamli salat yog’i firibgarigi bugungi kundagi firibgarlikka misol bo’la oladi. Mazkur firibgarlik Nyu-Djersida Xom ashyo o’simlik yog’i Itifoqi tomonidan amalga oshirilgan edi. Uning kontseptsiyasi oddiy bo’lgan: kompaniya o’zining amalda mavjud bo’lmagan zaxiralarini ko’p deb ta’kidlab, o’zining moliyaviy holatini yuqori ko’rsatadi. Ortiqcha ko’rsatillgan aktivlar kompaniyaga xarajatlarni kamaytirib, daromadlarni ortiqcha ko’rsatishga imkon beradi. Umuman olganda firibgarlik kreditorlar va ta’minotchilarga tahminan 150 mln AQSh dollariga aylandi (jorriy kursada 1 mlrd dollar). Firibgarlik oddiy tusda sodir qilingan edi. Kompaniya katta tsisternalarda salat yog’ini saqlagan, U katta hajmda o’simlik yog’igko’rib chiqqan.

Firibgarlik kompaniya tomonidan quyidagicha amalga oshirilgan:

• Birinchidan, u tsisternalarni katta hajmdagi suv bilan to’ldirigan.

  
  

• Ikkinchidan, oqibatda suvning sathi yog’ bilan qoplanadi. Buning natijasida auditor tsisternani tekshirganda uning yuqori, ya’ni yog’li sathini ko’rgan.

  
  

• Uchinchidan, kompaniya auditorning tekshiruv marshrutini hisobga ollib, bir tsisternadan ikkinchi tsesternaga suvni haydab turgan.

  
  

Mazkur firibgarlik bugungi kunda ham ayrim firibgarlar tomonidan amalga oshirilmoqda. Chunki nopok shaxslar firibgarlikni amalga oshirish maqsadida inventirizatsiyadagi kamchiliklardan foydalanmoqda.

Mazkur elementlar bilan bog’liq omillar firibgarlik yoki qizil bayroqlar riski omillari deb nomlanadi.
Oddiy misol sifatida qurilish kompaniyada sodir bo’lgan firibgarlik ko’rsatiladi. Kompaniya yo’l qoplamasi tagidan kanalizatsiya va suv oqish bilan bog’liq ishlarni amalga oshirdi. Dastlab bu ishlar uncha katta bo’lmagan summadan boshlanib, ish yakunida bir yilda undan olingan daromad 30 mln dollarni tashkil qildi. Qurilish ishlari Michigan va Kolorodo shtatlarining turli xududlarida amalga oshirlgan. Kompaniyalar ko’p holatlarda qurilish materiallarini ish bajarilayotgan joydan sotib oladi. Bitimga qurilish vakilari imzo qo’yyadi va to’lovni amalga oshirish uchun u buxgalteriyaga yuboriladi.
Firibgarlik uchburchagi mazkur holatda qanday ishlashini ko’rib chiqamiz. Firibgarlikning mohiyati shundan iboratki, buxgalter sohta ta’minot uchun qalbaki xujjat tayyorlaydi. To’lovni amalga oshirish maqsadida hisob yozuvini, kvitantsiyani va xaridga buyurtma tayyorlaydi.
Birinchidan, firibgarlik amalga oshirilishi uchun qandy rag’batlar mavjud bo’lgan? Buxgalter ko’p sonli moliyaviy muammolar bilan duch kelgan. Bu muammolar qarib qolgan ota-onalarini boqish, ularning dori-dormonga ketgan xarajatlarini o’z zimmasiga olish kabilardan iborat bo’lgan. Ikkinchidan, yangi prezident xarajat moddalarini hali belgilashga o’lgurmagan. Chunki imkoniyat bu uchun mavjud emas edi. Uchinchidan, oqilona harakat qilish ancha murakab bo’lgan. Firibgar bunday firibgarlikda bir marta qo’shimcha daromad olish va u xech qachon fosh etilmasligiga ishonch hosil qilgan. Bundan tashqari, bu firibgarlik keyincha yanada foyda keltirish mumkinligi to’g’risida o’ylagan. Bu ishning boshqa bir nozik tomoni shundan iborat ediki, yangi prezident barcha vitse-prezidentlarni takdim qilgandan so’ng superrvizorlar yangi pikaplarga ega bo’lgan. Buxgalter esa bittasiga ham ega bo’lmadi. U xatto bonus ham olmadi.
Buxgalterning fikricha, u olgan pullar raxbariyat va vitse-prezidentlar olayotgan puldan uncha farq qilmagan. Boshqacha qilib aytganda u o’z xatti-xarakatini oqilona bilib, to’lovlarni haqiqiy olayotganligiga o’zini ishontirdi. Agar firibgarlikning mazkur uch elementlarining biri ( tibbiy muxtojlik, nazoratning ichki vositalariniing yomon holatda bo’lganligi, ratsionalizatsiyalash) bo’lmaganda edi, uning sodir etilish ehtimoli mavjud bo’lmas edi.
Shunday qilib, auditor firibgarlik sodir etilishi ehtimolini ko’rib chiqqayotganda –aktivlarni noqonuniy o’zlashtirilishi, moliyaviy hisobotni ataylab noto’g’ri ko’rsatilishi – firibgarlik uchburchagining elementlarini hisobga olib, ish boshlashi lozim.
Firibgar sodir etilishiga sababchi bo’lgan rag’bat yoki bosim.
Auditorlik guruh har bir tadbir bo’yicha firib sodir etilishiga bo’lgan rag’bat yoki bosimni , shu jumladan firibgarlik sodir etililshi mumkin bo’lgan ehtimoliy sohalarni ham ko’rib chiqishi lozim. Bu rag’batlar quyidagilarni kamrab oladi:

• kompensatsiyaning boshqaruv chizmasi;

  
  

• har qanday yaxshi foyda yoki yaxshilangan balans uchun boshqa moliyaviy bosimlar;

  
  

• qarz shartnomalari;

  
  

• aktsiyalar optsioni qo’llashining oxirigacha yoki muddati tugaguncha;

  
  

• moliyaviy natijalar , kompaniya faoliyatining og’ir ahvoli yoki kompaniya faoliyatining davom etilish bilan bog’liq bo’lgan shaxsiy farofonlik;

  
  

Aktivlarni noqonuniy o’zlashtirish rag’batlari quyidagilarni kamrab oladi:

• jiddiy moliyaviy ishlar kabi shaxsiy omilllar;

  
  

• shaxsiy daromad imkon bermagan farovon hayot kechirish uchun oila, do’stlar tomonidan ko’rsatilgan bosim;

  
  

• Qimor o’yinlarga va norkotiklarga moyillik.

  
  

Firibgarlikni sodir etish imkoniyati. Firibgarlikni sodir etish imkoniyati firibgarlik tadqiqotlarining asosiy va izchil jihatlari hisoblanadi. “Har bir kishi firibgarlikni sodir etish mumkin” tushuncha o’z oydinligiga qaramasdan u aslida ko’p ma’nolarni bildiradi.

Bu degani nafaqat firibgarlik sodir etish uchun imkoniyat borligini, balki nazorat yo’qligini yoki bitimlar bilan bog’liq murakabliklar mavjudligini va bunday holatda jinoyatchi qo’lga tushish imkonniyati past ekanligini bildiradi.
Auditor ko’rib chiqishi kerak bo’lgan firibgarlikni amalga oshirish imkoniyatlari quyidagilarni kamrab oladi:

• Ishtirokchilar bilan katta bitimlar tuzish;

  
  

• Kompaniyaning tanlagan munosabati ta’minotchi va mijozlarga muddat va shartlarni qo’yish imkoniyatining mavjudligi yoki mavjud emasligini bildiradi. Bu holat shaxslarga firibgarlik operatsiyalarni amalga oshirish uchun imkon beradi evi bermaydi;

  
  

• Rahbariyatning aktivlar yoki buxgalteriya baholarida kelisha olmasligi.

  
  

• Murakab yoki nobarqaror tashkiliy tuzilma.

  
  

• Nazoratnin kuchsiz yoki mavjud bo’lmagan ichki vositalari.

  
  

Firibgarlikni ratsionalizatsiyalash.

Katta firiibgarikda ratsionaliziyalash asosiy tarkibiy element hisoblanadi. Ratsionalizatsiya o’g’irlik kabi noqonuniy yoki etika me’yorlariga to’g’ri kelmaydigan xati-xarakatni tekshiruvchi shaxsni o’z tarkibiga oladi. Firibgarlik bilan bog’liq moliyaviy hisobot uchun ratsionalizatsiya “kompaniyani saqlab qolishdan” shaxsiy ochko’zlikgacha tebranib, quyilagilarnii o’z ichiga oladi:
Barchalar moliyaviy hisobot bo’yicha oz-oz aldaydi; biz hamm usha o’yinni o’ynaymiz.
XYZ kompaniyani sotib olish yoki xodimlarimizni aktsiyalar optsioni orqali saqlab qolish uchun aktsiyalarning yuqoriroq kursini talab qilamiz.
Quyidagilar aktivlarni noqonuniy o’zlashtirish uchun ba’zi bir umumiy ratsionalizatsiya bo’ladi:

• oila a’zosini yoki sevimli kishini moliyaviy inqirozdan qutqarib qolish maqsadida amalga oshirilgan firibgarlik o’zini oqlaydi;

  
  

• agar pulni qo’lga kiritmasak, unda biz barcha narsalardan (oila, avtomobil, uy va boshqalardan) mahrum bo’lamiz;

  
  

• tiashqaridan xech qanday yordam kelmaydi;

  
  

• bularning barchasi qarz olish, ularnii birinchi imkoniyat tug’ulganda qaytaramiz;

  
  

• biz o’z xarakatimizning oqibati to’g’risida yoki qabul qilingan odob va ishonch to’g’risida o’ylamaymiz.

  
  

Auditning maqsad va vazifalaridan kelib chiqib, umumlashtirilgan va baholangan tekshiruv natijalarini kamida ikkita hujjat bilan rasmiylashtirish maqsadga muvofiqdir:

1.Audit haqida shartnoma ko`zda tutilgan davr ichidagi korxonaning moliyaxojalik faoliyatini auditorlik tekshiruvidan o`tkazish to`g`risida hisobot.
2.Moliyaviy hisobot bo`yicha auditorlik xulosasi.
O`zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to`g`risida»gi qonunning 18moddasiga muvofiq: «Auditorlik hisoboti auditorlik tekshiruvining borishi, buxgalteriya hisobini yuritishning belgilangan tartibidan aniqlanagan chetga chiqishlar, moliyaviy hisobotdagi qoidabuzarliklar to`g`risidagi mufassal ma`lumotlardan, shuningdek auditorlik tekshiruvi o`tkazish natijasida olingan boshqa axborotdan iborat bo`lgan va xojalik yurituvchi subekt rahbariga, mulkdorga qatnashchilarining umumiy yig`ilishiga yo`llangan hujjat».
70-sonli «Auditorlik hisoboti va moliyaviy hisobot to`g`risida»gi auditorlik xulosasi nomli AFMS ga muvofiq auditorlik xulosasi tarkibi quyidagicha:
a) nomi;
b) adresat nomi;
v) kirish qismi;
g) tahlil qismi;
d) yakuniy qism.
Auditorlik hisoboti moliyaviy hisobotni auditorlik tekshiruvidan o`tkazgan auditor tomonidan betma-bet imzolanishi lozim. Auditorlik hisoboti auditorlik tekshiruvining buyurtmachisiga buyurtmachining barcha zarur rekvizitlari ko`rsatilgan holda jo`natiladi.
Auditorlik hisobotining kirish qismida auditorlik tashkilotining rekvizitlari, shu jumladan auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun berilgan litsenziyaning raqami va sanasi, auditorlik va auditorlar tekshiruvidan qatnashgan boshqa shaxslar haqida ma`lumotlar hamda auditorlik tekshiruvini o`tkazish uchun asos va xojalik yurituvchi subekt faoliyatining umumiy tavsifi ko`rsatiladi.
Auditorlik hisobotining tahliliy qismi auditorlik faoliyati milliy standartiga tayanadi va quyidagilarni o`z ichiga oladi:
- xojalik yurituvchi subektda ichki nazoratning ahvolini tekshirish natijalari
(batafsil bayoni);
- buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotning ahvolini tekshirish natijalari;
- moliya-xojalik faoliyatini amalga oshirish mobaynida qonunchilikka rioya
qilinishini tekshirish natijalari;
- soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarni hisoblash hamda to`lashning to`g`riliginitekshirish natijalari;
- aktivlar (mablag`lar) saqlanishini tekshirish natijalari.
Korxonadagi ichki nazoratning ahvolini tekshirish natijalari to`g`risidagi axborotlar quyidagilarni o`z ichiga oladi:
- ichki nazorat tizimi xojalik yurituvchi subyekt faoliyati tavsifi va miqyoslarigamos kelishini umumiy baholash;
- auditorlik tekshiruvi mobaynida aniqlangan, ichki nazorat tizimining xojalikyurituvchi subyekt faoliyati tavsifi va miqyoslariga katta mos kelmaslik holatlarini bayon qilish.
Xojalik yurituvchi subyekt buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotining ahvolini tekshirish natijalari to`g`risidagi axborotlar quyidagilarni o`z ichiga olishi lozim:
- buxgalteriya hisobining yuritilishi va moliyaviy hisobotni tuzishning belgilangantartibiga rioya qilinishini baholash;
- buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tayyorlash tartibiniauditorlik tekshiruvidan o`tkazish jarayonida aniqlangan katta qoidabuzarlik holatlarini bayon qilish.
Xojalik yurituvchi subyekt tomonidan moliya-xojalik faoliyatini amalga oshirish mobaynida qonunchilikka rioya qilinishini tekshirish natijalari to`g`risidagi axborotlar quyidagilarni o`z ichiga olishi lozim:
- xojalik yurituvchi subyekt tomonidan sodir etilgan moliya-xojalik muomalalarining qonunchilikka mos kelishini baholash;
- xojalik yurituvchi subyekt tomonidan amalga oshirilgan moliya-xojalikmuomalalarini auditorlik tekshiruvidan o`tkazish jarayonida aniqlangan katta nomuvofiqliklarni bayon qilish.
Soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarni hisoblash hamda to`lashning to`g`riligini tekshirish natijalari to`g`risidagi axborotlar quyidagilarni o`z ichiga olishi lozim:
- soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar bo`yicha tuzilgan va tegishli organlargataqdim qilingan hisob-kitoblarning to`g`riligini baholash;
- soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarni hisoblashning belgilangan tartibinibuzish faktlarini, soliqqa tortiladigan bazani aniqlashdagi xatolarni bayon qilish.
Aktivlar saqlanishini tekshirish natijalari ularni inventarizasiya qilishga asoslanishi va ularning haqiqatda mavjudligi hamda butligi to`g`risidagi axborotlarni o`z ichiga olishi lozim.
Auditorlik hisobotining yakuniy qismida aniqlangan xato-kamchiliklar va qoidabuzarliklarni bartaraf qilish bo`yicha auditorlik tashkilotining tavsiyalari, hamda xojalik yurituvchi subyektning moliya-xojalik faoliyati samaradorligini oshirish bo`yicha maslahatlar va takliflari aks ettiriladi.
70-sonli AFMS ga muvofiq, «Auditorlik tashkiloti tuzilgan auditorlik hisoboti uchun qonunchilikka muvofiq javobgar hisoblanadi. Shuningdek, auditorlik hisobotidagi axborotlar mahfiy hisoblanadi va uni oshkor etish mumkin emas. Ushbu axborotlarga aloqador shaxslar axborotlarni oshkor qilganligi uchun qonunchilikka muvofiq javobgarlikka tortiladi» .
Auditorlik tekshiruvining natijalari asosida tuzilgan hisobotda korxona moliyaxojalik faoliyati va uning natijalarining umumiy ahvoli, shuningdek, buxgalteriya hisobini yuritish va hisobot tuzish holati, tahlil ishlarining darajasi hamda korxonadagi hisob-tahlil xodimlarining tavsifi aks ettiriladi. Auditorlik hisoboti ma'lumotlari korxona bozor sharoitlariga qanday moslashayotganligi va muvaffaqiyatli rivojlanishi hamda foydasini ko`paytira olishga qodirligini yoki aksinchaligini bildirishi lozim. Albatta, tekshirilayotgan korxonadagi ahvol bezab ko`rsatilmasdan, auditorga taqdim qilingan axborot haqiqiy bo`lgandagina ehtiroslarga berilmagan va real auditorlik hisoboti hamda xulosa shakllanadi. Aks holda, auditorlik tekshiruvi befoyda va uni o`tkazish uchun sarflangan mablag` esa zoe ketadi.
Auditor hisobotda keltirilgan kamchiliklar bo`yicha ularni bartaraf qilishga qaratilgan o`z takliflarini ham ko`rsatib o`tishi lozim. Lekin tekshirilayotgan korxona xodimlariga «yaxshilik» qilish maqsadida auditor shaxsan o`zi dastlabki hujjatlar, hisob registrlari va buxgalteriya hisobotlaridagi xatolarni to`g`rilashi mutlaqo mumkin emas.
Shu bilan birga auditorlarga u yoki bu noxush faktlarni boshqacha qilib yoritishga yoki tekshiruvchilar uchun qulay xulosa tuzib berishga majburlash maqsadida ruhiy, jismoniy yoki boshqacha taz'yiqlar o`tkazgan hollarda ular qat'iylik va prinsipiallik bilan ish tutishlari lozim.
Auditor aniqlangan xato yoki kamchiliklar to`g`risida korxona rahbariyatiga bildiradi va ularni tuzatish bo`yicha aniq tavsiyalar beradi.
Agar buxgalteriya (moliyaviy) hisobni yuritish, tegishli hisobotlarni tuzish va O`zbekiston Respublikasi qonunchiligiga rioya qilish bo`yicha ko`rsatilgan kamchiliklar audit o`tkazish mobaynida buyurtmachi korxona tomonidan tuzatilmasa, moliyaviy hisobotning ishonchliligini tasdiqlash mumkin emasligi to`g`risida auditorlik tekshiruvining xulosasida yoziladi.