Moliyaviy nazoratning mohiyati, zarurligi va tashkliy shakllari

3.Moliyaviy nazoratni amalga oshirishning shakllari va usullari.

• 
  Moliyaviy nazoratning shakllari quyidagi mezonlar bo‘yicha tasniflanadi:
  
• 
  Amalga oshirish tartibi bo‘yicha- majburiy(tashki), tashabbusli(ichki) nazorat;
  
• 
  Utkazish muddati bo‘yicha- dastlabki, joriy(operativ), sungi nazorat;
  
• 
  Nazorat subyektlari bo‘yicha- Prezident, xukumatning qonun chiqaruvchi va Mahalliy uz-uzini boshqaruv organlarining nazorati, moliya krdit organlarining nazorati, ichki firma va auditorlik nazorati.
  
• 
  Nazorat obyektlari bo‘yicha- budjet nazorati, budjetdan tashqari fondlar nazorati, soliq nazorati, valyuta nazorati, kredit nazorati, su\urta nazorati, investitsion nazorat, pul massasi ustidan nazorat.
  

Yuqorida kurib o‘tilgan nazoratning shakllari bo‘yicha moliyaviy nazorat bir kator usullarda amalga oshiriladi. Nazorat utkazish usullari quyidagilardan ibortadir:
-tekshirish;
-tadkik qilish;
-nazorat;
-moliyaviy holatni taxlil qilish;
-ko‘zatish(monitoring);
-taftish.
Jismoniy va yuridik shaxslar moliyaviy faoliyati bo‘yicha majburiy nazorat mamlakatlarning qonunchiligi asosida amalga oshiriladi. Bunday nazorat turlariga masalan quyidagilar kiritiladi, soliq tekshiruvchilari,budjet mabla\laridan maqsadli foydalanish nazorati,korxonalar va tashkilotlar moliyaviy- buxgalterlik hisobotlari ma’lumotlarini majburiy auditorlik tasdiklari bo‘yicha moliyaviy nazorat va boshqalar.
Tashabbusli(ichki) moliyaviy nazorat moliyaviy qonunchilikdan kelib chikadi ammo taktik va strategik maqsadlarga erishish uchun moliyaviy boshqaruvning ajralmas qismi hisoblanadi.
Dastlabki moliyaviy nazoratmoliyaviy operatsiyalar amalga oshirilgunga kadar utkaziladiva moliyaviy koidabuzarliklar buyitcha ogoxlantirishlarda muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. U asosan mabla\larni iqtisod kilmasdan va samarasiz sarflanishini oldini olish uchun qilinadigan xarajatlarni asoslanganligini moliyaviy baholashni ko‘zda tutadi. Bunday nazoratga misol sifatidamakrodarajada mamlakat iqtisodiyotini rivojlanishini makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi asosida turli darajadagi budjetlarni tuzish va tasdiklash, budjetdan tashqari fondlarni moliyaviy rejasini shakllantirish jarayonlarini kurib utishimiz mumkin. Mikrodarajada- moliyaviy reja va smeta, kredit va kassa buyuurtmalari, biznes rejaning moliyaviy bulimlari, prognoz balanslarni tuzish, va boshqalarni ishlab chiqish jarayonlaridir.
Joriy(operativ) moliyaviy nazorat pulli shartnomalar, moliyaviy operatsiyalar, ssudalar berishva subsidiyalar berish vaktlarining uzida amalga oshiriladi. Joriy moliyaviy nazorat mabla\larni olish va xarajat qilishda bulishi mumkin bulgan suistemolchiliklardan ogoxlantiradi, moliyaviy intizomva pul hisob kitoblarni uz vaktida amalga oshirishga rioya qilishni muvofiklashtiradi. Bunda asosiy rolni buxgalterlik xizmati uynaydi.
Sungi moliyaviy nazorat moliyaviy hisobotlar va buxgalterlik xujjatlarini taxlil va taftish qilish yuli bilan amalga oshiriladi. Sungi moliyaviy nazorat iqtisodiy subyektlarning moliyaviy faoliyati natijalarini, taklif qilingan moliyaviy strategiya samaradorligini baholash, moliyaviy xarajatlarni bashorat qilingan ko‘rsatkichlar bo‘yicha solishtirishni ko‘zda tutadi.
Hisobot xujjatlari asosidagi tekshirishni utkazish jarayonida moliyaviy faoliyatning aloxida masalalari kurib o‘tiladi va aniqlangan koidabuzarliklarni bartaraf etish tadbirlari mulljallanadi.
Tadkik qilish tekshirishdan farkli ravishda iqtisodiy subyektning moliyaviy holati va rivojlanish istikbollari imkoniyatlarini aniqlash uchun uning moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini keng spektrini hamrab oladi.
Doimiy nazorat u yoki bu moliyaviy faoliyat turlari uchun litsenziya olgan iqtisodiy subyektlarni nazorat kiluvchi organlar tomonidan amalga oshirilib, urnatilgan koida va meyorlarga rioya qilishini nazorat qilishni ko‘zda tutadi. Masalan, markaziy bank tomonidan tijorat banklari faoliyati ustidan nazorat utkaziladi.Meyorlarga rioya kilmaslik tanazzullik holatlariga olib keladi va mijozlar manfaatlari cheklab quyishi mumkin va natijada litsenziya olib quyilishi mumkin. Doimiy nazoratning umumiy nazoratdan farkli jihatlari u xar doim amalda buladi.
Moliyaviy holatni taxlil qilish moliyaviy nazoratning elementi sifatida iqtisodiy subyektlarning davriy va yillik moliyaviy buxgalteriya hisobotlarini uning moliyaviy faoliyati va likvidliligi, xususiy kapitallar bilan ta’minlanganligiva undan foydalanish samaradorligini umumiy baholash maqsadlarida batafsil urganishni ko‘zda tutadi.
Ko‘zatish(monitoring) kredit tashkilotlari tomonidan berilgan kreditlardan foydalanishi va mijozning moliyaviy holatini tekshirish maqsadida doimiy ravishda amalga oshiriladigan nazoratdir. 1999 yilda budjet resurslaridan maqsadli foydalanishni domiyi nazorat qilish maqsadida Uz.R. Moli Vazirligi tomonidan budjet monitoringini utkazish bo‘yicha karor kabul qilindi. Bu albatta budjetning resurslarining maqsadga muvofik foydalanishni doimiy nazorat qilish imkoniyatlarini yaratadi.
Taftish-moliyaviy nazoratning eng chukur va xar tomonlama hamrab oluvchi usuli hisoblanadi. Bu usu iqtisodiy subyektning moliyaviy –xujalik faoliyatini qonuniyligi,tu\riligi,maqsadga muvofikligi, samaradorligini tulik tadkik qilish hisoblanadi.
Taftish quyidagicha bulishi mumkin:
-tulik va qisman taftish;
-kompleks va mavzuli;
-rejali va rejadan tashqari.
Taftish boshqaruvchi tashkilotlar tomonidan buysinuvchi korxonalarda utkaziladi hamda turli davlat va nodavlat tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. Taftish natijalari bayonnoma bilan rasmiylashtiriladi. Mazkur bayonnoma asosida koidabuzarlik holatlari, moddiy zararlar bo‘yicha kuriladigan choralarga asos bulib xizmat kiladi.
Tayanch iboralari: Moliyaviy nazorat, davlat moliyaviy nazorati, nodavlat moliyaviy nazorati, moliyaviy nazorat tizimi, taftish, mavzuli tekshirish, tadqiq qilish, ko‘zatish, tuliq va qisman taftish, rejali va rejadan tashqari taftish.
Moliyaning boshqa iqtisodiy kategoriyalardan uziga xosligi uning iqtisodiy kategoriya sifatida nazorat funksiyasini bajarishi hisoblanadi. Pul daromadlari va fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanishning instrumenti hisoblanuvchi moliya taqsimlash jarayonini obyektiv aksettirib beradi. Moliyaning nazorat funksiyasi markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul fondlarini tashkil qilinishi va ulardan maqsadli foydalanish bo‘yicha YAIMni taqsimlanish jarayonida paydo buladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy nazorat ijtimoiy va xususiy takror ishlab chiqarish jarayonini uzluksiz rivojlanishi, ilmiy texnik tarakkiyotni tezlashuvi, iqtisodiyotning barcha soxalarida sifat kursatkichlarini yaxshilanishini ta’minlashga yunaltirilgandir. Moliyaviy nazorat ishlab chiqarish va noishlab chiqarish soxalarini hamrab oladi. Chunki moliyaning taqsimlash obyekti YAIM hisoblanib YAIM umumity tarzda 2 qismdan tashkil topadi: Moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy ishlab chiqarish soxalari. Moliyaviy nazorat jamiyat iqtisodiyotidagi iqtisodiy samaradorlikni rag‘batlantirish, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan okilona foydalanish, noishlab chiqarish xarajatlarini imkoniyat darajasida iqtisod qilishga yunaltirilgan.
Moliyaviy nazoratning muhim vazifalaridan biri moliyaviy masalalar bo‘yicha qonunchilikka rioya qilish, xujalik subyektlarining budjet tizimi, kredit tizimi, soliq tizimi hamda korxona va tashkilotlar bilan zaro hisob kitoblar va tulovlar bo‘yicha uzaro moliyaviy majburiyatlarga aniq rioya qilishni tekshirish hisoblanadi.
Moliyaviy nazorat odatda 2 asosiy jihatlarda kurib utiladi:
1) Barcha iqtisodiy subyektlarning moliyaviy qonunchilik va moliyaviy intizomga rioya qilishini nazorat qilish uchun tashkil qilingan maxsus nazorat organlarining faoliyati.
2)Moliyaviy operatsiyalarni maqsadga muvofikligi va samaradorligini ta’minlash maqsadidagi makro va mikrodarajalarda moliyaviy boshqaruv va pul okimlarini boshqarishning ajralmas elementi sifatida.
Ikkala jihati ham uzaro bog‘liq bulib, ular uzlarining amalga oshirish maqsadlari, usullari va nazorat subyektlari bilangina farklanadilar. Agar birinchi jihatda nazoratning xukukiy va miqdoriy tomonlari hamrab olinsa ikkinchi holatda asosiy e’tibor moliyaviy nazoratning analitik tomonlariga karatiladi.
Iqtisodi rivojlangan mamlakatlarda moliyaviy nazorat 2 uzaro amal kilvchi soxalarga bulinadi: Davlat moliyaviy nazorati va nodavlat moliyaviy nazorati.
Davlat moliyaviy nazorati – Davlatning asosiy qonuniga asoslanuvchi davlat xokimiyati va boshqaruv organlari xukukiy-iqtisodiy faoliyatining kompleks va maqsadli yunaltirilgan tizimidir.Moliyaviy nazoratni tashkil qilishdagi aniqlovchi rolni mamlakatnng konstitutsiyasi uynaydi. Moliyaviy nazoratning xukukiy reglamenti davlatlarning turlariga, uniggsh ijtimoiy-siyosiy uskurtmasiga, iqtisodiy rivojlanish darajasiga, mulk munosabatlariga bog‘liqdir.
Davlat moliyaviy nazorati mamlakat mikyosida yaratilgan yalpi milliy mahsulotni qiymat nisbatlarida taqsimlashni hamrab oladi. Davlat moliyaviy nazorati davlat pul fondlarini shakllanishi va undan foydalanish bilan bog‘liq davlat pul resurslari okimlarini muvofiklashtiradi. Davlat nazoratchilariga davlat sektorida amalga oshiriladigan taftish va tekshirish bilan birga agar xususiy va korporativ sektorda nazorat utkaziladigan obyekt umummilliy iqtisodiy manfaatlariga ega bulsa taftish va tekshirish xukuki beriladi.
Nodavlat moliyaviy nazorati ichki(ichki firma, korporativ) va tashki(auuditorlik) nazoratlariga bulinadi.
Nazoratning davlat va nodavlat turlari utkazish usullariga kura uxshash bulishi bilan birgalikda oxirgi maqsadlari bo‘yicha bir biridan keskin fark kiladi. Davlat moliyaviy nazoratining asosiy maqsadi- davlat gaznasi uchun pul resurslarini maksimal darajada tushishini nazorat qilish va davlat xarajatlarini minimal ravishda amalga oshirishni nazorat qilish ya’ni tejamkorlikka rioya qilish hisoblanadi. Nodavlat moliyaviy nazoratining asosiy maqsadi esa- xujalik subyektlari tomonidan davlat hisobiga soliqlar va boshqa iqtisodiy agentlarga qilinadigan xarajatlarni minimallashtirish hisobiga quyilgan kapitallar hisobiga foyda normasini oshirish hisoblanadi.