Монография олий ўқув юртлари тарих факультетлари талабалари, магистратура

 
2
ЎзР МДА. 715-ф., 1-р., 27-й.ж. 22-в.
 
3
Тарихи Алиқули Амирлашкар. –Б.129.
 

---

59 
ёзади: - «Рамазон ийди намози ўқулғон куни каминани Кошғарга 
буюриб, Аҳмад Ҳожа Эшон ўрниға халифати дуввум хизматлариға 
элчи Ҳожи Мелибой ва Энглис (Англия – З.И.) давлатига элчи 
Мададҳожабек, Кобул - Қандахор подшоҳи амир Шералихонга элчи 
Косонлик Муҳаммад Назар эшикоғаси ва Кашмир маҳарожасига элчи 
ҳўқандлик Тошхўжа Сарвар ва Қошғарга Шукурхон оқсоқол ўрнига 
Хамроқули эшикоғасини оқсоқол қилиб, буларни ҳаммасини каминага 
тофшуруб, шавволни иккинчи куни Ҳўқанддан чиқиб, муддати ўн олти 
кунда даҳли Қошғар бўлуб, ҳокими Қутлуқбекға мулоқот қилиб ва 
Хитой амбаллари бирла сўзлашуб, то бу элчиларни Таббат (Тибет – 
З.И.) [йўли] га солуб жўнатгунча узоқ муддат ўтуб, ийди қурбон 
намозини ҳам Қошғарда ўқуб, андин сўнгра хитой Қосимбек деган 
сармонбегини хоқон кўб ҳадия ва тухфалар бирла элчилик тариқида 
каминаға қўшуб, Қошғардин чиқиб, Хўқанд тарафиға жўнадук ва охир 
Маҳрам беги сафари Ҳўқандга даҳл бўлуб, мазкур элчи жўнаб, 
Амирлашкари марҳум ва жаноб Холназар муборакларидан ўткариб, 
бағоят хурсанд бўлуб, каминаға кўб илтифотлар айлаб, марҳамат 
қилдилар».
1 
Бу маълумотлар шундан далолат берадики, Алиқули Амирлашкар 
Туркия, Англия, Кобул ва Қандахор, Кашмир ва Хитой каби 
давлатларга элчилар юбориб, Қўқон хонлигининг юзага келган 
вазиятдаги аҳволи ва чор Россиясига қарши курашда ҳарбий мададга 
муҳтож эканлигидан огоҳ этиб, улар билан алоқалар ўрнатишга ва 
ҳарбий кўмак олишга ҳаракат қилган.
*
Тарихчи ва шу билан бирга хонликнинг шиғовули мансабида 
бўлган Муҳаммад Юнус Тоиб элчиларни жўнатиб қайтгач, 
Амирлашкар унга иззат -икром кўрсатиб, орада маъюслик билан 
Туркистон қўлдан кетганлигини айтади. Туркистоннинг Россия 
томонидан 1864 йил 12 июнда босиб олинганлиги эътиборга 
олинадиган бўлса, Тоибнинг элчилик билан боғлиқ сафарлари 1864 йил 
феврал–июнь ойларида бўлганлигини англаш мумкин. 
Бу элчилик сафарлари ҳақида ҳабар топган подшо ҳукумати 
уларнинг амалга ошиши ва натижаларига қаттиқ қизиқиш ҳамда 
хавотир билан муносабатда бўладилар ва барча тафсилотларини кўздан 
қочирмасликка ҳаракат қиладилар. 
-“ Бизга хабар беришларича, Қобул амири ҳузурига Қўқондан 
ёрдам сўраб элчиликлар юборилган. Шунингдек, Хивага, Афғонистонга 
1
Тарихи Алиқули Амирлашкар. –Б.132-134.
 
*
Афсуски, ушбу элчиликларнинг номалари, мактубларини топишга ва танишишга муваффақ бўлинмади. 
Бу мактублар ёки номалар топилганда Қўқон хонлиги тарихининг ташқи сиёсати, элчилик муносабатлари 
ва дипломатик алоқалари ҳақида ўта қимматли манбаларга ва маълумотларга эга бўлиш мумкин эди.
 

---

60 
ва Константинополга ҳам нуфузли элчилар жўнатилган. Бундан 
кўриниб турибдики, Мулло Алиқули мусулмон давлатлари ўртасида 
Қўқоннинг фойдаси учун ва бизга қарши (Россия империясига қарши-
З.И.) дипломатик ва ҳарбий иттифоқни юзага келтириш учун ҳаракат 
қилмоқда. Унинг Тошкентга 5000 винтовка олиб келиш ҳақидаги 
сўзларига асосланадиган бўлсак, турган гапки, у қурол етказиб бериш 
масаласида Қобул ёки Пешовар билан битим тузган.”
1
1865 
йил 
бошларида 
Туркиядан 
чор 
Россияси 
мустамлакачилигига қарши курашда ёрдам сўраб, Истанбулга Саид 
Ёқубхон тўра бошчилигида элчилар юборилади. Ушбу юборилган 
элчилар Хива ва Эрон орқали ўтиб, 1865 йилнинг баҳорида Истанбулга 
кириб келади.
2
Саид Ёқубхон тўра Қўқон хонлиги ҳудудларига чор Россияси ва 
айни вақтнинг ўзида Бухоро амирлиги томонидан босқинчилик 
тажовузларининг кучайиб бораётганлиги ҳақида маълум қилиб, 
босқинчиларга қарши курашда султондан ёрдам сўрайди. Усмонийлар 
империяси ҳукумати бу масалага бефарқ бўлмасликка ва уни “Мажлиси 
махсус”да кўриб чиқишга ваъда беради.
3
Қўқон хонлигининг ёрдам 
сўраб қилган мурожаатлари “Мажлиси махсус”да муҳокама этилиб 
турган бир вақтда Истанбулга Мулло Алиқули Амирлашкарнинг чор 
қўшинларига қарши курашаётган вақтда ҳалок бўлганлиги ва Тошкент 
шаҳри подшо қўшинлари томонидан босиб олинганлиги тўғрисида 
хабар келади.
4
Хонликда асосий давлат бошқарув тизимини ўз қўлида сақлаб 
турган Алиқулининг ҳалок бўлиши ҳамда Ўрта Осиёдаги энг йирик 
шаҳарлардан бирининг Россия империяси ҳарбийлари томонидан босиб 
олинганлиги Туркия ҳукуматини ҳам бефарқ қолдирмайди ва 
Усмонийлар давлатининг девони султонга мавжуд вазият тўғрисида ўз 
ахборотини тайёрлайди. Бу ахборот-билдиришномада шундай сўзларни 
ўқиш мумкин: 
-“Қўқон хонлиги ва Усмонийлар давлати ўртасида масофалар 
анча анча узоқ ва давлатларимиз орасида бошқа давлатлар ҳам 
жойлашган. Халифа томонидан Бухоро амирига нома ёзиб, Ўрта Осиё 
хонларини биргаликда чор Россиясига қарши курашга ҳаракат қилишга 
даъват этиш керак. Элчиларга эса йўл харажатлари учун 75 минг қуруш 
1
ЎзР МДА. 715-ф.,1-р.,29-й.ж. 141-в.