Monoduragay chatishtirish

Ona o’simligi: qizil gulli no’xot genotipi AA, ya’ni dominant 
gomozigotali organizm. Shuning uchun u ham bir hil, lekin 
bittadan ressesiv a geniga ega bo’lgan gametalar hosil qiladi. 
Ularning 50% A geniga, qolgan 50% a geniga ega 
bo’ladi. 
Yuqorida aytilganidek
, ularning guli bir hil qizil rangda 
bo’ladi. 
Ikkinchi avlod duragayi (F
2
) F
1
o’simliklarini o’z-o’ziga 
chatishtirib olinadi. Shuning uchun uning gametalari quyidagi 4 
xil variantda uchrashib, qo’shilib zigotalar, yani F
2
o’simliklarini 
hosil qiladi: AA, Aa, aA, aa. Ularni uchta guruhga bo’lish 
mumkun: 1. AA – dominant gomozigotali guruh. Ular 
F
2
o’simliklarning ¼ qismini tashkil etadi. 
Qisqacha qilib F
2
dagi genotipik ajralishni shuday ifodalash 
mumkun: 

---

1 AA : 2 Aa : 1aa. No’xat gulining rangi to’liq dominantlik 
holatida irsiylangani sababli F
2
da fenotib bo’yicha 2 ta guruh 
o’simliklar ajralib chiqadi. Ularning ¾ qizil va 
1
/
3 
qismi oq gulli 
o’simliklar bo’ladi. 
F
2
dagi gomozigotali o’simliklar (AA va aa) keyingi avlod (F
3
) da 
aralash bermaydi, getorozigotali (Aa) o’simliklar esa tana 
IAA:2Aa:Iaa guruhlariga ajralish beradi. 
Ressesiv (a) geni F
1
da getorazigota (Aa) holatida bo’lib uning 
fenotipida nomoyon bo’ladi. Bo’lmasa ham o’zining 
yaxlitligi
, 
sofligini ya’ni diskretligini saqlab qoladi. Shuning uchun ham 
ressesiv “a” geni F
2
ressesiv gomozigota (aa) holatiga kelib, ular 
gulining oq rangda bo’lishini tamin etadi. Bu qonuniyat 
Mendelning gametalar sofligi nazariyasining mazmunini tashkil 
qiladi. 
Mendel no’xat o’simligi urug’i rangining sariq-yashil bo’lishi, 
urug’ shaklining tekis-burishgan bo’lishi kabi belgilarining ham 
irsiylanishi yuqorida bayon etilgan qonuniyatlarga bo’ysunishini 
isbotladi. 
Mendel tajribalarida no’xot o’simligi gulining qizil rangi oq 
ranga, urug’ining sariq bo’lishi yashilga va uning silliq bo’lishi 
esa burishgan belgiga to’liq dominantlik holatida irsiylanishi 
ko’rsatilgan. Bundan keyingi tadqiqotlar natiyjasida organizm 

---

belgilarining irsiylanishida yana bir holat – to’liqsiz (chala) 
dominantlik ham namoyon bo’lishi mumkunligi isbot etadi. 
To’lioqsiz dominantlik hodisasiga g’o’za tolasi rangining 
irsiylanishini misol qilib keltirish mumkun. 
G’o’zaning tolasi malla rang va oq rang bo’lgan liniyalarinin 
o’zaro chatishtirib olingan birinchi avlod duragay o’simliklarda 
tola rangi oraliq holatda, novvot rangda bo’ladi. Ularning ikkinch 
avlodida esa bu belgi bo’yicha hilma-hillik (ajralish) sodir bo’ladi. 
F
2
o’simliklarini tola rangi bo’yicha uchta guruhga bo’lish 
mumkun: malla rang, novvot rang va oq rang tolaga ega bo’lgan 
o’simliklar. Bu uch guruh o’simliklarning miqdoriy nisbati. 
Fenotib va genotib jihatdan 1:2:1: holatida bo’ladi. 
F
2
ning malla rang va oq rang tolali o’simliklari F
3
avlodida 
ajralish bermaydi. F
2
ning novvot rang tolali o’simliklari esa 
F
3
(F
2
dagi kabi) tola rangi bo’yicha 1:2:1 nisbatda ajralish beradi. 
Qorako’l qo’ylarida teri (mo’yna) rangining qora bo’lishi uning 
oq rangda bo’lishiga nisbatan to’liq dominantlik holatida 
irsiylanishi aniqlangan. 
Qoramollarda esa terining qizil rangda bo’lishi, uning oq rangda 
bo’lishiga nisbatan to’liqsiz dominantlik holatida irsiylanishi 
ko’rsatilgan. 

---

To’liq 
dominantlik 
holatidagi 
irsiylanishda 
F
2
duragay 
o’simliklari 2 ta fenotipik guruh (3:1), to’liqsiz dominantlik 
holatida esa 3 ta fenotipik (1:2:1) guruh hosil etadi. Chunki ularda 
dominant gomozigotali (AA) o’simliklar tashqi ko’rinishidan 
geterozigotali (Aa) o’simliklardan farq qiladi. Ularda genotipik 
guruhlarning soni va miqdoriy nisbati bir hil, ya’ni 1AA:2Aa:1aa 
tarzida bo’ladi. 
Mendel tadqiqotlarining samaradorligini tamin etgan omillar 
uning o’z ishlarida matematik usullar va simvollardan keng 
foydalanganidir. Buning uchun duragaylarning bir necha 
avlodlarida o’z belgilari bo’yicha ota va ona organizmlarga 
o’xshash va ulardan 
farq qiluvchi xisoblash
, ularning miqdoriy 
nisbatini 
aniqlash 
shundan 
dalolat 
beradi.